BÖLÜM 1 GİRİŞ
İÇİNDEKİLER Sayfa No İÇİNDEKİLER... i ŞEKİLLER... ii KISALTMALAR... iii 1. GİRİŞ... 1-1 1.1. Projenin Temeli... 1-1 1.2. Projenin Yürütülmesi için Yapılan Anlaşmalar... 1-3 1.3. Proje Özeti... 1-4 1.4. TANAP Doğalgaz İletim A.Ş.... 1-6 1.5. Projenin Kapsamı... 1-7 1.6. Türkiye de ÇED Süreci... 1-8 1.6.1. ÇED Kapsamı... 1-8 1.6.2. ÇED Çalışmasının Hedefleri... 1-10 1.6.3. ÇED Sürecinin Aşamaları... 1-14 i
ŞEKİLLER Sayfa No Şekil 1.1-1. Güney Gaz Koridoru nu, Güney Kafkas Boru Hattı nı (SCP), TANAP ve Trans- Adriyatik Boru Hattı nı (TAP) Gösterir Harita... 1-1 Şekil 1.1-2. Türkiye de 1970 ten Bu Yana Toplam Birincil Enerji Tedariğinin Gelişimi... 1-2 Şekil 1.3-1. TANAP Proje Güzergâhı... 1-4 Şekil 1.6-1. DPSIR Çerçevesi (EEA 1999)... 1-12 Şekil 1.6-2. Etki Değerlendirme Metodolojisi Şeması... 1-13 Şekil 1.6-3. ÇED Yönetmeliği nde Belirtilen ÇED Aşamaları... 1-16 Şekil 1.6-4. ÇSED Sürecinin Aşamaları... 1-19 Şekil 1.6-5. TANAP Proje Döngüsü ile Bütünleşik ÇSED Süreci Etkileşimleri... 1-20 ii
KISALTMALAR AB ASME bcma BOTAŞ CST ÇED ÇSED ÇŞB DPSIR Çerçevesi EBRD ECA EEA EIB GİA HGA IFC IFI IGA İKK İMİB PS Avrupa Birliği Amerikan Makine Mühendisleri Derneği Yıllık milyar metreküp Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi Kompresör İstasyonu Çevresel Etki Değerlendirmesi Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı DPSIR toplumla çevre arasındaki etkileşimleri tarif eden sebep-sonuç temelli bir çerçevedir. Bu çerçeve Avrupa Çevre Ajansı tarafından benimsenmiştir. Bu modelin bileşenleri şunlardır: İtici Güçler Baskılar Mevcut Durum Etkiler Tepkiler Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası İhracat Kredi Kurumu Avrupa Çevre Ajansı Avrupa Yatırım Bankası Gaz İletim Anlaşması Ev Sahibi Hükümet Anlaşma Uluslararası Finans Kurumu Uluslararası Finans Kuruluşları Hükümetler Arası Anlaşma İhracat Kredi Kuruluşları İzin Verilen Maksimum İşletme Basıncı Performans Standardı iii
SCP SOCAR TANAP TAP Güney Kafkas Boru Hattı Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi Trans Anadolu Doğal Ggaz Boru Hattı Trans Adriyatik Boru Hattı iv
1. GİRİŞ 1.1. Projenin Temeli Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) Projesi, Şahdeniz 2 Gaz Sahası ndan ve Güney Hazar Denizi ndeki diğer sahalardan çıkarılacak Azeri doğalgazının Türkiye ve Avrupa ya iletilmesini amaçlayan Güney Gaz Koridoru nun bir parçasıdır. Güney Gaz Koridoru; Şekil 1.1-1 de gösterildiği gibi, Güney Kafkas Boru Hattı nı (SCP), TANAP ve Trans Adriyatik Boru Hattı nı (TAP) kapsamaktadır. TANAP koridoru SCP ye bağlandığı Türkgözü/Posof/Ardahan daki Gürcistan/Türkiye sınırında başlar; TAP Boru Hattı na besleme yaptığı İpsala/Edirne deki Türkiye/Yunanistan sınırında son bulur. Türkiye doğal gaz dağıtım ağına bağlantı sağlamak için, Türkiye de Eskişehir ve Trakya da olmak üzere birer adet çıkış istasyonu mevcuttur. Şekil 1.1-1. Güney Gaz Koridoru nu, Güney Kafkas Boru Hattı nı (SCP), TANAP ve Trans-Adriyatik Boru Hattı nı (TAP) Gösterir Harita Tüm dünyada nüfus artışına ve teknolojideki gelişimlere paralel olarak enerji talebi hızla artmaktadır. 