Zihinsel veya Ruhsal Rahatsızlığı olan Kişiler ve Yakınları Engellilerin İnsan Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (Bu metin Sözleşme'nin İstanbul Bilgi Üniversitesi İnsan Hakları Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi tarafından yapılan çevirisidir ve resmi gazetede yayımlanan resmi çeviri değildir)
RUSİHAKLA İLGİLİ BİLGİLER Rusihak, 2003 yılında gönüllü bir girişim olarak bir araya gelen ruhsal ya da zihinsel sorun yaşayan bireyler ve yakınları tarafından 2006 yılında kuruldu. Üyelerinin %70 i sorunu yaşayan bireylerden oluşan rusihak, ruh sağlığı alanındaki ülkemizdeki ilk savunuculuk derneğidir. www.rusihak.org sitesinde bu alandaki izleme raporları, ulusal ve uluslararası koşullar ve gelişmelerle ilgili raporlar bulunmaktadır: RUSİHAK Ruh Sağlığında İnsan Hakları Girişimi Derneği Ergenekon mah. Prof. Dr. Celal Öker Sok. 11/5 Harbiye-ŞİŞLİ / İstanbul Tel: 0212 225 27 81 / Faks: 0212 225 27 64 Gsm: 0539 436 32 62 Hukuki danışma hattı Tel: 0212 225 27 65 / Gsm: 0534 317 36 88 www.rusihak.org e-posta:rusihak@gmail.com
SözleĢme Ne Zaman ve Nasıl Hazırlandı ve Kabul Edildi? Birleşmiş Milletler Engellilerin İnsan Haklarına Dair Sözleşme (United Nations Convention on the Rights of People with Disabilities-CRPD) 2000-2006 yılları arasında hazırlanmış ve Mart 2007'de imzaya açılmıştır. TBMM'de 3 Aralık 2008de onaylandı ve 29 Ekim 2009 tarihi itibariyle de iç yasa hükmünde ülkemizde yürürlüğe girdi. Birleşmiş Milletler Engellilerin Haklarına Dair Sözleşme ile BM tarihinde ilk kez bir sözleşme tecrübeyle uzmanların katılımıyla yani bizzat engelli bireyler ve engelli bireylerin oluşturdukları sivil toplum kuruluşlarının katılımıyla hazırlandı. İmzaya açıldığı günden bugüne geçen 5 yıl içinde 150'ye yakın ülke sözleşmeyi onayladı ki ilk kez bir sözleşme bu kadar yaygın ve hızlı kabul görmüş oldu. Bu SözleĢmenin Temel Özellikleri Neler? Sözleşme, engelli bireyleri, 'hasta' ya da 'sakat' insanlar olarak tanımlandıkları hizmet sistemlerinin nesnesi olmaktan çıkartmaktadır. Bunun yerine kendilerine sunulan hizmetlerin kalitesinin artması ve sürekli iyileştirilebilmesi için aktif olarak rol almaya davet etmekte, devletleri de bunun altyapısını hazırlamakla yükümlü kılmaktadır. Bu nedenle, sorunu bizzat yaşayan kişiler olarak, sözleşmeden doğan haklarımızı öğrenmek hem hakları kullanabilmemizin yolunu açacak, hem de daha iyi bir hizmet sisteminin gelişmesine katkı sunmamıza olanak verecektir. Sözleşme kısaca üç bileşenden oluşmaktadır: Engelli bireylerin ve yakınlarının * temel/asgari ihtiyaçlarının devlet tarafından karşılanması, * topluma dâhil edilmeleri ve * karar alma süreçlerine bizzat engellilerin katılımı i
Bu sözleşmenin bir yükümlülüğü olarak (imzacı bütün ülkelerde) mevcut bütün yasaların (ruh sağlığı alanı da dâhil) yeniden bu sözleşmeye uygun olarak yazılması gerekmektedir. Ülkemizde son 3 yıl içinde toplum temelli hizmetler olarak tanımlanan hizmet sistemine geçiş için çalışmalar başlamıştır. Aynı zamanda 2011 itibariyle sözleşmenin ruhuna uygun bir ruh sağlığı yasa çalışması da RUSİHAK ve T.Psikiyatri Derneği'nin de katıldığı bir grup tarafından sürdürülmektedir. Toplum temelli hizmetlere geçişte ana ilkeler, sözleşmenin üç ana bileşeniyle örtüşmektedir. Toplum temelli hizmetler, sorunu yaşayan kişilerin yaşadıkları yerde, kendi istek ve ihtiyaçlarına göre hizmetleri alması ve toplum içinde yaşamalarının desteklenmesi olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca Avrupa Komisyonu ve Dünya Sağlık Örgütü 2009 ve 2010 yılındaki raporlarında hükümetlere toplum temelli hizmetlere geçişte tüm insan hakları sözleşmelerinin ve tabi ki Engellilerin Haklarına Dair Sözleşme'nin dikkate alınmasını önermektedir. Tüm bu gelişmeler aslında çok önemli bir zihniyet (paradigma) değişimine dayanmaktadır. Korumacılık (paternalizm) modeline dayanan eski zihniyet yerini, insan haklarına saygıya ve bireyin kendini yönetmesine (self-determination) dayanan bir modele bırakmaktadır. BM Engellilerin Ġnsan Haklarına Dair SözleĢmenin önemi nedir? BM Engellilerin İnsan Haklarına Dair Sözleşmenin en önemli özelliği, engellilik kavramına getirdiği tanım ve bu doğrultuda düzenlediği hukuksal güvencelerdir. Sözleşme, engelliliği bireydeki sorunla açıklayan ve çözümü de bireyde arayan tıbbi yaklaşımın tersine, engelli olma durumunu fiziksel, ruhsal veya zihinsel rahatsızlıkları bulunan kişilerle, bu kişilerin topluma tam ve etkin olarak katılımını önleyen çevresel ve davranışsal engeller arasındaki etkileşimle açıklayan sosyal yaklaşımı benimsemiş ve buna yönelik çözümleri güvenceye bağlamıştır. ii
