Kavram Haritaları Hiyerarşik KH Hiyerarşik Olmayan KH ( Ağ, Örümcek Harita) Zincir KH Sınıflandırma Haritası Vee Diyagramları Neden-Sonuç Diyagramları Balık Kılçığı Döngü Göstergesi Olay Zinciri Dizileri Süreklilik Göstergesi Etkileşim Göstergesi Problem/Çözüm Göstergesi Karşılaştırma Matrisi (Anlam Çözümleme Tablosu) Kavram Karikatürleri Şimşek Kartlar Tanılayıcı Dallanmış Ağaç Kelime İlişkilendirme Balon Doldurma Kavram haritaları, öğrencilerin verilen yeni bilgileri öğrenirken eski bilgilerini de kullanmaları ve yeni bilgileri anlamaları, sonuçta anlamlı öğrenmeyi gerçekleştirebilmeleri için geliştirilmiştir. 1
Kavram haritaları, bir öğrenme-öğretme aracı olarak veya, bir değerlendirme yöntemi olarak kullanılır. Öğrencilerin varolan kavramları yeni kavramlarla ilişkilendirme becerilerini ölçmeye yönelik araçlar kavram haritaları yardımıyla kolayca oluşturulabilir. Kavram haritaları, bilgiyi düzenlemek ve simgeleştirmek için geliştirilmiş bir yöntemdir. Kavram haritaları, bir bütünün parçalarını aktarmada, uzun bir metnin ana fikrini ortaya koymada veya bir sorunun bölümlerini tanımlamada etkilidir. Bütün belirlendikten sonra: bütüne ulaşmayı sağlayacak anahtar terimler bulunur. Yardımcı terimler listelenir. Terimler en basit olandan en karmaşık olana doğru sıralanır. Sonraki adım: Kavram haritasına giriş yapmaktır. Haritayı oluşturan kişi isterse, bu amaçla geliştirilmiş yazılımlar kullanarak bunu gerçekleştirebilir. İlk harita tasarlandıktan sonra: çapraz bağlantılar kurulmaya başlanmalıdır. Kavramlar kutulara yazılarak, birbirleri ile olan ilişkileri doğrultusunda bağlantıları, çizgilerle belirtilir. Kavramlar için isimlendirme genellikle bir kelimeden oluşur. Seçilen kelime, kavramı tam olarak ifade etmelidir. Her kavram iki ya da daha fazla kavramla bağlantı içinde olmalıdır. Bağlantılarda iki kavramın birbiriyle ilişkisini ifade eden bir bağlaç kullanılır. Birbiriyle ilişkili iki kavram bu bağlaç yardımıyla bir önerme oluşturur. 2
Kavram haritalarının başka bir karakteristiği, kavramların, harita üzerinde üst kısımda yer alan en kapsamlı ve en genel kelimelerden, haritanın alt kısmında yer alan daha karmaşık ve daha az kapsamlı kavramlara doğru hiyerarşik olarak düzenlenmiş olmasıdır. Kavram haritalarında; Çember veya kutu içerisinde yer alan kavram ve fikirler hiyerarşik bir şekilde yapılandırılır. Kavramlar arasındaki ilişkiler, kavramları birleştiren bir çizgi ile belirtilir. Aynı seviyedeki kelimeler birincil ilişkileri gösterir. Çapraz bağlantılar (kavram haritasının farklı alanlarındaki kavramlar arasındaki ilişkiler) vardır. Kavram haritalarının önemli bir diğer karakteristiği, çapraz bağlantılar dır. Bunlar, kavram haritasının farklı alanlarındaki kavramlar ve önermeler arasında ilişki kurmaktadır. Çapraz bağlantılar, bilgilerin birbirleriyle nasıl ilişkilendirildiklerini belirlemeye yardımcı olur. Olay ve kavramlara ilişkin spesifik örnekler yer alır. Verilen bir kavramın anlamını açıklamaya yardımcı öğeler vardır. Öğretmenlere, öğrencilerin ön bilgilerini anlamalarında yardımcı olur. Öğrencilerin kendi öğrenme içeriklerini oluşturmasına ve konuya odaklanmalarına yardımcı olur. Öğretmenlerin, öğrencilerinin kavram yanılgılarını belirlemelerini sağlar. Kavram haritaları yapısal olarak üçe ayrılır. Hiyerarşik Kavram Haritaları Hiyerarşik Olmayan Kavram Haritaları Zincir Kavram Haritaları 3
Kapsamlı bir kavram başlığı altındaki daha az kapsamlı kavramların genelden özele doğru bir yapı içerisinde ilişkilerini gösterir (Novak ve Gowin, 1984). Aşağıda belirtilen basamaklar izlenerek oluşturulabilir: 1. Konuyla ilgili kavramların listesi genelden özele doğru hiyerarşik bir yapı içerisinde oluşturulur. 2. Bu kavramlar listesinde en genel veya en kapsamlı kavram (merkez kavram) sayfanın en üstüne yazılır. 3. Konuyla ilgili daha özel olan ve merkez kavramı tanımlayan bağımlı kavramlar sayfanın daha alt kısımlarına aşamalı olarak yerleştirilir. 4