2030 a gelindiğinde, enerji talebinin % 45 oranında artmış olacağı tahmin edilmektedir. Ayrıca, enerji talebinin ortalama artış oranının yılda % 1,6 olacağı tahmin edilmektedir. Enerji maliyetleri yüksek olan Avrupa ülkeleri, enerji temini için dış kaynaklara bağımlılık göstermektedir. Avrupa, 2009 dan bu yana enerjisinin yaklaşık % 50 sini ithal etmektedir. Bu rakamın 2030 larda % 70 e çıkması beklenmektedir 1. Temini güvence altında olması kaydıyla, yenilenebilir enerji üretiminin koşullara bağlı değişkenlik göstermesi nedeniyle, doğal gaz kısa vadede Avrupa nın enerji çeşitliliğinde kilit rol oynamaya devam edecek ve yedek yakıt olarak önem kazanacaktır. Orta vadeli dönemde, yerel doğal gaz kaynaklarının azalması ilave ve çeşitlendirilmiş dış kaynak arayışları doğuracaktır 2.Türkiye, dünyanın en önemli kaynaklarının bulunduğu Orta Doğu, Kafkasya ve Hazar Denizi nden Avrupa ya petrol ve doğal gaz iletimi için, stratejik açıdan en önemli güzergâhlardan birinin üzerinde bulunmaktadır. 1 Doğal Gaz Piyasası 2011 Sektör Raporu, T.C. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, Doğal Gaz Piyasası Daire Başkanlığı, Ankara, 2012. 2 http://ec.europa.eu/energy/international/index_en.htm 1-1
Türkiye de toplam enerji tüketiminde kaynakların dağılımına genel olarak bakıldığında, ancak 1970 lerden sonra kullanılmaya başlanılan doğal gazın % 31,9 luk bir payla ilk sırada olduğu görülmektedir. Doğal gazın tüketim oranı ve kullanım alanları enerji talebinin artışına paralel olarak artmıştır. Öte yandan, doğal gazın ulusal rezervleri ve üretim miktarı sınırlı kalmış; bu da Türkiye nin doğal gaz ithal etmesine neden olmuştur. Toplam birincil enerji tedariği* Türkiye * Elektrik ticareti hariç Kömür/turba Petrol Doğalgaz Nükleer Hidro Biyo-yakıtlar ve atık Jeotermal/güneş/rüzgar Şekil 1.1-2. Türkiye de 1970 ten Bu Yana Toplam Birincil Enerji Tedariğinin Gelişimi 3 Bu bağlamda, öngörülen TANAP Projesi: Doğal gazın Avrupa pazarlarına güvenli şekilde temin edilmesine ve Türkiye de gittikçe artan doğal gaz talebinin karşılanmasına ve aynı zamanda ülkenin sosyo-ekonomik kalkınmasına önemli katkılarda bulunacaktır. Gerçekleştirilmesi planlanan TANAP Projesi 1.805 km uzunluğunda 56 inç ve 48 inç lik bir boru hattı sistemi olup, gerekli özelliklerde ve miktarda doğal gazı başlangıç aşamasında 16 bcma kapasite, son aşamada ise yüksek akışla 31 bcma kapasite ile taşıyacaktır. 6 bcma lık gazın, Gaz İletim Anlaşması (GİA) kapsamında çıkış istasyonları ile Türkiye Cumhuriyeti ndeki tüketicilere dağıtımı sağlanacaktır. Proje inşaatının 4 yıl sürmesi beklenmekte olup, kademeli bir yaklaşım izlenecektir. Bu yaklaşıma göre, inşaatın tamamlanarak işletmenin başlaması için, 2018 yılının ortaları hedeflenmektedir. 16 bcma olan başlangıç kapasitesinin (Birinci Aşama) gerekli ek kompresör istasyonlarının inşaatıyla, 2022 yılına gelindiğinde 24 bcma ya çıkması (İkinci Aşama) ve 2026 yılına gelindiğinde de 31 bcma ya çıkması (Üçüncü Aşama) beklenmektedir. 3 Uluslararası Enerji Kurumu İstatistikleri, http://www.iea.org/stats/webgraphs/turkey5.pdf 1-2