Sözleşmenin bu yaklaşımı, engellileri, haklarında kararlar alınan, zorla tedavi dâhil üzerlerinde işlemler uygulanan, fiil ehliyetinden yoksun nesneler olarak değil, onurlarına saygıyı hak eden, kendi seçimlerini yapan ve bu seçimler doğrultusunda yaşama hakkı olan özerk bireyler olarak kabul etmesidir. Sözleşmeye göre devletlerin yükümlülüğü, engellilere, kendi seçimlerini yapma ve seçimleri doğrultusunda yaşayabilmeleri için ihtiyaç duydukları destek hizmetlerini sunmaktır. SözleĢmenin bağlayıcılığı nedir? Anayasanın 90. Maddesi; "Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası antlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası antlaşma hükümleri esas alınır" demektedir. Buna göre, usulüne göre onaylanarak yürürlüğe girmiş olan BM Engellilerin İnsan Haklarına Dair Sözleşme artık iç hukuk hükmündedir ve mevcut yasalarla sözleşme arasında çelişki olan durumlarda mevcut yasalar değil sözleşme geçerlidir. Mahkemelerin, engelliler için daha geniş haklar getiren sözleşmeyi uygulaması talep edilmelidir. Anayasa 90. Madde engellilere, sözleşmeye aykırı davranan kişi ve kuruluşlar için hukuksal yollara başvurma hakkını getirmektedir. SözleĢme psikiyatrik teģhis almıģ kiģileri ve zihinsel engellileri de kapsıyor mu? Sözleşme, engellilik nedeni ne olursa olsun tüm engellileri kapsamaktadır. Nitekim sözleşmenin amacının düzenlendiği 1.maddesinde yer alan tanımda, fiziksel, ruhsal, zihinsel ve duygusal engellilerin tümünün sözleşmenin koruması kapsamında olduğu net bir şekilde yer almaktadır. Sözleşme'nin amacı zihinsel ve ruhsal rahatsızlığı olan kişiler dâhil tüm engelli kişilerin insan haklarından ve temel iii
özgürlüklerden yararlanmasını teşvik etmek ve korumaktır ve bu nedenle ruhsal ve zihinsel engellileri de kapsamaktadır SözleĢme ayrımcılığa karģı düzenlemeler içeriyor mu? Genel ilkeler 3/b ve genel yükümlülükleri düzenleyen 4 maddenin 1-b bendi ile ayrımcılık yasağını düzenleyen 5. Maddesinde ayrımcılık yasağı yer alıyor. Buna göre sözleşmeci devletler, engelli kişilere karşı ayrımcılık oluşturan tüm yasaların, yönetmeliklerin, örf ve adetler ile uygulamaların yürürlükten kaldırılması ya da değiştirilmesi, ayrıca kamu görevlilerinin sözleşmeye uygun hareket etmesi için gerekli tüm önlemlerin almakla yükümlüdür SözleĢme engelliler ve onların örgütlerinin kendileriyle ilgili kararların alınma süreçlerine katılımlarını düzenliyor mu? Sözleşmenin en önemli özelliği zihinsel ve ruhsal engelliler dâhil olmak üzere tüm engellileri hukuki ehliyete sahip, eşit ve özerk birer birey olarak nitelemesidir. Bu nedenle engellilerin de tüm diğer bireyler gibi kendi yaşamları hakkında kendi kararlarını verebilen/verme hakkı olan birer birey olarak, yaşamlarını ilgilendiren kararlar dâhil, tüm karar mekanizmalarına ve süreçlerine dâhil olma haklarının teminat altına alınması yükümlülüğünü devletlere yüklüyor olmasıdır. Bu hak, sözleşmenin giriş kısmında (n bendi) düzenlendiği gibi diğer maddelerin içinde ve ayrıca siyasal ve toplumsal yaşama katılımı düzenleyen 29.maddesinde de siyasal ve toplumsal yaşama katılım hakları bakımından düzenlenmiştir. Ayrıca Madde 33de "Sivil toplum, özellikle engelliler ve onları temsil eden örgütler, izleme sürecinde yer alacak ve bu sürece tam olarak katılacaktır." ibaresi yer almaktadır. SözleĢme yasa karģısında eģitlik, vasilik, istemsiz yatıģ, istemsiz tedavi konularında yenilik getiriyor mu? Sözleşmenin getirdiği en önemli yenilik olan hukuki ehliyet konusu sözleşmenin 12.maddesinde düzenlenmiştir. Sözleşme zihinsel ve ruhsal engelliler dâhil tüm iv