Hiyerarşik olmayan kavram haritaları hiyerarşik yapıda olan kavram haritalarına kıyasla kavramlar arası ilişkilerin çok farklı şekillerde düzenlenmesine olanak sağlar (Ebenezer ve Haggerty, 1999). Aşağıda belirtilen basamaklar izlenerek hazırlanabilir: 1. En genel veya en kapsamlı kavram (merkez kavram) sayfanın ortasına yazılır. 2. Daha az kapsamlı kavramlar, çizgiler ve oklarla merkez kavrama bağlanır. 3. Özel kavramları içeren alt kategoriler, üst kategorilerle ilişkilendirilir. 5
6
Ardışık veya sırasal olarak da adlandırılan zincir kavram haritaları yukarıdan aşağıya doğru birbirini takip eden kavramların bağlantı kelimeleri veya ekleri ile ilişkilendirilmesi sonucu oluşturulur. Öğretmenler bu tür bir kavram haritası hazırlamış olan öğrencinin, konuyla ilgili kavramları anlamada veya kavram haritası tekniğinin doğası hakkında bazı sorunlara sahip olduğu sonucuna varabilirler (Novak, 2001). Çünkü bu tür bir kavram haritası yetersiz kavramayı gösterir. 7
1. Aşırı karmaşık hale getirilmiş kavram haritaları oluşturmaktan kaçınılmalıdır. Harita çok sayıda kavramı, önermeyi ve ilkeyi içeriyorsa önce en önemli kavramları gösteren genel bir harita, sonra genel haritanın bölümlerini ayrı ayrı gösteren ayrıntılı haritalar yapılmalıdır. 2. Kavramlar arası ilişkileri belirtmek amacıyla uygun bağlantı kelimeleri ve ekleri seçilmelidir. Çünkü, bir kavram haritasında uygun olmayan bağlantı kelimeleri veya ekleri kısmi kavramaları veya kavram yanılgılarını işaret eder. 3. Çapraz bağlantıların kurulmadığı, zincir kavram haritasına benzeyen kavram haritaları oluşturulmamaya çalışılmalıdır. Çünkü kavram haritasındaki geçerli ve önemli çapraz bağlantıların sayısı, haritayı hazırlayan kişinin, o konuyla ilgili kavramları nasıl algıladığını ve bütünleştirdiğini gösteren en önemli delildir. 4. Her kavram haritada yalnızca bir kez yer almalı ve en az bir kavramla ilişkilendirilmiş olmalıdır. 5. Kavramlar arası ilişkilerin yönünü göstermek için oklar kullanılmalıdır. 8
Beyin Fırtınası Desteği Yeni fikirlerin oluşturulması ve planlaması aşamasında yol gösterir. Çalışma Yardımcısı Etkili not almayı yönlendirir, yeni öğrenilen kavramları özetler, yansıtıcı düşünmeye biçim veya etkinlik katar. Öğretim Aracı Görsel ve şematik bir özet sunar, karmaşık ilişkileri gösterir, algı yanlışlarının belirlenmesini ve giderilmesini sağlar. Öğretmenlere, öğrencilerin ön bilgilerini anlamalarında yardımcı olur. Öğrencilerin kendi öğrenme kapsamlarını oluşturmasına ve konuya odaklanmalarına yardımcı olur. Öğretmenlerin, kavram yanlışlarını bir an önce belirlemelerini sağlar. 33 Yrd. Doç. Dr. Yasemin Gülbahar 34 Kavramlar ve ilişkiler belirlenmiş Maddeler doğada karışım veya saf olarak bulunurlar. Element ve bileşikler saf maddelerdir. Elementlere sodyum, bileşiklere ise su örnek verilebilir. Karışımlar ise homojen ve heterojen olarak sınıflandırılır. Karışımlar fiziksel yollarla bileşiklere ayrılırken, bileşikler de kimyasal yollarla elementlere ayrılırlar. Tuzlu su bir çözelti örneği olup homojen bir karışımdır. Heterojen karışımlar da süspansiyon ve emülsiyon olarak ikiye ayrılır. Tebeşir tozu ve su karışımı süspansiyona, zeytinyağı ve su karışımı ise emülsiyona örnek verilebilir. Maddeler doğada karışım veya saf olarak bulunurlar. Element ve bileşikler saf maddelerdir. Elementlere sodyum, bileşiklere ise su örnek verilebilir. Karışımlar ise homojen ve heterojen olarak sınıflandırılır. Karışımlar fiziksel yollarla bileşiklere ayrılırken, bileşikler de kimyasal yollarla elementlere ayrılırlar. Tuzlu su bir çözelti örneği olup homojen bir karışımdır. Heterojen karışımlar da süspansiyon ve emülsiyon olarak ikiye ayrılır. Tebeşir tozu ve su karışımı süspansiyona, zeytinyağı ve su karışımı ise emülsiyona örnek verilebilir. 9