1.2. Projenin Yürütülmesi için Yapılan Anlaşmalar TANAP Projesi için Hükümetler Arası Anlaşma 25.10.2011, Mutabakat Zaptı 24.12.2011, Ev Sahibi Hükümet Anlaşması (HGA) ise 26.06.2012 tarihinde imzalanmış olup, Proje kapsamında imzalanan anlaşmalar aşağıda kronolojik sırada verilmiştir. Hükümetler Arası Anlaşma 25.10.2011 Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında Türkiye Cumhuriyeti ne Doğal Gaz Satışına ve Azerbaycan Cumhuriyeti Kaynaklı Doğal Gazın Türkiye Cumhuriyeti Toprakları Üzerinden Transit Geçişine ve Doğal Gazın Türkiye Cumhuriyeti Toprakları Üzerinden Taşınması için Münhasır Boru Hattının Geliştirilmesine İlişkin Hükümetler Arası Anlaşma (IGA) 25.10.2011 tarihinde İzmir de imzalanmıştır. Bu Anlaşma 12.07.2012 tarihli Resmi Gazete de yayımlanan 6349 sayılı 29.06.2012 tarihli Kanun ile onaylanmıştır. Mutabakat Zaptı 24.12.2011 Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında Azerbaycan Cumhuriyeti Kaynaklı ve Azerbaycan Cumhuriyeti nden Transit Geçen Doğal Gazın Türkiye Cumhuriyeti Toprakları Üzerinden Taşınmasına için Münhasır Boru Hattı Geliştirilmesine ilişkin Mutabakat Zaptı 24.12.2011 tarihinde Ankara da imzalanmıştır. Bu Zapt, 12.07.2012 tarihli Resmi Gazete de yayımlanan 6342 sayılı 29.06.2012 tarihli Kanun ile onaylanarak, Bakanlar Kurulu nun onayını takiben 11.10.2012 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında 24.12.2011 tarihinde imzalanan Mutabakat Zaptı çerçevesinde Trans Anatolian Gas Pipeline Company B.V kurulmuştur. Ev Sahibi Hükümet Anlaşması 26.06.2012 Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Sistemine İlişkin Hükümetler Arası Anlaşma ile eki Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Trans Anatolian Gas Pipeline Company B.V arasında Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Sistemi Hakkında Ev Sahibi Hükümet Anlaşması 26.06.2012 tarihinde İstanbul da imzalanmıştır. Bu Anlaşmalar, 17.01.2013 tarihli Resmi Gazete de yayımlanan 6375 sayılı 02.01.2013 tarihli Yasa ile onaylanmış, Bakanlar Kurulu nun onayını takiben 19.03.2013 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 26.06.2012 tarihinde Hükümetler Arası Anlaşma ile Ev Sahibi Hükümet Anlaşmaları nın imzalanmasını takiben, TANAP Doğalgaz İletim A.Ş. kurulmuş ve Trans Anatolian Gas Pipeline Company B.V, Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nın onayıyla Ev Sahibi Hükümet Anlaşması kapsamındaki haklarını ve yükümlülüklerini TANAP Doğalgaz İletim A.Ş. ye devretmiştir. İki ülke tarafından projeye özel ortak konsorsiyum oluşturmak üzere tayin edilen şirketler SOCAR ve Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi (BOTAŞ) dir. 1-3