engellilerin yasa önünde "kişi" olarak tanınma hakkına sahip olduklarını önemle belirtmektedir. Zihinsel ve ruhsal engelliler de yaşamın tüm alanlarında diğer kişilerle eşit hukuki ehliyete sahiptirler ve devletler engelli kişilerin hukuki ehliyetlerini kullanabilmeleri için ihtiyaç duyacakları tüm destek hizmetlerini sağlamak zorundadır. Bu madde gereğince devletler, engelli kişilerin hukuki ehliyetlerini kullanabilmeleri ile ilgili bütün önlemlerin, uluslararası insan hakları hukukuna uygun, kişinin hakları, iradesi ve tercihlerine saygılı ve kişinin koşullarına uygun ve orantılı olmalarını, mümkün olan en kısa süre uygulanmalarını, bağımsız ve tarafsız makam ve mahkemelerce gözden geçirilmelerini garanti edecek tüm önlemleri almakla yükümlüdür. Bu maddeyle sözleşme devletlere, engelli kişilerin miras ve mülkiyet hakkı dâhil tüm ekonomik ve sosyal haklarını özgürce kullanmalarını güvence altına alacak önlemleri alma yükümlülüğü getirmektedir. Sözleşmenin 12. maddesiyle zihinsel ve ruhsal engellilerin hukuki ehliyetleri konusunda getirilen güvenceler, bu grubun istemsiz yatış, istemsiz tedavi ve vesayet konularında yaşadıkları hak ihlallerinin önlenmesi ve engelli bireyin iradesini temel alan yeni bir yaklaşımın yaşama geçirilmesini sağlayacak önemli bir yenilik, bir paradigma değişikliğidir. SözleĢme engelli kiģileri iģkence, kötü muamele, istismar, Ģiddet ve tacize karģı koruyucu düzenlemeler içeriyor mu? Sözleşme 15.maddesinde engellilere yönelik her türlü işkence, insanlık dışı ve onur kırıcı muameleyi yasakladığı gibi devletleri de kişileri bu tür muamelelerden koruyacak tüm önlemleri almakla yükümlü kılmaktadır. (15.m) Ayrıca sözleşme, devletleri, engellilerin evde ya da ev dışında, aileleri ya da başkaları tarafından istismar edilmemeleri, şiddet ve tacize maruz kalmamaları için tüm yasal, idari, sosyal, eğitim dâhil gerekli tüm önlemleri almakla yükümlü kılmaktadır. Bu tür şiddet, istismar ve taciz olaylarının önlenmesi için, engelli kişilerin hizmet aldığı tüm kurum ve tesislerin bağımsız ve etkin bir şekilde izlenmesine olanak sağlanmak devletlerin yükümlülüğü olarak düzenlenmektedir. v
SözleĢme engelli kiģilerin fiziksel ve zihinsel bütünlüklerinin diğerleriyle eģit biçimde saygı görmesi hakkını içeriyor mu? Sözleşmeye göre engelli kişiler de başkaları ile eşit düzeyde fiziksel ve ruhsal, zihinsel bütünlüklerine saygı duyulması ve korunması hakkına sahiptir ve devletler bunun için gereken önlemleri almakla yükümlüdür. (17.madde) SözleĢme bağımsız yaģama ve topluma dâhil olma konusunda düzenleme içeriyor mu? Özellikle ruhsal ve zihinsel engelliler bakımından sözleşmenin getirdiği en önemli yeniliklerden biri de bağımsız yaşama ve topluma dâhil olma hakkıdır. Zihinsel ve ruhsal engellilerin toplumdan izole edilmesi, hizmetlerin büyük kapalı kurumlarda veriliyor olması gerçeğine karşı sözleşme devletlere bu grup engellilerin de diğer insanlarla eşit biçimde kendi yaşayacağı yeri seçme ve kiminle yaşayacağına karar verme, toplum içinde yaşama ve topluma dâhil olmalarını sağlayacak kişisel yardım, ev içi destek dâhil, yasal, idari ve diğer önlemleri alması yükümlülüğünü getirmektedir.(19.m) SözleĢme ruhsal ve zihinsel engellilerin evlenme, aile kurma ve üreme haklarına dair düzenleme içeriyor mu? Sözleşme, ruhsal ve zihinsel engelliler dâhil tüm engellilerin kendi seçtikleri kişilerle, o kişilerin kabulü halinde evlenme haklarını güvence altına alır. Devletler engelli kişilerin eşlerini seçme, evlenme ve aile kurma haklarını koruyacak önlemleri almakla yükümlüdür. Aynı şekilde, zihinsel ve ruhsal engelliler dâhil tüm engellilerin üreme ve çocuk sahibi olma hakları vardır ve sözleşme taraf devletlere, engelli kişilerin bu haklarını kullanabilmeleri için ihtiyaç duydukları destekleri sağlama yükümlülüğü getirmektedir. (23.m.) SözleĢme eğitim hakkı konusunda yenilik getiriyor mu? Sözleşmeye göre, eğitim hakkının ayrımcılık yapılmadan ve eşit fırsat sağlanarak gerçekleşmesi için gerekli tedbirler alınmalıdır. Sözleşmenin özellikle vurguladığı vi
