SİGARA KULLANAN HEMŞİRELERİN SİGARAYI BIRAKMAYA YÖNELİK GİRİŞİMLERİ VE SONUÇLARI

T.C ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK ANABİLİMDALI SİGARA KULLANAN HEMŞİRELERİN SİGARAYI BIRAKMAYA YÖNELİK GİRİŞİMLERİ VE SONUÇLARI ESENGÜL ERGENEİLEK YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMANI Yrd.Doç.Dr. Gürsel ÖZTUNÇ ADANA-2005 i

T.C ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK ANABİLİMDALI SİGARA KULLANAN HEMŞİRELERİN SİGARAYI BIRAKMAYA YÖNELİK GİRİŞİMLERİ VE SONUÇLARI ESENGÜL ERGENEİLEK YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMANI Yrd.Doç. Dr. Gürsel ÖZTUNÇ Bu tez, Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri tarafından SBE2002YL24 no lu proje olarak desteklenmiştir Tez No:. ADANA-2005 ii

KABUL VE ONAY FORMU Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Anabilim Dalı Yüksek Lisans Programı Çerçevesinde yürütülmüş Olan Sigara Kullanan Hemşirelerin Sigarayı Bırakmaya Yönelik Girişimleri ve Sonuçları adlı çalışma, aşağıdaki jüri tarafından Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Tez Savunma Tarihi : 11/03/2005 İmza Yrd.Doç. Dr. Gürsel Öztunç Çukurova Üniversitesi Adana Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Anabilim Dalı Jüri Başkanı İmza Prof. Dr. Nazan Alparslan Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyoistatistik Anabilim Dalı İmza Prof. Dr. Muhsin Akbaba Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yukarıdaki tez, Yönetim Kurulunun... tarih ve... sayılı kararı ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. Sait Polat Enstitü Müdürü iii

TEŞEKKÜR Tezimin her aşamasında öneri ve katkılarını aldığım danışman hocam sayın Yrd.Doç. Dr. Gürsel ÖZTUNÇ a, çalışmamın istatistik aşamasında değerli bilgi ve tecrübeleri ile desteğini esirgemeyen sayın Prof. Dr. Nazan ALPARSLAN a, her zaman yanımda olan aileme, tezimin yazım aşamasında desteğini unutmayacağım ablam Fatma GÖRKEM e ve kardeşim Kadir ERGENEİLEK e, tezimin printer aşamasında yardımını esirgemeyen abim Mehmet ERGENEİLEK e araştırmanın uygulandığı Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Balcalı Hastanesi, Adana Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve Adana SSK hastanesi hemşirelerine teşekkür ederim. iv

İÇİNDEKİLER Kabul ve Onay ii TEŞEKKÜR İii İÇİNDEKİLER iv TABLOLAR DİZİNİ vii ÇİZELGELER DİZİNİ viii SİMGELER ve KISALTMALAR xi ÖZET xii ABSTRACT xiii 1. GİRİŞ 1 2. GENEL BİLGİ 9 2.1. Tütünün Tanımı 9 2.2. Tütünün Tarihçesi 9 2.2.1. 19.Yüzyıldan Önce Tütün Kullanımı 9 2.2.2. 20.Yüzyıl 11 2.3. Tütünün Epidemiyolojisi 12 2.3.1.Tütünü Kullanma Şekilleri 13 2.3.1.1.Doğrudan Doğruya Tütünün Kendisinin Kullanılması 13 2.3.1.2.Yanmasında Oluşan Dumanın Kullanılması 13 2.3.1.3.Diğer Amaçlara Kullanılması 13 2.4. Sigara Dumanının Özellikleri 14 2.4.1. Sigara Dumanının Bileşimi 14 2.4.2.Sigaranın Dumanının Bileşimi Etkileyen Faktörler 15 2.4.3. Sigara Dumanında Bulunan Maddeler 16 2.4.3.1. Su 17 2.4.3.2. İnorganik Maddeler 17 2.4.3.3. Organik Maddeler 17 2.5. Sigaradaki Sağlığa Zararlı Maddeler 19 2.5.1. Nikotin 19 2.5.2. Karbon Monoksit 23 2.5.3. İrritan Maddeler 24 2.5.4. Kanserojen Maddeler 24 2.6. Sigara Kullanma Nedenleri 26 2.6.1. Psikososyal Nedenler 26 2.6.2. Farmakolojik Nedenler 28 2.7. Sigaranın Neden Olduğu Sağlık Sorunları 29 2.7.1. Sigaranın Solunum Sistemine Etkisi 29 2.7.1.1.Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı 30 2.7.1.2. Akciğer Hastalığı 31 2.7.2. Sigaranın Dolaşım Sistemine Etkisi 32 2.7.3. Sindirim Sistemine Etkisi 34 2.7.4. Sinir Sistemi 35 2.7.5. Sigaranın İmmün Sisteme Etkisi 36 2.7.6. Sigaranın Gebelik Üzerine Etkisi 36 2.7.7. Sigaranın Hematolojik Hastalıklara Etkisi 37 v