1.3. Proje Özeti TANAP ın Gürcistan/Türkiye sınırından başlaması ve Ardahan, Kars, Erzurum, Erzincan, Bayburt, Gümüşhane, Giresun, Sivas, Yozgat, Kırşehir, Kırıkkale, Ankara, Eskişehir, Bilecik, Kütahya, Bursa, Balıkesir, Çanakkale, Tekirdağ ve Edirne il sınırlarından geçmesi planlanmıştır (Bkz. Şekil 1.3-1). Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) sürecinin başında boru hattı güzergâhının Marmara Denizi nden sonra iki kola ayrılması ve ikinci kolun Tekirdağ üzerinden Kırklareli ye geçerek Bulgaristan a bağlanması düşünülmüştür. Ancak, Azeri doğal gazını Avrupa ya pazarlama stratejisinde yapılan değişiklik nedeniyle, hattın Bulgaristan kesimi iptal edilmiştir. İptal edilen kesim (Bkz. Şekil 1.3-1) sarı çizgi ile gösterilmiştir. Şekil 1.3-1. TANAP Proje Güzergâhı Doğal gaz, Türkiye Cumhuriyeti ndeki tüm yerüstü ve yeraltı tesisleri ve Türkiye deki iki adet çıkış istasyonlarını da içeren, Gürcistan/Türkiye sınırından başlayan ve Türkiye/Yunanistan sınırından çıkış yapan yaklaşık 1.805 km uzunluğundaki yeraltı doğal gaz boru hattı sistemi ile taşınacaktır. TANAP Projesi kapsamında Eskişehir çıkış istasyonu ile Türkiye nin doğal gaz ihtiyacını karşılamak için BOTAŞ ın (Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi) mevcut boru hattına bağlantı yapılması öngörülmektedir. Eskişehir bağlantı hattı (yan hat) ileride BOTAŞ tarafından inşa edilecektir. Yan hattın BOTAŞ uhdesinde planlanan bir proje olması ve TANAP hattına bağlantısı olması nedeniyle, kümülatif etki değerlendirmesi yapılması için genel çevresel etki değerlendirmesi bu rapor kapsamında gerçekleştirilmiştir. 1-4
Yaklaşık 30 km olarak planlanan bağlantı hattı Şekil 1.3-1 de yeşil çizgi ile gösterilmektedir. Boru hattı sistemi, gerekli özellik ve miktardaki doğal gazı son olarak yüksek akış durumu olan 31 bcma kapasiteye çıkacak aşamalarla taşıyacaktır. TANAP sistemi, ana ve yedek kontrol merkezleri ile gaz iletimi ve ilgili çevre ve güvenlik etkenlerinin gerekliliklerini karşılamak üzere tam otomatik olacaktır. Ana boru hattı tesisleri gerekli sayıda kompresör istasyonlarını, blok vana istasyonlarını, dağıtım ve gümrük kontrollü ölçüm istasyonlarını kapsayacaktır. Boru hattı farklı kentleşme düzeyleri ve ekonomik faaliyetlere sahip bölgelerin yanı sıra, toprak kayması ve diğer jeolojik riskler dâhil, zorlu jeoteknik özellikleri olan bölgelerden geçmektedir. TANAP Sistemi aşağıdakileri kapsamaktadır: 1. Karasal boru hattı: Türkiye-Gürcistan sınırından Türkiye-Yunanistan sınırına kadar ana doğalgaz boru hattı, Çap: Eskişehir kompresör istasyonuna kadar 56 inç, Eskişehir kompresör istasyonundan Türkiye-Yunanistan sınırına kadar 48 inç ve Eskişehir kompresör istasyonundan BOTAŞ sistemi bağlantı noktasına kadar 30 inç, Toplam boru uzunluğu: 1.805 km, Karasal uzunluk: 1.787 km, Eskişehir kompresör istasyonundan BOTAŞ sistemi bağlantı hattı: 30 km, Nominal kapasite: Yüksek akış durumunda 31 bcma, Tasarım Basıncı: 95,5 barg, ASME B31.8, 2012 ye uygun ana tasarım. 2. Denizel boru hattı: Marmara Denizi geçişinde ikili geçiş, Çap: 2 x 36 inç, Uzunluk: yaklaşık 18 km. 3. Kompresör İstasyonları: Basınç şartlarının sağlanması için ara noktalarda 7 adet kompresör istasyonu (Birinci Aşamada 2 (CST-1A ve CST-5A), İkinci Aşamada 4 adet (CST-1A, CST-3A, CST-5A ve CST-7A) ve Üçüncü Aşamada 7 4 adet (CST- 1A, CST-2A, CST-3A, CST-4A, CST-5A, CST-6A ve CST-7A)). Eskişehir Bağlantı Hattı (Yan Hat), doğal gazı Eskişehir kompresör istasyonundan (CST-5A), Eskişehir deki mevcut BOTAŞ istasyonuna yakın bir noktadaki BOTAŞ sistemi bağlantı noktasına taşıması planlanmaktadır. CST-5A içerisinde yer alacak CST-5AL ünitesi bağlantı hattını destekleyerek, BOTAŞ a taşınacak doğal gazın basıncı ayarlayacaktır. 