üzere eğitimin insan onuruna, insan hakları, temel özgürlükler ve insani çeşitliğe saygıyı güçlendirecek içerik ve şekilde düzenlenmesi gerekir ki bu özellikle ruhsal ve zihinsel engelliler açısından önemli bir ayrımcılığın giderilmesi bakımından önemlidir. Yine sözleşmenin vurguladığı ve bu engel grupları için önemli bir başka nokta da engelli kişilerin genel eğitim sistemi içinde etkin eğitim almalarının kolaylaştırılması için devletler gereken tüm önlemleri almakla yükümlüdür. (24.m.) SözleĢme sağlık hakkı konusunda düzenleme içeriyor mu? Sağlık hakkı konusunda sözleşmenin 25. maddesinde, taraf devletleri, ruhsal ve zihinsel engelliler dâhil tüm engelli kişilere, onların özellikle engellilikleri nedeniyle ihtiyaç duydukları sağlık hizmetlerinin ücretsiz ya da uygun ücretle ve diğer bireylerle aynı standartlarda verilmesini düzenlemektedir. Devletleri, kırsal kesimde yaşayan engellilerin dahi kolay ulaşabilecekleri şekilde sağlık hizmeti vermekle yükümlü kılmaktadır. Sağlık hizmetleri, engelli bireylerin özerkliklerine, onurlarına ve insan haklarına uygun şekilde ve kalitede sunulmalıdır. Sözleşmeye göre, engelli kişilere verilecek sağlık hizmetleri, engellinin aydınlatılmış onamı doğrultusunda sunulmalı ve hizmetin planlanması sürecine engelli bireyin ve temsilcisinin tam katılımının sağlanması için gerekli önlemler alınmalıdır. SözleĢme uyum ve rehabilitasyona iliģkin düzenleme içeriyor mu? Sözleşme 26.maddesine göre devletler engelli kişilerin ruhsal, zihinsel, fiziksel ve sosyal yeteneklerini geliştirmeleri, topluma tam olarak dâhil olmaları ve katılabilmeleri için gereken tüm önlemleri almakla yükümlüdür. Sözleşme bu önlemler arasında "akran desteği" olarak da isimlendirilen aynı durumdaki kişi ve grupların desteğini organize etme ve geliştirme gereğine özellikle yer vermiştir. Sözleşmeye göre uyum ve rehabilitasyon hizmetleri tamamen engellinin gönüllülüğü kapsamında ve kırsal kesimde yaşayanlar dâhil tüm engellilerin kolay erişebileceği ortamlarda verilmelidir.(26.m.) vii
SözleĢmede baģka hangi haklar yer alıyor? Yukarıda kısaca değinilen hakların yanı sıra engelli kadın ve çocuklara yönelik özel koruma hakları (6-7.m), bilinçlenme hakkı (8.m), engellilerin topluma dâhil olmaları için gereken kamusal alanlara erişim hakkı (9.m), yaşam hakkı (10.m), insani acil durumlar ve tehlikeli durumlarda korunma ve güvenlik hakkı (11.m), yargıya erişim hakkı (m.13), tabiyet ve seyahat özgürlüğü hakkı (18.m), kişisel hareket imkanı sağlanması hakkı (20.m), ifade özgürlüğü ve bilgiye erişim hakkı (21.m), mahremiyet hakkı (22.m), iş ve istihdam hakkı (27.m),yeterli yaşam standardı ve sosyal koruma hakkı (28.m), kültürel yaşam,dinlenme,eğlence ve spor hakkı (30.m) gibi diğer haklar ve bunlara ilişkin devletlerin yükümlülükleri sözleşmede yer almaktadır. SözleĢme bağımsız izleme mekanizmaları öngörüyor mu? Sözleşme taraf devletlere, bu sözleşmenin getirdiği hakların yaşama geçirilmesini ve sözleşmenin uygulanmasını izlemek amacıyla bir veya daha fazla bağımsız ve tarafsız izleme mekanizması kurma, geliştirme yükümlülüğü getirmektedir (33.m) Devletler bu sözleşmenin uygulanmasının izlenmesinde sivil toplumun ve özellikle de engelliler ve onları temsil eden sivil toplum örgütlerinin izleme süreçlerine tam olarak katılımını sağlayacak önlemleri almakla yükümlüdürler. Ayrıca ulusal izleme mekanizmalarının yanı sıra sözleşme gereği oluşturulan BM Engelli Kişilerin Hakları Komitesi aracılığıyla da raporlar yoluyla ülkelerin engelli hakları konusundaki yükümlülüklerini yerine getirip getirmediği izlenecektir. BM Engellilerin İnsan Hakları sözleşmesi Ek protokolü ile engellilere haklarının ihlal edilmesi durumunda iç hukuk yollarının tüketilmesi ve başka bir uluslararası soruşturma organına başvurulmaması koşuluyla "Engelli Hakları Komitesine" başvurma olanağı getirilmiştir. Komitenin ayrıca araştırma yapmak üzere ziyaret yetkisi de vardır. Son olarak: BM sözleģmesiyle getirilen hakların yaģama geçirilmesinde engellilerin ve onları temsil eden sivil toplum örgütlerinin çalıģmaları, tüm karar alma ve politikaları belirleme süreçlerine katılımının çok önemli olduğu açıktır. Yasalarda uygulamada değiģiklik yaratmak hepimizin ortak emeği ve katılımıyla olanaklı olacaktır. viii