2.7.8. Sigara ve İlacın Etkileşimi 38 2.8. Pasif Sigara İçimi 39 2.9. Sigaraya Karşı Başlatılan Mücadeleler 41 2.10. Sigaranın Bırakılmasının Sağlık Açısından Yararları 43 2.11.Sigarayı Bırakma Yöntemleri 44 2.11.1. Psikososyal Tedaviler 45 2.11.1.1.Sigaraya Karşı Olumsuz Tepki Geliştirme Teknikleri 45 2.11.1.1.1.Hızlı Sigara İçme Yöntemi 45 2.11.1.1.2.Sigara Dumanını İçerde Tutma Tekniği 46 2.11.1.1.3.Nikotin Ve Tar Oranlarını Azaltma Tekniği 46 2.11.1.1.4.Örtülü Duyarlılaştırma 46 2.11.1.1.5.Sigara Kullanma Davranışının Zevk Vermeyen Ortamlara Taşınması 46 2.11.1.1.6.Davranış Bedelinin Ödenmesi 47 2.11.1.2.Sigara İle İlgili Koşullanmaların Söndürülmesine Yönelik Teknikler 47 2.11.1.3. Sigara İçme Dürtüsü İle Başa Çıkma Becerilerinin Kazandırılmasına Yönelik Teknikler 47 2.11.1.4. Hipnoz 48 2.11.1.5. Akupunktur 48 2.11.1.6. Grup Tedavileri 48 2.11.2.Farmakolojik Tedavi 50 2.11.2.1. Nikotin Sakızları 50 2.11.2.2. Nikotin Bantları 50 2.11.2.3. Nikotin Nazal Spreyleri 50 2.11.2.4. Nikotin İnhaler 51 2.12. Sigarayı Bırakmak İstiyorsanız Bir Kez Olsun Denemelisiniz 52 3.GEREÇ VE YÖNTEM 57 4. BULGULAR 58 4.1.Hemşireleri Tanımlayıcı Bilgiler 58 4.2.Hemşirelerin Sigaraya Başlama Yaşları ile Kaç Yıldır Sigara Kullandıklarının Çeşitli Değişkenlere Göre Dağılımı 60 4.3.Hemşirelerin Günde Ortalama Kullandıkları Sigara Sayısının Çeşitli Değişkenlere Göre Yüzde Dağılımı 63 4.4.Hemşirelerin Ailelerinde Kimlerin Sigara Kullandıkları ile Yakın Arkadaşları Arasında Sigara Kullanımının Yüzde Dağılımı 66 4.5.Hemşirelerin Son 1 Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Düşünme Durumları ile Bırakmayı Düşündüren Nedenlerin Yüzde Dağılımı 67 4.6. Son 1 Yıl içinde Sigarayı Bırakmayı Düşünen Hemşirelerin Çeşitli Değişkenlere Göre Dağılımı 68 4.7.Hemşirelerin Son 1 Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Deneme Durumlarının Çeşitli Değişkenlere Göre Yüzde Dağılımı 71 4.8.Son 1 Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Deneyen Hemşirelerin Hangi Nedenlerden Dolayı Denediklerinin Yüzde Dağılımı 73 4.9.Hemşirelerin Sigara Kullanmaktan Dolayı Pişmanlık Duyup Duymadıklarının Yüzde Dağılımı 76 4.10. Hemşirelerin Sigara ile İlgili Sağlık Sorunlarının Olup Olmamasına 77 vi

İlişkin Yüzde Dağılımı 4.11.Hemşirelerin Sigara Kullanıyor Olmanıza Rağmen Hastalarınıza Sigaranın Zararları Hakkında Bilgi Veriyor musunuz.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 78 4.12.Hemşirelerin Sigaranın Neden Olduğu Hastalıklardan En Önemli Gördüğünüz 3 Hastalığı Yazınız.? Sorusuna Verdiği Cevapların 78 Yüzde Dağılımı 4.13.Hemşirelerin Sigarayı Bırakmaya İlişkin Destek Alma Durumlarının Yüzde Dağılımı 79 4.14. Hemşirelerin Sigara Kullanmalarına Neden Olan Durumların Yüzde Dağılımı 81 4.15.Hemşirelerin Aşağıdaki Duygulardan Hangisini Hissettiğiniz Zamanlar Sigara Kullanırsınız.? Sorusuna Verdikleri Cevapların 82 Yüzde Dağılımı 4.16.Hemşirelerin Dünyaya Yeniden Gelmiş Olsanız Yine Sigara Kullanmayı Seçer miydiniz.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde 83 Dağılımı 4.17.Hemşirelerin Sizce Bundan 5 Yıl Sonra Hala Sigara Kullanıyor Olacak mısınız.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 84 4.18.Hemşirelerin Sigarayı Bırakmak İçin Yardımcı Olacağımızı Söylersem Bırakmak İçin Bize Katılır mısınız.? Sorusuna Verdikleri 85 Cevapların Yüzde Dağılımı 4.19.Sigara İçen Hemşirelerin Sigara İle İlgili Memnuniyet Derecelerinin Yüzde Dağılımı 86 4.20.Anketimin Sonunda Yer Alan Sigarayı Bırakmak Konusunda Başka Söylemek İstedikleriniz var mı? Sorusuna Cevap Veren Hemşirelerin Büyük Çoğunluğu Sigarayı Bırakmayı Arzuladığını 89 İfade Eden Cevaplar Vermiştir. Bu Soruya Hemşirelerin Verdikleri Cevaplardan Bazıları Şöyledir 5. TARTIŞMA 90 5.1.Hemşireleri Tanımlayıcı Bilgiler 90 5.2.Hemşirelerin Sigaraya Başlama Yaşları ile Kaç Yıldır Sigara Kullandıklarının Çeşitli Değişkenlere Göre Dağılımı 90 5.3.Hemşirelerin Günde Ortalama İçtikleri Sigara Sayısının Çeşitli Değişkenlere Göre Yüzde Dağılımı 92 5.4.Hemşirelerin Ailelerinde Kimlerin Sigara Kullandıkları ile Yakın Arkadaşları arasında Sigara Kullanımının Yüzde Dağılımı 94 5.5.Hemşirelerin Son 1 Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Düşünme Durumları ile Bırakmayı Düşündüren Nedenlerin Yüzde Dağılımı 95 5.6.Son 1 Yıl içinde Sigarayı Bırakmayı Düşünen Hemşirelerin Çeşitli Değişkenlere Göre Dağılımı 96 5.7.Hemşirelerin Son 1 Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Deneme Durumlarının Çeşitli Değişkenlere Göre Yüzde Dağılımı 97 5.8.Son 1 Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Deneyen Hemşirelerin Hangi Nedenlerden Dolayı Denediklerinin Yüzde Dağılımı 98 5.9.Hemşirelerin Sigara Kullanmaktan Dolayı Pişmanlık Duyup Duymadıklarının Yüzde Dağılımı 100 5.10.Hemşirelerin Sigara ile İlgili Sağlık Sorunlarının Olup Olmamasına 100 vii