4. Ölçüm İstasyonları: Giriş noktasında 1 adet gümrük kontrollü kabul için sınır ölçüm istasyonu, Çıkış noktasında 1 adet teslim için sınır ölçüm istasyonu, 4 Bu ÇED Raporu, birinci ve ikinci aşama kompresör istasyonlarını içermektedir. Üçüncü aşama kompresör istasyonları, söz konusu istasyonların yapım kararının verilmesini takiben, ayrı bir ÇED süreci ve raporuna tabi olacaktır. 1-5
Eskişehir Bağlantı Hattı için 1 adet ölçüm istasyonu, Trakya çıkış istasyonunda 1 adet ölçüm istasyonu. 5. Pig Atma ve Alma Tesisleri: 5 Her kompresör istasyonunda, Giriş noktasında gümrük kontrollü kabul için sınır ölçüm istasyonunda, Çıkış noktasında gümrük kontrollü teslim için sınır ölçüm istasyonunda, Eskişehir bağlantı hattı için ölçüm istasyonunda Çanakkale Boğazı geçişinde deniz geçişinin her iki tarafında, Güzergah boyunca münferit 3 adet. 6. Blok Vana İstasyonları: ASME B31.8, 2012 şartlarına uygun 49 adet, 7. Çıkış İstasyonu Yapısı: Ölçüm istasyonlarıyla birlikte Türkiye de 2 adet, 8. İzleme, Kontrol ve Veri Toplama Sistemi (SCADA) otomasyonu, kontrol ve telekomünikasyon ekipmanı: Ana Kontrol Merkezi, Ankara-Türkiye, Türkiye, Eskişehir deki kompresör istasyonu CST-5A ile birlikte yer alan Destek Kontrol Merkezi. 1.4. TANAP Doğalgaz İletim A.Ş. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında 24.12.2011 tarihinde imzalanan Mutabakat Zaptı çerçevesinde TANAP Doğalgaz İletim A.Ş. kurulmuş ve SOCAR tarafından TANAP Projesi nin Sahibi ve Uygulayıcısı olarak yetkilendirilmiştir. TANAP Doğalgaz İletim A.Ş. nin başlıca amacı; Avrupa ve Türkiye Cumhuriyeti gaz piyasasına doğal gaz temin etmek için, Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisindeki giriş noktasında doğal gazın alınması ve çeşitli çıkış noktalarında dağıtımını sağlayacak, güvenli ve etkin bir boru hattı sistemi geliştirmektir. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı A.Ş. arasında 26.06.2012 tarihinde imzalanan Ev Sahibi Hükümet Anlaşması na göre, TANAP Proje Kuruluşu şu haklara sahip olacaktır: TANAP Projesi'ni uygulamak ve yürütmek, Proje Anlaşmaları ve Devlet Yetkilileri tarafından anlaşma şartları kapsamında kendisine sağlanan tüm diğer haklardan yararlanarak, tüm proje faaliyetlerini gerçekleştirmek. 5 Pig atma/alma tesisleri etkin pig atma/alma mesafelerini sağlamak amacıyla boru hattı güzergâhı boyunca kompresör istasyonları arasında yer alacaktır. 1-6