BAġLANGIÇ Bu Sözleşme 'ye Taraf Devletler, (a) Birleşmiş Milletler Şartı'nda ilan edilmiş olan ve insanlık ailesinin tüm mensuplarının doğuştan sahip oldukları onuru, değeri, eşit ve devredilmez hakları dünyada özgürlüğün, adalet ve barışın temeli olarak kabul eden ilkeleri anımsayarak, (b) Birleşmiş Milletler'in, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve İnsan Haklarına İlişkin Uluslararası Sözleşmeler ile, herkesin herhangi bir ayrımcılığa uğramaksızın, bu belgelerde tanınan hak ve özgürlüklere sahip olduğunu kabul ve ilan ettiğini göz önünde bulundurarak, (c) Tüm insan haklarının ve temel özgürlüklerin evrenselliğini, bölünmezliğini, bütüncüllüğünü ve birbirine bağlılığını ve engellilerin bu haklardan ayrımcılığa uğramaksızın yararlanmalarının güvence altına alınması gerektiğini yeniden onaylayarak, (d) Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme'yi, Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme'yi, Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme'yi, Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesine Dair Uluslararası Sözleşme'yi, İşkence ve Diğer Zalimane Gayriinsanî veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşme'yi, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme'yi ve Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme'yi anımsayarak, (e) Engelliliğin gelişmekte olan bir kavram olduğunu ve engelliliğin sakat kişilerin, onların diğer bireyler ile birlikte eşit bir temelde topluma tam ve etkili katılmalarına olanak tanımayan tutumlar ve çevre koşullarla etkileşiminden kaynaklandığını tanıyarak, 1
(f) Engelliler için Dünya Eylem Programı ve Sakatlar için Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar'da yer alan ilke ve politika önerilerinin, engellilere fırsat eşitliği sağlanmasına yönelik ulusal, bölgesel ve uluslararası seviyede politikaların, planların, programların ve eylemlerin geliştirilmesi, tasarlanması ve değerlendirilmesine katkısını göz önünde bulundurarak, (g) Engelliliğe ilişkin konuların sürdürülebilir kalkınmayla ilgili stratejilerin ayrılmaz bir parçası olarak ele alınmasının önemini vurgulayarak, (h) Engelli olduğu için bir kişinin ayrımcılığa uğramasının kişinin doğuştan sahip olduğu onuru ve değeri ihlal ettiğini de göz önünde bulundurarak, (i) Buna ek olarak engellilerin çeşitliliğini tanıyarak, (j) Daha yoğun bir desteğe ihtiyacı olan engelliler dâhil olmak üzere, tüm engellilerin insan haklarının güçlendirilmesi ve korunması gerektiğini göz önünde bulundurarak, (k) Çeşitli belgelere ve yükümlülüklere rağmen engellilerin toplumun eşit üyeleri olarak topluma katılımda engellerle karşılaşmaya devam ettiklerini ve dünyanın her yerinde insan haklarının ihlal edildiğini dikkate alarak, (l) Tüm ülkelerde, özellikle gelişmekte olan ülkelerde, engellilerin yaşam koşullarının geliştirilmesinde uluslararası işbirliğinin önemini tanıyarak, (m) Engellilerin toplumun refah ve çeşitliliğine yaptıkları ve yapabilecekleri katkıyı ve engellileri insan haklarını ve temel özgürlükleri tam kullanmaya ve topluma tam katılmaya teşvik etmenin, onların topluma ait oldukları hissine sahip olmalarını sağlayacağını, toplumun insani, sosyal ve ekonomik yönden kalkınmasına ve yoksulluğun azalmasına katkıda bulunacağını tanıyarak, (n) Kendi seçimlerini yapma özgürlüğü dâhil olmak üzere engellilerin bireysel özerkliğinin ve bağımsızlığının önemini kabul ederek, 2