İlişkin Yüzde Dağılımı 5.11.Hemşirelerin Sigara Kullanıyor Olmanıza Rağmen Hastalarınıza Sigaranın Zararları Hakkında Bilgi Veriyor musunuz.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 101 5.12.Hemşirelerin Sigaranın Neden Olduğu Hastalıklardan En Önemli Gördüğünüz 3 Hastalığı Yazınız.? Sorusuna Verdiği Cevapların 101 Yüzde Dağılımı 5.13.Hemşirelerin Sigarayı Bırakmaya İlişkin Destek Alma Durumlarının Yüzde Dağılımı 102 5.14.Hemşirelerin Sigara İçmelerime Neden Olan Durumların Yüzde Dağılımı 102 5.15.Hemşirelerin Aşağıdaki Duygulardan Hangisini Hissettiğiniz Zamanlar Sigara İçersiniz.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde 103 Dağılımı 5.16.Hemşirelerin Dünyaya Yeniden Gelmiş Olsanız Yine Sigara İçmeyi Seçer miydiniz.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 103 5.17.Hemşirelerin Sizce Bundan 5 Yıl Sonra Hala Sigara İçiyor Olacak mısınız.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 104 5.18.Hemşirelerin Sigarayı Bırakmak İçin Yardımcı Olacağımızı Söylersem Bırakmak İçin Bize Katılır mısınız.? Sorusuna Verdikleri 104 Cevapların Yüzde Dağılımı 5.19.Sigara İçen Hemşirelerin Sigara İle İlgili Memnuniyet Derecelerinin Yüzde Dağılımı 105 5.20.Anketimin Sonunda Yer Alan Sigarayı Bırakmak Konusunda Başka Söylemek İstedikleriniz var mı? Sorusuna Cevap Veren Hemşirelerin Büyük Çoğunluğu Sigarayı Bırakmayı Arzuladığını 107 İfade Eden Cevaplar Vermiştir. Bu Soruya Hemşirelerin Verdikleri Cevaplardan Bazıları Şöyledir 6. SONUÇLAR VE ÖNERİLER 108 6.1. Sonuçlar 108 6.2. Öneriler 116 7. KAYNAKLAR 118 EKLER 123 ÖZGEÇMİŞ 128 viii

TABLOLAR DİZİNİ Grafik.1.1. Dünya da Sigara İçme ve Buna Bağlı Ölümler Tablo1.1. Dünyada Bazı Ülkelerde Hemşireler ve Kadın Nüfusunda Sigara İçme Prevalansı 7 Tablo2.5.2.Nikotinin Bırakılması İle İlişkili Sık Rastlanan Bulgu ve Semptomlar 21 6 Tablo2.5.3. Amerika Psikiyatri Derneği Mental Bozuklukların Tanısı ve İstatistiksel Değerlendirmesine İlişkin Elkitabı nda (DSM IV) Yer Alan İlaç Bağımlılığı Ölçütler Tablo2.7.4. Sigaranın Aterogenez Ve Hematolojik Sisteme Etkisi Tablo2.7.5. Sigara Dumanında Bulunan Kimyasal Maddelerden Bazıları 23 33 38 Tablo2.7.6. Farmakodinamik Sigara- İlaç Etkileşimleri 39 Tablo2.11.7.Hemşirelerin Bir Danışman Olarak Yardımcı Olabilmeleri İçin Gerekli Unsurlar 50 Tablo2.11.8. Fagerstrom Tolerans Anketi 52 ix

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1. Hemşirelerin Yaş Ortalamalarının Dağılımı Çizelge 2. Hemşirelerin Tanıtıcı Özelliklerinin Yüzde Dağılımı Çizelge 3. Hemşirelerin Sigaraya Başlama Yaşları ile Kaç Yıldır Sigara Kullandıklarının Yüzde Dağılımları 60 Çizelge 4.Hemşirelerin Sigaraya Başlama Yaş Ortalamalarının Ailenizde Kimler Sigara Kullanıyor? Sorusuna Verdikleri Yanıtlara Göre Dağılımı 61 Çizelge5.Hemşirelerin Kaç Yaşında Sigaraya Başladınız.? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Mezun Oldukları Okullara Göre Dağılımı 61 Çizelge 6. Hemşirelerin Kaç Yıldır Sigara Kullanıyorsunuz.? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Günde Ortalama İçtikleri Sigara Sayısına Göre Dağılımı 62 Çizelge 7. Hemşirelerin Günde Ortalama Kullandıkları Sigara Sayısının Yüzde Dağılımı Çizelge8.Hemşirelerin Günde Ortalama Kaç Tane Sigara Kullanıyorsunuz? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Medeni Durumlarına Göre Dağılımı 63 Çizelge9.Hemşirelerin Günde Ortalama Kaç Tane Sigara Kullanıyorsunuz.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 64 Çizelge 10. Hemşirelerin Günde Ortalama Kaç Tane Sigara Kullanıyorsunuz? Sorusuna Verdikleri Cevapların Sigaraya Başlanan Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 65 Çizelge 11. Hemşirelerin Ailelerinde Kimlerin Sigara Kullandıkları ile Yakın Arkadaşları Arasında Sigara Kullanımının Yüzde Dağılımı 66 Çizelge 12. Hemşirelerin Son 1 Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Düşünme Durumları ile Bırakmayı Düşündüren Nedenlerin Yüzde Dağılımı 67 Çizelge 13. Hemşirelerin Son Bir Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Düşündünüz mü? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Medeni Durumlarına Göre Dağılımı 68 Çizelge 14. Hemşirelerin Son Bir Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Düşündünüz mü? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 68 58 58 63 Çizelge 15. Hemşirelerin Son Bir Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Düşündünüz mü? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Mezun Oldukları Okul Durumlarına Göre Dağılımı Çizelge 16.Hemşirelerin Kaç yaşında sigaraya başladınız.? Sorusuna verdikleri yanıtların Son bir yıl içinde sigarayı bırakmayı düşündünüz mü.? Sorusuna Verdikleri Yanıtlara Göre Dağılımı 69 70 Çizelge 17. Son 1 Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Düşünmeyen Hemşirelerin Hangi Şartlar Olursa Sigarayı Bırakabileceklerinin Yüzde Dağılımı 71 Çizelge 18. Hemşirelerin Son 1 Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Deneme Durumlarının Yüzde Dağılımı 71 Çizelge 19. Hemşirelerin Son Bir Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Denediniz mi? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Medeni Durumlarına Göre Dağılımı 72 x