TANAP ın politikası, Azerbaycan gazını Türkiye ve Avrupa daki alıcılara etkin bir biçimde taşıyabilmek için en iyi uygulamalar ve endüstri standartlarıyla tasarlanmış bir gaz boru hattı sistemi sağlamak olarak belirlenmiştir. TANAP, bu faaliyetleri yürütürken, aşağıdakiler de dâhil, bir dizi sürdürülebilir kalkınma hedefine ulaşmayı amaçlamaktadır: Çevre ve toplum üzerinde herhangi bir olumsuz etkiden kaçınmak, Etkilerden kaçınmanın mümkün olmadığı yerlerde, kalan etkileri en aza indirmek, İstihdam ve ekonomik kalkınma gibi olumlu etkileri en üst düzeye çıkarmak, Etkin bir Paydaş Katılım Sistemi ni yerleştirmek ve Zorunlu yerleşimleri en aza indirmek. TANAP; Ulusal yasa ve yönetmeliklere, Uygulanabilir uluslararası standartlara, Doğal gaz endüstrisindeki en iyi uygulamalara ve Proje için ulusal ve uluslararası gerekliliklere uyumlu olarak tanımlanmış İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) kurallarına tam bir uygunluk içinde çalışacaktır. 1.5. Projenin Kapsamı ÇED konusu Proje, TANAP Sistemi ni oluşturan ve Bölüm 1.3 te bahsi geçen tüm tesislerin tasarım, inşaat, devreye alma, işletme ve işletmeye kapatma faaliyetlerini içermektedir. Proje çerçevesinde yürütülecek, çevre ve toplum üzerinde olumlu ya da olumsuz etki yaratabilecek ana faaliyetler aşağıda verilmektedir: Tasarım, arazi çalışmaları ve testler dâhil, mühendislik faaliyetleri Paydaşların katılımları ve yönetimi Arazi edinimi Arazinin hazırlanması Vejetasyonun temizlenmesi Bitkisel toprağın/toprağın uzaklaştırılması ve kazı Sediman kontrolü Kayaların delinmesi ve patlatılması Bitkisel toprağın/toprağın depolanması Boru döşenmesi Boru hattı geri dolgusu Borunun beton kaplanması Arazinin eski haline getirilmesi Geçici ve kalıcı erozyon kontrolü faaliyetleri Su kaynakları kesişimleri Diğer proje kesişimleri Kanal kazı faaliyetleri Boru hattı kaynak çalışmaları Kaplama Boru indirme Geri dolgu Hidrotestler Su derivasyonu 1-7
Kurutma Atık su deşarjı Boru/malzeme nakli Boru/malzeme depolama Bina/alt yapı inşaatı Atık yönetimi Makine kullanımı Enerji üretimi Enerji kullanımı Su kullanımı İşçilerin barınması Malzeme ve hizmet satın alma Boru hattının ve ilgili tesislerin işletmesi Boru hattının ve ilgili tesislerin işletmeye kapatılması Projenin tanımı ve listelenen Proje bileşenleri ve faaliyetleri için teknik ayrıntılar ÇED Raporu Bölüm 2 de verilmiştir. 1.6. Türkiye de ÇED Süreci Bu bölümde Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) sürecinin özeti ve TANAP Projesi için hazırlanan ÇED çalışmasında benimsenen yaklaşım ve amaçlar sunulmaktadır. 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği nde belirtildiği üzere; ÇED, gerçekleştirilmesi planlanan projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerinin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmalar olarak tanımlamaktadır. Türkiye de ilk ÇED yönetmeliği 07.02.1993 tarihli ve 21489 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiş, bu yönetmelik 23.06.1997, 06.06.2002 ve 16.12.2003 tarihlerinde revize edilmiştir. ÇED yönetmeliği, AB mevzuatına uyum süreci kapsamında revize edilmiş, son revizyon 17.07.2008 tarihinde yürürlüğe girmiş ve 03.10.2013 tarihinde değişikliğe uğramıştır 6. Projenin tabi olduğu 17.07.2008 tarihinde yürürlüğe girmiş olan ÇED Yönetmeliği ne göre ÇED süreci, ÇED Raporu Bölüm 3 te ayrıntılı olarak verilmektedir. 1.6.1. ÇED Kapsamı TANAP Projesi 17.07.2008 tarihinde yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği, Ek-1, Madde 30: Petrol, doğal gaz ve kimyasalların 40 km den uzun 600 mm ve üzeri çaplı borularla taşınması kapsamında değerlendirilmiştir. TANAP Projesi nin bu yönetmeliğe uygunluğunun sağlanması için, eksiksiz bir ÇED Raporu nun hazırlanması gerekmektedir. 6 TANAP Projesi, ÇED Yönetmeliği nin 2008 revizyonuna tabidir. 1-8