(o) Engellilerin kendilerini doğrudan ilgilendiren politika ve programlar da dâhil olmak üzere, politika ve programların tespit edildiği karar alma süreçlerine etkin olarak katılabilme olanağına sahip olmaları gerektiğini dikkate alarak, (p) Irk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da başka fikir, ulusal, etnik veya toplumsal köken, mülkiyet, doğum, yaş veya başka bir statü bakımından birden fazla nedene dayalı olarak veya ağır ayrımcılığa uğrayan engellilerin karşılaştığı zor koşulları dikkate alarak, (q) Engelli kadın ve kızların hem ev içinde hem de ev dışında şiddete uğramaya, yaralanmaya veya istismara, ihmale, ihmalkar muameleye, kötü muameleye veya sömürüye karşı daha büyük bir risk altında olduklarını göz önünde bulundurarak, (r) Engelli çocukların diğer çocuklarla eşit bir şekilde tüm insan haklarından ve temel özgürlüklerden tam olarak yararlanması gerektiğini kabul ederek ve Çocuk Hakları Sözleşmesi'ne Taraf olan Devletlerin bu amaçla üstlendiği yükümlülükleri anımsayarak, (s) Engellilerin insan hak ve temel özgürlüklerinden tam olarak yararlanmasını teşvike yönelik çabaların toplumsal cinsiyet bakış açısını içermesi gerektiğini vurgulayarak, (t) Engellilerin çoğunluğunun yoksulluk koşullarında yaşadığının altını çizerek ve bu bakımdan, yoksulluğun engelliler üzerindeki olumsuz etkisine dikkat çekmenin kritik önemini kabul ederek, (u) Birleşmiş Milletler Şartı'nda yer alan amaç ve ilkelere tam saygı üzerine kurulu barış ve güvenlik ortamının ve uygulanabilir insan hakları belgelerine riayet edilmesinin, özellikle silahlı çatışma ve yabancı işgali halinde engellilerin tam korunması için vazgeçilmez olduğunu aklında tutarak, 3
(v) Fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel çevreye, sağlık ve eğitim hizmetlerine, bilgiye ve iletişime erişimin engellilerin tüm insan haklarından ve temel özgürlüklerden tam yararlanmasını sağlamadaki önemini kabul ederek, (w) Bireyin, diğer bireylere ve ait olduğu topluma karşı görevleri bulunduğunun ve bu bireyin, Uluslararası İnsan Hakları Manzumesi'nde tanınan hakların güçlendirilmesi ve bu haklara riayet edilmesi için çaba gösterme yükümlülüğü altında olduğunun farkında olarak, (x) Engellilerin haklarını ve onurunu güçlendiren ve koruyan kapsamlı bir uluslararası sözleşmenin, engellilerin ağır sosyal dezavantajlarının ortadan kaldırılmasına ve onların medeni, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel ortamlara eşit fırsatlarla katılımının teşvik edilmesine, hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde önemli bir katkı sağlayacağına ikna olarak, (y) Ailenin toplumun doğal ve temel birimi olduğuna ve toplum ve devlet tarafından korunmaya hakkı olduğuna ve engellilerin ve aile üyelerinin, engellilerin haklarını tam ve eşit kullanabilmelerini sağlamak için gerekli korumayı ve desteği almaları gerektiğine ikna olarak Aşağıdaki hükümler üzerinde anlaşmışlardır: 1. MADDE - AMAÇ Bu Sözleşme'nin amacı, engellilerin tüm insan hak ve temel özgürlüklerinden tam ve eşit şekilde yararlanmasını teşvik etmek, korumak ve sağlamak ve doğuştan sahip oldukları onura saygıyı güçlendirmektir. Engelli kişiler, diğerleri yanında, çeşitli engellerle etkileşerek kişinin diğerleriyle eşit bir şekilde topluma tam ve etkili şekilde katılmasını engelleyen uzun süreli fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal sakatlığı olan kişileri de kapsar. 4
MADDE 2 - TANIMLAR Bu Sözleşme'nin amaçları açısından; "İletişim", erişilebilir bilgi ve iletişim teknolojisi dâhil dilleri, metin gösterimini, kabartma baskı kullanarak ve dokunarak iletişimi, büyük harflerle baskıyı, yazılı, işitsel ve erişilebilir çoklu medya yanında, sade dili, okuyucu kişileri, beden dilini, diğer tür ve biçimdeki ve farklı araçlarla gerçekleşen iletişimi içermektedir. "Dil" sözlü dili, işaret dilini ve sözlü olmayan diğer dilleri kapsar "Engelliğe dayalı ayrımcılık" siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel, medeni veya başka herhangi bir alandaki tüm insan hak ve temel özgürlüklerinin diğerleri ile eşit bir şekilde yararlanmasını veya bunları kullanması imkânını ortadan kaldıran veya bunu engelleyen her türlü ayrımın, dışlamanın veya kısıtlamanın engelliğe dayalı olarak yapılmasıdır. Engelliliğe dayalı ayrımcılık, makul uyumlaştırmanın yapılmaması dâhil her türlü ayrımcılığı