Çizelge 20. Hemşirelerin Son Bir Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Denediniz mi? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Mezun Oldukları Okul Durumlarına Göre Dağılımı 72 Çizelge 21. Son 1 Yıl İçinde Sigarayı Bırakmayı Deneyen Hemşirelerin Hangi Nedenlerden Dolayı Denediklerinin Yüzde Dağılımı Çizelge 22. Sigarayı Bırakmayı Deneyen Hemşirelerin Sigarayı Bırakmaları Nedeniyle Yaşadıkları Sorunların Yüzde Dağılımı 74 Çizelge 23. Hemşirelerin Sigarayı Bırakmaları Nedeniyle Yaşadıkları Sorunlara Yönelik Geliştirdikleri Çözümlerin Yüzde Dağılımı 74 Çizelge 24. Hemşirelerin Sizce Sigarayı Bırakmayı Denemeniz Neden Sonuca Ulaşmadı.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 75 Çizelge 25. Hemşirelerin Sigara Kullanmaktan Dolayı Pişmanlık Duyup Duymadıklarının Yüzde Dağılımı 76 Çizelge 26. Hemşirelerin Sigara Kullandığınızdan dolayı hiç pişmanlık duydunuz mu.? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Çocuklarının Olma Gruplarına Göre Dağılımı 76 Çizelge 27. Hemşirelerin Sigara ile İlgili Sağlık Sorunlarının Olup Olmamasına İlişkin Yüzde Dağılımı 77 73 Çizelge 28. Hemşirelerin Sigara ile İlgili Olduğunu Düşündüğünüz Bir Sağlık Sorununuz var mı.? Sorusuna Evet Cevabını Veren Hemşirelerin Hangi Sağlık Sorunları olduğunun Yüzde Dağılımı Çizelge 29. Hemşirelerin Sigara Kullanıyor Olmanıza Rağmen Hastalarınıza Sigaranın Zararları Hakkında Bilgi Veriyor musunuz.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 77 78 Çizelge 30. Hemşirelerin Sigaranın Neden Olduğu Hastalıklardan En Önemli Gördüğünüz 3 Hastalığı Yazınız.? Sorusuna Verdiği Cevapların Yüzde Dağılımı 78 Çizelge 31. Hemşirelerin Sigarayı Bırakmaya İlişkin Yakın Çevrenizden Destek Aldınız mı.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 79 Çizelge 32. Hemşirelerin Sigarayı Bırakmaya ilişkin Yakın Çevrenizden Destek Aldınız mı.? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 79 Çizelge 33. Hemşirelerin Sigarayı Bırakmaya İlişkin Profesyonel Yardım Aldınız mı.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 80 Çizelge 34. Sigarayı Bırakmaya İlişkin Profesyonel Yardım Aldınız mı? Sorusuna Evet Yanıtı Veren Hemşirelerin Nasıl bir Eğitim Aldıklarının Yüzde Dağılımı 80 Çizelge 35. Hemşirelerin Sigara Kullanmanıza Neden Olan Durumlar Nelerdir.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 81 Çizelge 36. Hemşirelerin Aşağıdaki Duygulardan Hangisini Hissettiğiniz Zamanlar Sigara Kullanırsınız.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 82 Çizelge 37. Hemşirelerin Dünyaya Yeniden Gelmiş Olsanız Yine Sigara Kullanmayı Seçer miydiniz.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 83 xi

Çizelge 38. Hemşirelerin Dünyaya Yeniden Gelmiş Olsanız Yine Sigara İçmeyi Seçer 83 miydiniz.? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Çizelge 39. Hemşirelerin Sizce Bundan 5 Yıl Sonra Hala Sigara Kullanıyor Olacak mısınız.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı 84 Çizelge 40. Hemşirelerin Sizce Bundan Beş Yıl Sonra Hala Sigara Kullanıyor Olacak mısınız.? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Medeni Durumlarına Göre Dağılımı 84 Çizelge 41. Hemşirelerin Sigarayı Bırakmak İçin Yardımcı Olacağımızı Söylersem Bırakmak İçin Bize Katılır mısınız.? Sorusuna Verdikleri Cevapların Yüzde Dağılımı Çizelge 42. Hemşirelerin Sigarayı Bırakmak İçin Size Yardımcı Olacağımızı Söylersem Bırakmak İçin Bize Katılır Mısınız.? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Medeni Durumlarına Göre Dağılımı 85 86 Çizelge 43. Sigara Kullanan Hemşirelerin Sigara İle İlgili Memnuniyet Derecelerinin Yüzde Dağılımı 86 Çizelge 44. Hemşirelerin Sigara Kullanma İle İlgili Memnuniyet Ortalamalarının Sigara Kullandıklarından Dolayı Duydukları Pişmanlıklara Göre Dağılımı 87 Çizelge 45. Hemşirelerin Sigara Kullanma İle İlgili Memnuniyetinizi 0 İle 5 Arasında Değerlendirir Misiniz.? Sorusuna Verdikleri Yanıtların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 88 xii