TANAP Projesi için hazırlanan bu ÇED Raporu, Yetkili Makamdan (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı - ÇŞB) ÇED onayı almak için gerekli tüm ilgili ulusal mevzuat şartlarını sağlamayı amaçlamaktadır. TANAP Projesi ÇED Raporu, ilgili ulusal yasal gereklilikler ile bunlara ek olarak ilgili Uluslararası Finans Kuruluşlarının (IFI) şartlarını yerine getirmek amacıyla, bütünleşik bir yaklaşım izlemektedir. IFI Standartları na göre tanımlanan ek şartlar aşağıda kısaca tarif edilmiş olup, bu şartları sağlamak için kullanılacak strateji, ÇED Raporu Bölüm 3 te detaylandırılmıştır. Bütünleşik yaklaşım benimsemenin sonucu olarak, bu rapor Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu (ÇED Raporu) ve genel süreç de Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi Süreci (ÇSED Süreci) olarak adlandırılacaktır. Bu ÇED Raporu nun kapsamı, ÇŞB tarafından verilen ve ÇED Olumlu Kararı alınabilmesi için kapsanması ve sunulması gereken bilgileri içeren ÇED Raporu Özel Formatı na (Bkz. Ek-4.2) uygun olarak hazırlanmıştır. ÇED Olumlu Kararı şu anlama gelmektedir: Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu hakkında Komisyon tarafından yapılan değerlendirmeler dikkate alınarak, projenin çevre üzerindeki olumsuz etkilerinin, alınacak önlemler sonucu ilgili mevzuat ve bilimsel esaslara göre kabul edilebilir düzeylerde olduğunun saptanması üzerine gerçekleşmesinde sakınca görülmediğini belirten Bakanlık kararı Bu format, proje ÇED Raporu nun kapsamını belirler ve tüm inşaat, devreye alma, işletme ve işletmeye kapatma aşamalarını kapsar. Bu format doğrultusunda, ÇED Raporu TANAP Projesi nin geçtiği güzergâh üzerindeki mevcut durum koşullarını, tüm aşamalarda proje faaliyetlerinin getirdiği olumsuz ve olumlu potansiyel, çevresel ve sosyal etkileri ve olumsuz etkileri kabul edilebilir bir düzeye düşürmek için alınması gereken azaltıcı önlemleri sunmaktadır. ÇSED sürecinin coğrafi kapsamı; proje tarafından dolaylı ya da dolaysız etkilenebilecek tüm alanları, zamansal kapsamı ise inşaat (4 yıl), işletme (49 yıl) ve işletmeye kapatma (tahmini 2 yıl) aşamalarını kapsar. TANAP Projesi kapsamında incelenecek genişletilmiş coğrafi alana ve boru hattının inşası, işletmesi ve işletmeye kapatılması aşamasındaki proje faaliyetlerine bağlı olarak, potansiyel olarak etkilenecek çevresel ve sosyal bileşenlerin listesi aşağıdaki gibidir: Fiziksel çevre o Meteoroloji ve iklim o Hava kalitesi o Gürültü ve titreşim o Yeraltı suyu o Jeoloji, jeomorfoloji o Depremsellik o Toprak o Arazi kullanımı o Yüzey suyu o Denizel ve kıyısal çevre o Deniz suyu o Denizel sediman o Denizel gürültü 1-9