Cevap Bu tür uygulamaların öğrencilere sağladığı yararlar nelerdir? Öğretmenlere sağladığı yararlar nelerdir? Kavram haritalarının güçlü yanları ve sınırlılıkları nelerdir? Yrd. Doç. Dr. Yasemin Gülbahar 38 Kavram veya olaylar arasındaki ilişkileri, hiyerarşileri veya dallanan işlemleri anlatmak için kullanılır. Ana tema nedir? Alt temalar nedir? Birbiri ile nasıl ilişkilendirilebilir? Kaç düzey vardır? gibi sorulara yanıt aranır. 40 10
41 42 Türk Parası Metal Para Kağıt Para 1YTL 1YKR 5YKR 10 YKR 25 YKR 50 YKR 100 YTL 1YTL 5YTL 10 YTL 20 YTL 50 YKR 43 44 11
Nasıl kavram haritası sözel ve yazılı dersler için anlamlı öğrenmenin gerçekleşmesi için Novak tarafından önerilen bir araçken, V diyagramı da (Gowin) uygulamalı ya da laboratuar dersleri için anlamlı öğrenmenin gerçekleşmesinde önemli bir araçtır. Novak ve Gowin in eğitime getirmek istedikleri yeni boyut aslında David Ausubel in bir bireyin kavram veya bilgi öğrenmesi onun kendine has anlamı ve bilgiyi oluşturduğu temel savına dayanmaktadır. V diyagramının merkezinde olaylar veya nesneler yer alır. Bu aynı zamanda bilgi üretiminin de başlangıç noktası sayılır. Ve Diyagramı Kavramsal kısım Odak sorusu Yöntemsel kısım olmak üzere 3 ana bölümden meydana gelen büyük bir V şeklindedir. Eğer bazı olayları gözlemleyecek olursak, öncelikle çevremizdeki özel olay veya nesneleri seçmeye özen gösteririz. Sonrasında seçtiğimiz bu özel olay veya nesneleri gözlemler ve ilgili gözlemlerimizi kaydederiz. Gözlemlerimiz esnasındaki üç ana faktör olan, kavramlar, olaylar ya da nesneler, ve gözlem kayıtları ihtiyaç duyulan yeni bilgiyi oluşturmak için bir araya gelmelidirler. V-diyagramı temelde bu birlikteliği öğrencinin anlamlı öğrenmeyi gerçekleştirebilmesi için sağlamayı amaçlar (Novak, Gowin,1984). 12
1. KAVRAMSAL KISIM (TEORİK) Dünya görüşleri ; Örneğin, doğa düzenli ve yaşanabilirdir. Felsefeler ; Örneğin, Aristo ya göre insanın anlayışı. Teoriler ; Açıklamaların yapılabilmesi için gerekli kavramlar kümesinden oluşan ilgili teoriler. Prensipler ; Olaylarda öncül bilgi iddialarından ayrı olan, olaylardaki örnekleri yönlendiren kavramsal kurallar olarak ifade edilir. Oluşumlar ; İlgili teoriyi, olaylar veya nesnelerdeki direkt referanslara dayanmadan destekleyen fikirler. Kavramsal yapılar ; Araştırmada direkt olarak kullanılan teorinin altyapısını oluşturan bilgiler. Düzenlilik ifadeleri veya kavram tanımları. Kavramlar ; Sosyal olarak paylaşılan ve olaylardaki düzenliliklere işaret eden işaret ve semboller. 2. ODAK SORULARI, OLAYLAR/NESNELER (ORTA KISIM) Odak soruları; Olaylara ve nesnelere dikkat çeken araştırmanın başlangıç noktasını ya da amacını ifade eden önemli sorulardır. * Odak sorusu veya sorularının altında V şeklinin her iki tarafının etkileşim ve ilişki içinde olduğunu ifade eden iki yönlü aktifliği simgeleyen eğri bir ok işareti yer almaktadır. Olaylar / Nesneler; Kavramlarla ve kaydı alınacak ilgi duyulan olguların, oluşumların, nesnelerin yer aldığı bir kısımdır. 3. YÖNTEMSEL KISIM (UYGULAMA) Değerli iddialar ; Bir araştırmada üretilen değerli olarak nitelendirilen iddialardır. Bilgi iddiaları ; Araştırma kapsamında elde edilen yeni genellemelerdir. Öngörüler, Açıklamalar ve Genellemeler ; İddiaların yetkinliği için kullanılan, metodoloji veya öncül bilgi ürünleri olarak düşünülmelidirler. Sonuçlar ; Verilerin, tablo, çizim ve grafikler şeklinde sunulması. Dönüşümler ; Ölçüm ve sınıflandırma teorisince düzenlenmiş olan gerçekler. Gerçekler ; Metodun güvenirliğine dayanılarak, olaylar veya nesnelerin geçerliliğinin kaydını yapan, varılan karar veya kararlar burada ifade edilir. Olay ve nesnelerin kaydı ; Burada gerçekleştirilen olaylar ve kullanılan nesnelerle ilgili her türlü ölçüm ve neticenin bilgilerine, kaydına yer verilir. Örnek Venn diyagramı planı 13
14