SİMGELER VE KISALTMALAR WHO Dünya Sağlık Örgütü AB Avrupa Birliği MSS Merkezi Sinir Sistem GABA Gamma- Aminobütirik Asit PGI 2 Prostasiklin LDL Düşük Dansiteli Lipoprotein HDL Yüksek Dansiteli Lipoprotein ICD-10 Dünya Sağlık Örgütü Uluslar arası Hastalık Sınıflaması DSM-III-R Diagnostic and Statistical Manuel of Mental Disorders-third Edition Reverised DSM-IV Diagnostic and Statistical Manuel of Mental Disorders-fourth Edition Reverised COHb Karbon Monoksi Hemoglobin FEV Zorlu Ekspirasyon Volümü ACTH Adrenocorticotrophic Hormon EEG Elektroensefalogram DNA Dezoksiribonükleikasit ADP Adenozin Difosforik Asit vb Ve benzeri x Satır Yüzdesi xx Sütun Yüzdesi % Yüzde Artan Azalan < Küçüktür > Büyüktür = Eşittir xiii

ÖZET Sigara Kullanan Hemşirelerin Sigarayı Bırakmaya Yönelik Girişimleri ve Sonuçları Ülkemizde sigara kullanımı genel olarak yüksek düzeydedir. Sağlık personeli içinde en kalabalık grubu oluşturan hemşirelerde de sigaranın zararlarını bilmelerine rağmen sigara kullanma oranları yüksek, bırakma oranları düşüktür. Toplumun sigara alışkanlığından vazgeçmesi ve sigara kullanılmayan bir toplum haline gelmesi, toplumu oluşturan tüm bireylerin ve topluma örnek teşkil edecek bu gruptaki bireylerin davranışları özellikle önemlidir. Çalışmamız Adana ilinde çeşitli hastanelerde çalışan ve sigara kullanan hemşirelerin sigarayı bırakmaya yönelik girişimleri ve sonuçlarını değerlendirerek, hemşirelere sigarayı bırakmaya yönelik beceriler öğretilirken bir yandan da kendilerinden yardım isteyecek bireylere nasıl bir yöntemle faydalı olabilecekleri hedeflenmiştir. Ç.Ü. Tıp Fakültesi Balcalı Hastanesi, Adana Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve S.S.K. Hastanesinde çalışan ve araştırmaya katılmayı kabul eden 358 hemşireye uygulanmıştır. Veriler hemşireleri tanıtan ve sigara bırakmaya yönelik girişimlerini belirleyen anket formu ile toplanmıştır. Araştırma kapsamındaki hemşirelerin yaş ortalaması 32.3±6.9, %65.4 ünün evli, %61.5 nin çocuklu, %78.5 inin Sağlık Meslek Lisesi mezunu olduğu, %23.6 sının dahili kliniklerde çalıştığı, %38.8 inin 19-21 yaşında sigaraya başladığı, %33.5 inin 6-10 yıldır sigara kullandığı, %36.3 ünün kardeşinin sigara kullandığı, %30.2 sinin günde ortalama 6-10 adet sigara kullandığı, %97.5 nin yakın arkadaşının sigara kullandığı, %72.3 nün son bir yılda sigarayı bırakmayı düşündüğü, bu hemşirelerden %72.9 unun sağlığıma zarar verdiğini hissettiğim sorunlarımın ortaya çıkmasından dolayı, %57.9 nun sigarayı bırakmayı denediği; sigarayı bırakmayı deneyen hemşirelerin %58.1 inin evli, %63.6 sının üniversite mezunu olduğu tespit edilmiştir. %67.1 inin sağlığıma zarar verdiğini hissettiğim sorunlarımın ortaya çıkmasından dolayı, %86.3 ün de sigarayı bırakmaya bağlı sinirliliğin arttığını, %93.3 ünün pişmanlık duyduğunu, %44.4 ünün sigaraya bağlı sağlık sorununun olduğunu ifade etmiştir. Sigarayı bırakmak için sadece %3.9 unun profesyonel yardım aldığını, %76.2 si aşırı stresli olduğunda sigara içmek istediğini, %54.8 i dünyaya yeniden gelse kesinlikle sigara kullanmayacağını belirtirken, %16.5 i bundan 5 yıl sonra hala sigara kullanıyor olacağını, %46.4 ü sigarayı bırakmak için yardım almak istediğini,% 43.9 u sigara kullandığından dolayı hiç memnun olmadığını, ifade etmiştir. Sonuç olarak; Ölümcül sonuçlarını bilmelerine rağmen hemşirelerin bir çoğunun sigara kullandığı, büyük bir oranının da sigarayı bırakmak için çaba içinde oldukları, ancak bırakma girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlandığı saplanmıştır. Hemşirelerin sigarayı bırakma yöntemleri konusunda daha yoğun bir biçimde eğitilmesi ve motive edilmesi gerektiği düşünülmektedir. Anahtar Sözcükler : Sigara, Hemşire, Sigara Kullanma, Sigarayı Bırakma xiv