kapsar; "Makul uyumlaştırma", engellilerin tüm insan haklarını ve temel özgürlüklerinden diğerleriyle eşit şekilde kullanmasını veya bunlardan yararlanmasını sağlamak üzere somut durumda ihtiyaç duyulan, ölçülü ve aşırı bir yük getirmeyen, gerekli ve uygun değişiklik ve uyarlamaları ifade eder; "Evrensel tasarım" ürünlerin, çevrenin, programların ve hizmetlerin özel bir tasarıma veya uyarlanmaya gerek duyulmaksızın, mümkün olduğunca herkes tarafından kullanılabilecek şekilde tasarlanmasıdır. "Evrensel tasarım" gerek duyulduğu takdirde belli engelli grupları için yardımcı cihazlar tasarlanması imkânını dışlamayacaktır. 5
MADDE 3- GENEL ĠLKELER Bu Sözleşme'nin ilkeleri şunlardır: (a) Kendi seçimlerini yapma özgürlüğü ve kişi bağımsızlığı da dâhil olmak üzere, kişilerin doğuştan sahip oldukları onura ve bireysel özerkliklerine saygı gösterilmesi; (b) Ayrımcılık yapılmaması; (c) Topluma tam ve etkili katılım ve dâhil olma; (d) Farklılıklara saygı gösterilmesi ve engelliliğin insan çeşitliliğinin ve insanlığın bir parçası olarak kabul edilmesi; (e) Fırsat eşitliği; (f) Erişilebilirlik; (g) Kadın ve erkek arasında eşitlik; (h) Engelli çocukların gelişen kapasitelerine saygı duyulması ve engelli çocukların kendi kimliklerini koruyabilmeleri haklarına saygı duyulması. MADDE 4- GENEL YÜKÜMLÜLÜKLER 1. Taraf Devletler, engelliliğe dayalı herhangi bir ayrımcılık yapılmaksızın bütün engellilerin tüm insan hak ve temel özgürlüklerinin tam olarak hayata geçirilmesini sağlama ve hak ve özgürlükleri güçlendirme sorumluluğu altındadır. Bu amaçla, Taraf Devletler şunları taahhüt etmektedir: (a) Bu Sözleşme'de tanınan hakların uygulanması için gerekli tüm yasal, idari ve diğer tedbirleri almayı; (b) Engelliler aleyhinde ayrımcılık teşkil eden yürürlükteki yasaları, yönetmelikleri, gelenekleri ve uygulamaları değiştirmek veya ortadan 6
kaldırmak için gerekli olan, yasama faaliyetleri dâhil uygun tüm tedbirleri almayı; (c) Tüm politika ve programlarda engellilerin insan haklarının korunmasını ve güçlendirilmesini dikkate almayı; (d) Bu Sözleşmeyle bağdaşmayan herhangi bir eylemde veya uygulamada bulunmaktan kaçınmayı ve kamu otoritelerinin ve kurumlarının bu Sözleşme'ye uygun davranmalarını sağlamayı; (e) (f) Herhangi bir kişi, örgüt veya özel teşebbüs tarafından engelliliğe dayalı ayrımcılık yapılmasını bertaraf etmek için uygun tüm tedbirleri almayı; Standartlar ve kılavuz ilkelerin geliştirilmesinde evrensel tasarımdan yararlanılması ve engellilerin özel ihtiyaçlarını karşılamak üzere evrensel olarak tasarlanmış ve mümkün olduğu ölçüde asgari değişikliği ve az maliyeti gerektiren ürünlerin, hizmetlerin, ekipmanın ve tesislerin araştırılmasını, geliştirilmesini, mevcudiyetini ve kullanılabilirliğini sağlamayı veya desteklemeyi; (g) Maliyeti karşılanabilir teknolojilere öncelik vererek, bilgi ve iletişim teknolojileri, harekete yardımcı araçlar, yardımcı teknolojiler dâhil engellilere uygun yeni teknolojilerin araştırılmasını, geliştirilmesini, mevcudiyetini ve kullanılabilirliğini sağlamayı veya desteklemeyi; (h) Engellilere yeni teknolojiler dâhil harekete yardımcı araçlara, yardımcı teknolojilere ve beraberinde yardımcı, destekleyici hizmetlere ve tesislere ilişkin erişilebilir bilginin sağlanması; (i) Engellilerle çalışan profesyonellerin ve personele bu Sözleşme'de tanınan haklara ilişkin eğitim verilmesi ve böylelikle bu haklarla güvence altına alınan desteğin ve hizmetlerin daha iyi sağlanması; 7