ABSTRACT Enterprises Of The Nurses Who Smoke To Quit Smoking And Their Results Usage of cigarette is a generally high level in our country. Even though the nurses who constitute the most crowded part in health staff know the harm of the smoking, their smoking level is high and quitting level is low.their behavior of all members of this group constitue the community and as models for people, they are particularly important to giving up the habit of the smoking and to become a nonsmoking society! Our study was performed with nurses who smoke and work at different hospitals in Adana, evaluating their enterprises and results, teaching them skills directed to quit smoking and in other part, help of these nurses with using skills aimed to become to be reficial to individuals. This research was applied to 358 nurses who accepted to participate in this study and work in C.U Tıp Balcalı Hastanesi Adana Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi and SSK Hastanesi participation. Datas were collected using questionnaire determining the attempt of giving up smoking and introduce nurses. Average age of the nurses joining to this research is 32.3±6.9, 65.4% of them are married, 61.5% of them have children and 78.5% of them graduated from Medical High Schools, 23.6% of work in clinics, 38.8% started smoking at the ages of 19-21, 33.5% of them smoke for 6-10 years, brothers of 36.3% smoke, 30.2% smoke about 6-10 cigarette a day, best friends of these 97.5% smoke, 72.3% have thought to give up smoking in last one year, 72.9% of those nurses who thought to give up smoking wanted this because they think that cigarette is harmful for health and feel injured their health, 57.9% attempted to quit, 58.1 percent of percent of the nurses who attempted to quit are married, and also it's found that 63.6% of them graduated from college. 67.1% of them expressed nurses think that smoking is harmful for health and feel injured their health, 86.3% told that they become more quick tempered when they quit smoking, 93.3% become regretful, 44.4% have a health problem because of smoking. Just 3.9% of them get professional help in order toquit smoking, 76.2% is extremely stressful and wanted to smoke. Even tough 54.8% started that they would never smoke, if they were born again, 16.5% started that they would be still smoking in following 5 years, 46.4% told that they wanted to get assistance, 43.9% wasn't fond of being smoker. As a result, although they know the fatal consequences, most of them still smoke. Most promotion of the nurses make an afford to quit smoking. However their afford conclude without success. It's thought that nurses should be educated more and motivated about the skills to give up smoking! Key Words: Cigarette, Nursing, Smoking, Quit Smoking xv

1.GİRİŞ Ülkemizde sağlık hizmetleri halen kamusal kuruluşlar tarafından sosyal dayanışma amacıyla yürütülmektedir. Kamusal sağlık hizmetleri tümüyle topluma yöneliktir. Bu nedenle, sağlık hizmeti sunanların toplum üzerindeki sorumluluğu oldukça ağırdır 1. Dünya Sağlık Örgütü Anayasasında sağlık kavramının evrensel bir tanımı şu şekilde yapılmıştır; Sağlık, yalnızca hastalık ve sakatlığın bulunmaması değil; bedensel, zihinsel ve toplumsal açıdan tam bir iyilik durumudur. Bu tanım, insanın bireysel ve toplumsal olarak çevresiyle tam bir uyum sağlaması halinde sağlıklı sayılması gerektiğini de vurgulamaktadır 1.2.3. Sigara sorunu Türkiye nin en önemli ve en acil çözüm bekleyen sağlık sorunlarından biridir. Günümüzde insan yaşamını tehdit eden ve erken ölümlere neden olan en yaygın ve en önemli önlenebilir ölüm nedeni olan sigara bağımlılığı ve bu bağımlılığın sonuçlarının boyutları oldukça büyüktür. Sigara bağımlılığı sonucu oluşan ölümleri, ülkemizde en çok ölüme sebep veren diğer toplumsal sorunlarla karşılaştıracak olursak, bilinen terör yılda 2-3 bin insanımızın, trafik terörü yılda 6-7 bin insanımızın ölümüne neden olurken, sigara terörü yılda 100 bin insanımızın hayatına mal olmaktadır. Sigaranın yol açtığı ölümler; trafik, terör, iş kazaları vb. tüm ölümlerin toplamından daha fazladır. Sigara bağımlılığı sonucu oluşan ölümlere ilişkin duyarlılığın ne ülkemiz insanlarınca ne de hızla değişen ülkemiz hükümetlerince gösterildiğini söylemek bugün için mümkün değildir 4.5.6.7.8.9. Ülkemizde her yıl yaklaşık 35000 kişi sigara nedeniyle erken ölmektedir. Sigara içenlerin dörtte biri insan yaşamının uzamış olduğu günümüz dünyasında 65 yaşına varamadan ölmektedir. Ayrıca ülkemizde erişkin insanların ölümünden sorumlu üç temel hastalık (kalp hastalıkları, kanser, beyin kanaması) doğrudan sigaranın neden olabildiği hastalıklardır. Öte yandan sigara yalnızca sigara kullanan bireyleri değil, onlarla aynı ortamı paylaşan aynı havayı soluyan ancak sigara kullanmayan bireyleri de benzer biçimde etkilemektedirler. Öyle ki pasif yada istemsiz sigara içicileri olarak adlandırılan bu şansız kitlenin sigara ve alkol kullanan kişilerden sonra üçüncü sırada önlenebilir ölüm riski taşıdıkları belirtilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü nün 2000 yılı için hedef seçtiği herkes için sağlık amacının 1