2. Ekonomik, sosyal ve kültürel haklara ilişkin olarak her Taraf Devlet, kaynakları ölçüsünde azami tedbirler almayı ve gerektiğinde uluslararası işbirliği çerçevesinde, bu haklardan tam yararlanmanın aşamalı olarak sağlanması için, bu Sözleşme'de yer alan ve uluslararası hukuka göre derhal uygulanabilen yükümlülükleri yerine getirmeyi taahhüt eder. 3. Taraf Devletler, bu Sözleşme'yi yürürlüğe koyacak mevzuat ve politikaların gelişimi ve uygulanmasında ve engellilere ilişkin diğer karar alma süreçlerinde, engelli çocuklar dâhil engellilere onları temsil eden örgütler aracılığıyla sık sık danışacaklar ve onları etkin bir şekilde sürece dâhil edeceklerdir. 4. Bu Sözleşme'deki hiçbir hüküm, engellilerin haklarının sağlanması bakımından daha elverişli olan ve Taraf Devlet'in yasalarında veya Devlet bakımından yürürlükte olan uluslar arası hukuk kurallarında yer alan hükümleri etkilemeyecektir. Taraf Devletlerden herhangi birinin, hukuka, sözleşmelere, hukuki düzenlemelere, geleneğe uygun olarak tanınmış veya yürürlüğe girmiş temel insan haklarından herhangi birini, mevcut Sözleşme'nin bu hakları tanımadığı veya daha dar kapsamlı olarak tanıdığı gerekçesiyle kısıtlaması veya tanımaması mümkün değildir. 5. Bu Sözleşme'nin hükümleri, herhangi bir kısıtlamaya veya istisnaya tabi olmaksızın federal devletlerin bütün bölgelerinde uygulanacaktır. MADDE 5- EġĠTLĠK VE AYRIMCILIK YASAĞI 1. Taraf Devletler, herkesin hukuk önünde eşit olduğunu ve ayrımcılığa uğramaksızın herkesin hukuk tarafından eşit korunmaya ve hukuktan eşit yararlanmaya hakkı olduğunu kabul eder. 2. Taraf Devletler, engelliliğe dayalı her türlü ayrımcılığı yasaklayacak ve engellilerin herhangi bir nedene dayalı ayrımcılığa karşı eşit ve etkili şekilde korunmasını güvence altına alacaktır. 8
3. Taraf Devletler, eşitliği sağlamak ve ayrımcılığı ortadan kaldırmak üzere engellilere yönelik makul uyumlaştırmanın yapılması için gerekli tüm adımları atacaktır. 4. Engellilerin fiili eşitliğini hızlandırmak veya sağlamak için gerekli özel tedbirler, bu Sözleşme bakımından ayrımcılık sayılmayacaktır. MADDE 6- ENGELLĠ KADINLAR 1. Taraf Devletler, engelli kadınların ve kız çocuklarının birden fazla nedene dayalı ayrımcılığa maruz kaldığını kabul eder ve bu bakımdan tüm insan hak ve temel özgürlüklerinden tam ve eşit yararlanmalarını sağlamaya yönelik tedbirleri alırlar. 2. Taraf Devletler, kadınların tam gelişimini, ilerlemesini ve güçlenmesini ve bu Sözleşme'de belirtilen insan hak ve temel özgürlüklerini kullanmalarını ve bunlardan yararlanmalarını sağlamak için gerekli tüm tedbirleri alacaktır MADDE 7- ENGELLĠ ÇOCUKLAR 1. Taraf Devletler, engelli çocukların diğer çocuklarla eşit bir şekilde tüm insan hak ve temel özgürlüklerinden tam olarak yararlanmasını sağlamak için gerekli tüm tedbirleri alacaktır. 2. Engelli çocuklarla ilgili tüm eylemlerde, çocuğun üstün yararının gözetilmesine öncelik verilecektir. 3. Taraf Devletler, engelli çocukların diğer çocuklarla eşit bir şekilde kendilerini etkileyen her konuda görüşlerini serbestçe ifade etme hakkına sahip olmasını, yaşlarına ve olgunluk seviyelerine göre görüşlerine önem verilmesini ve bu hakkın tanınması için engellerinin türüne ve yaşlarına uygun destek sunulmasını sağlayacaktır. 9
MADDE 8- BĠLĠNÇ YÜKSELTME 1. Taraf Devletler (aşağıdaki amaçları gerçekleştirmek için) acil, etkili ve uygun tedbirler almayı taahhüt ederler. (a) Aile dâhil, toplumun her kesiminde engellilere ilişkin bilinç yükseltmek ve haklarına ve onurlarına saygı gösterilmesini teşvik etmek; (b) Yaşamın her alanında, cinsiyete ve yaşa dayalı olanlar da dâhil olmak üzere engellilere yönelik, klişelerle, önyargılarla, zarar verici uygulamalarla mücadele etmek; (c) Engellilerin kapasiteleri ve katkıları hakkında farkındalık yaratmak. 2. Bu amaca yönelik tedbirler aşağıdakileri içermektedir: (a) Toplumda bilinç yaratmaya yönelik etkili kampanyaların tasarlanması, başlatılması ve sürdürülmesi: (i) Engellilerin haklarının kabuledilebilirliği konusunda toplumun eğitilmesi; (ii) Engelliler hakkında olumlu algıların ve sosyal farkındalığın gelişmesini sağlamak; (iii) Engellilerin becerilerinin, meziyetlerinin ve yeteneklerinin işyerlerine ve iş piyasasına katkılarının tanınmasını teşvik etmek; (b) Erken yaştan itibaren tüm çocuklar dâhil olmak üzere eğitim sisteminin tüm aşamalarında engellilerin insan haklarına saygıyla yaklaşılmasını teşvik etmek; (c) Engellilerin tüm medya organlarında, bu Sözleşme'nin amacına uygun bir yaklaşımla tasvir edilmesini cesaretlendirmek; (d) Engellilere ve haklarına ilişkin bilinçlendirici eğitim programları teşvik etmek. 10