gerçekleştirilebilmesi her şeyden önce sigara konusunun ele alınmasını gerektirmektedir. Sigaraya ilişkin sorumluluk şüphesiz bireysel, yerel, ulusal ve hatta uluslar arası yetkilerin yakın işbirliği ve girişimlerini gerektirmektedir 1.4.5.6.7. Tütün sağlığı bozan ve önlenebilir etkenlerin başında gelmektedir. Tütün kullanımının geçmişi 4000 yıl öncesine dayanmaktadır. Tütün ve sigaranın öldürücü hastalıklara neden olmasının yanı sıra, güçlü bağımlılık yapma özelliği vardır. Sigara dumanında 4000 kadar parçacık halinde zararlı madde türü, 500 den fazla gaz türü vardır. Tütün dumanı filtreden geçirildiğinde bir kısmı filtrede kalan koyu kahverengi katımsı madde tütün zifiridir. Sigaranın zifirinde hem kanser sürecini başlatıcı hem de bu süreci hızlandırıcı maddeler vardır 8.9.10. Sağlık personelinin halk sağlığı eğitiminde başarılı olabilmesi için öncelikle kendisinin ilk örnek oluşturması gerekmektedir. Hekimlerin bu sorumluluk içindeki pay oranı hemşirelerden daha yüksektir. Çünkü hekimler gerek kimlikleri, gerek mesleki bilgi ve becerileri, gerekse duyarlılık ve tepkileriyle ve hatta yaşam biçimleri ile yaşadıkları toplumun sağlıklı yaşam, karar ve tercihlerinde önemli etkileri olan bir meslek grubudur. Buna karşın ülkemizde hekimler arasında sigara kullanımına sık rastlanmaktadır aynı şekilde hemşire grubunun da sigara kullanımının fazla olduğu yapılan araştırmalarda görülmektedir. Sigara kullanma konusunda son 10 yılda yapılan özel çalışma programları, sigara karşıtı kampanyalar ve hukuki düzenlemeler sonunda, önemli düşüşler olmuştur. Gelişmiş batı ülkelerinde gerek halkın sigara konusunda aktif olarak bilinçlendirilmesiyle, gerekse zararlı maddelerin yaptırımını kısıtlayıcı sosyal yaptırımlardan dolayı, yönlendirici yöntemlerin uygulanmasıyla özellikle sigara tüketimi giderek azalmaktadır. Bu nedenle sigara pazarının genç nüfusa özellikle 3.dünya ülkelerine yönelmekte olduğu gözlenmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde kültürel normlar nedeniyle kadınların %2-10, erkeklerin %40-60 ı sigara kullanmaktadır. Nepal de erkeklerin %85 i, kadınların %72 si, Tayland da erkeklerin %50-58 i, kadınların %20 si sigara kullanmaktadır. 1984 de Çin de yapılan bir araştırmada 15 yaş üzeri erkeklerde sigara kullanma oranı %61 olarak bulunmuştur. Diğer bazı Avrupa ülkelerinde sigara kullanma oranı İsveç te 1986 da erkeklerde %24, kadınlarda %28, Finlandiya da 1984 de erkeklerde %33, kadınlarda %31 dir. Gelişmiş ülkelerde sigara tüketimi giderek azalmakta, buna karşılık gelişmekte olan ülkelerde artış eğilimi sürmektedir 1.4.5.7.10. 2

Yapılan çalışmalarda 15-24 yaş grubu madde bağımlılığının gelişmesi açısından riskli grup olarak tanımlanmış ve madde kullanma davranışının sosyal öğrenme ile ilişkili olduğu saptanmıştır. Temini kolay, kullanımının yasal olması ve eroin, kokain, alkol, esrar gibi madde bağımlılıkları için geçiş maddesi olması nedeniyle tütün tipi madde bağımlılığı en sık görülen ve en önemli madde bağımlılığı tipidir. Tütün içerdiği nikotin ile alkol, eroin, kokain, kafein ve esrardan daha fazla bağımlılık yapma gücüne sahiptir 1.4.5.6.7.10.11. Amerika Birleşik Devletlerinde yapılan bir alan taramasında 15-54 yaşları arasında kişilerde % 75.5 oranında sigara kullanımı hikayesi mevcut iken bunların %31.9 u kesin sigara bağımlısı olarak tanımlanmıştır. Adreski ve arkadaşlarının yaptıkları bir çalışmada sigaraya başlayan genç erişkinlerin %27 sinde ileride mutlaka sigara bağımlılığının gelişmekte olduğunu saptamışlardır 12. Dünya Sağlık Örgütünün 1979 eksperler komitesinin raporu Sigara tutsaklığı salgınının kontrolü başlığı ile yayınlanarak, sigara alışkanlığının ve sigaraya bağlı hastalıkların günümüz dünyasında salgın hale geldiği vurgulanmıştır. Yine sigaranın sağlığa yaptığı zararlar, erken ölümler ve sakatlıklar yanında sigara üretim ve tüketiminin gittikçe artması (WHO) nun 1980 yılının sağlık konusu olarak sigarayı seçme nedeni olmuştur 4.13.14. Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bölgesi nin 1988 yılı Kasım ayında Madrid de gerçekleştirdiği Ι. Avrupa Tütün Konferansında smoke-free Europe (Dumansız Avrupa) Ιt Can Be Done sloganlarıyla içinde Türkiye nin de dahil bulunduğu 32 ülke insanlarının sigara alışkanlığından kurtulmalarını hedeflemiştir. Bu amaca ulaşmak için gösterilmesi gereken çabalar ve stratejiler 10 grupta toplanmıştır 1.13.15. Sigarasız bir yaşamın insan hakkı olduğunun benimsenmesi, Toplu bulunulan yerlerde sigara içilmemesi konusunda yasa desteği sağlanması, Tütün ürünleri reklamlarının engellenmesi ve tütün endüstrisinin yapacağı, her türlü desteğin reddedilmesi, Toplumun bütün bireylerinin sigaranın zararları ve sağlık üzerindeki etkilerinin boyutları konusunda bilgilendirilmesi, Sigarayı terk etmek isteyenlere yardımın mümkün olduğunun anlatılması, Sigaradan sağlanan vergi gelirinin en az %1 nin sigaraya karşı savaşta kullanılmasının sağlanması, 3

Parasal caydırıcı uygulamaların giderek artırılması, Nikotin sunumunda yeni yöntemlerin önlenmesi ve tütün endüstrisinin pazarlama stratejilerinin engellenmesi, Sigara salgınının etkilerinin izlenmesi ve kontrol çalışmalarının etkisinin değerlendirilmesi, Toplumda sağlığı geliştirici rolü olan kuruluşlar arasında işbirliği sağlanması 15. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), her yıl 31 mayıs gününü Sigarasız Bir Dünya Günü olarak belirlemiştir. 1992 yılında Sigara Dumansız Çalışma Yerleri konusu faaliyet alanı olarak saptanmıştır. 1993 yılında ise konu Sağlık Hizmetleri; Sigarasız bir Dünyaya Açılan Pencere sloganıyla ortaya konulmakta ve sigara dumansız sağlık hizmetleri ve sağlık personeli üzerinde yoğunlaşmaktadır 1.6.11.13.14. 2000 yılında Aldanmayın Sigara Öldürür sloganı seçilmiştir. Bu günde; eğlence, spor, müzik ve sanat dünyasını kullanarak sigara reklamı yapan firmalara karşı kampanyalar yapılmaktadır. Bilindiği üzere son zamanlarda sigara firmaları, formula-1 otomobil yarışlarını destekleyerek Türkiye de formula-1 yarışları yapılması için hızla çalışmaktadırlar. Toraks derneği genel merkezi yönetimi ile Tütün ve Sağlık Çalışma Grubu başta olmak üzere tüm sigara karşıtı dernekler Avrupa Birliği tarafından 2006 dan itibaren Avrupa da yapılması yasaklanan formula-1 yarışlarının Türkiye ye kabulüne karşı çıkmaktadırlar 11. Ülkemizde 26 Mayıs 1996 tarih ve 4207 sayılı Tütün ve Mamullerinin zararlarının önlenmesine dair kanunun 3. Maddesi tütün mamullerinin isim ve logolarını kullanarak yapılan reklamları yasaklamıştır 1.6.15.16.17.18. Avrupa Birliği (AB); tütün reklamları, sponsorluğu ve promosyonunu bir takvim çerçevesinde yasaklamaktadır. 1995 yılı-dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre gelişmekte olan ülkelerde her yıl 2 milyon sigara nedenli ölüm gözlenmektedir. 1955 ten 1995 e kadar kadınlardaki sigara nedenli ölümler 6 kat artmıştır. Erkeklerde tüm kanser ölümlerinin %40-45 i sigara nedenlidir 6.15. 1997yılına ait verilere göre Türkiye de erişkin erkeklerin %51 i kadınların ise %49 u günlük düzenli içicidir 18. Dünya Sağlık Örgütünün tahminlerine göre, dünya çapında 1.1 milyar kişi sigara kullanmaktadır, bu sayı 15 yaş ve üzerindeki tüm dünya nüfusunun üçte birini oluşturmaktadır 19.26. Sigara kullanan nüfusun büyük bir bölümü (800 milyon) gelişmekte olan ülkelerde yaşamaktadır ve çoğu (700milyon) erkektir. Dünya çapında 4

erkeklerin %47 kadarının, kadınlarında %12 sinin sigara kullandığı tahmin edilmektedir 4.5.6.7.16.17.18.19.20.21.22.23. Sigara kullanma oranları bölgeler ve aynı bölgede yer alan ülkeler arasında büyük farklılık göstermektedir. Günümüzde erkekler arasında sigara kullanma prevalansının en yüksek olduğu bölge Güney Kore (%68), Çin (%61) ve Japonya (%59) gibi ülkelerin bulunduğu Batı Pasifik bölgesidir. Erişkin erkeklerin neredeyse yarısının düzenli olarak sigara kullandığı Avrupa da prevalans, Rusya Federasyonundaki erkeklerde %63 ile İsveç teki erkeklerde %17 arasında değişmektedir. Kadınlar arasında bölgesel sigara kullanma kalıbı oldukça farklıdır ve gelişmiş ülkelerdeki prevalans (%7) arasında kesin bir fark bulunmaktadır. Norveç ve Danimarka da kadınların üçte biri sigara kullanırken, Hindistan da bu oran % 5 ten daha azdır. Pek çok ülkede sigara kullanan gençlerin sayısı artmaktadır. Örneğin; ABD de 1992 de lise öğrencilerinin %17 si sigara kullanırken bu oran 1995 te %22 ye çıkmıştır 19. Tütün kullanımı artıkça sigaraya bağlı mortalite de artış görülmeden önce, yaklaşık 30-40 yıllık bir süre geçmektedir 13.4. Günümüzde tütün kullanımı tahmini olarak yılda 3 milyon kişinin ölümüne yol açmakta ve bunun 1.9 milyonu gelişmiş ülkelerde görülmektedir. Gelişmiş ülkelerde sigaraya bağlı mortalite deki artış hızı erkekler arasında azalma belirtileri göstermekle birlikte, kadınlar arasında giderek artmaya devam etmektedir. Ayrıca, gelişmiş ülkelerde tütün kullanımında son 20-30 yıldır görülen büyük artışla birlikte, sigaraya bağlı mortalite de önemli ölçüde artmıştır. Planlı girişimlerde bulunulmadığı taktirde, 2030 yılında dünya çapında sigaraya bağlı ölümlerin yılda 10 milyona ulaşacağı ve bunların %70 nin gelişmekte olan ülkelerde görüleceği hesaplanmaktadır. 2020 lerde tütünün başta gelen ölüm nedeni olacağı ve sekiz ölümden birinin nedenini oluşturacağı tahmin edilmektedir. Dahası yaşamı boyunca sigara içenlerin yarısı tütün kullanımına bağlı olarak erken yaşta yaşamını yitirecektir 5.18.19.24.25. (Grafik1) 5