Biyolojik çevre o Koruma altındaki ve hassas habitatlar o Karasal vejetasyon o Sucul vejetasyon o Denizel vejetasyon o Fauna Kuşlar Amfibiler Sürüngenler Memeliler Sucul tatlısu omurgasızları Tatlısu balıkları Denizel balıklar Denizel bentik canlılar o Tatlısu habitatları ve biyoçeşitlilik o Karasal habitatlar ve biyoçeşitlilik o Denizel habitatlar ve biyoçeşitlilik Sosyal çevre o Yerleşimler o Altyapı tesisleri (atık, kanalizasyon, elektrik, atık bertarafı, vb.) o Endüstri türü ve yeri o Ulaşım ve trafik o Arazi kullanımı ve tarım o Demografik profil (sayı, yaş, etnik köken vb.) o Sosyo-ekonomik koşullar o İstihdam o Sosyal sorunlar o Sosyal sermaye o Sağlık konuları ve tesisleri o Eğitim konuları ve tesisleri o Koruma altındaki alanlar o Kültürel miras ve arkeoloji o Doğal afet o Görsel estetik 1.6.2. ÇED Çalışmasının Hedefleri TANAP Projesi için hazırlanan ÇED Raporu, aşağıdakileri sunmaktadır: Proje bileşenlerinin ve proje faaliyetlerinin tanımlanması, Projenin çevresel ve sosyal uygunluğu için yasal çerçevenin tanımlanması, Proje kapsamında mevcut en iyi tekniklerin tanımlanması, Projenin alternatif bileşenlerinin (teknoloji, güzergâh, vb.) ayrıntılı tanımlanması, Fiziksel, biyolojik ve sosyal açıdan, proje güzergâhı boyunca mevcut durumun tanımlanması, Projenin tüm aşamalarında proje faaliyetlerinin olumlu ve olumsuz çevresel ve sosyal etkilerinin tanımlanması, Geçerli ulusal ve uluslararası mevzuat gereklilikleri ve belirlenen proje standartları ile uyumlu olarak tanımlanan önemli kriterler ile etkilerin değerlendirilmesi, Proje ve proje güzergâhı boyunca mevcut tesisler/faaliyetler ve planlanan projeler dikkate alınarak kümülatif etkilerin değerlendirilmesi, Tanımlanan olumsuz etkileri kabul edilebilir düzeylere indirmek için belirlenen etkilere yönelik etki azaltıcı önlemlerin tanımlanması, 1-10
Önerilen etki azaltıcı önlemlerin uygulanmasından sonra, kalan etkilerin belirlenmesi, İletişim ve istişare sürecinin tarifi ve bu süreçlerin çıktılarının sunulması, Etki değerlendirmelerini temel alarak, kalan etkilerin yönetimi için planlar hazırlanması. ÇED çalışmaları, projenin tüm ekipleri ve disiplinleri ile yakın işbirliği içinde yürütülmüştür. Bu işbirliği yaklaşımı: Boru hattı ve tesislerin, civarındaki çevre ve toplum üzerine en az etki verecek şekilde tasarımına, Kaynakların etkin kullanımına, Sosyal yönlerin iyileştirilmesine, Çevre ve topluma ciddi ve geri dönüşü olmayan zararlar verilmesinin önlenmesine, İnsan sağlığı ve güvenliğinin korunmasına, Atık ve emisyonların en alt düzeye indirilmesine, Güzergâhın en az düzeyde çevresel ve sosyal etki için optimize edilmesine, İnşaat aşamasının tamamlanmasından sonra ekolojik çevrenin restorasyonuna ve eski haline getirilmesine yönelik iyileştirme etkinliklerinin titizlikle yapılmasını sağlamıştır. Proje tarafından bu amaçları yerine getirmek için benimsenen etki değerlendirme metodolojisi son derece şeffaf olacak şekilde tasarlanmış olup, çevresel ve sosyal bileşenler üzerindeki etkilerin yarı nicel bir analizini sağlamıştır. Bu metodoloji aynı zamanda, önemli etkilerin ortaya çıkması muhtemel olan sıcak noktaları belirlemek için grafiksel çıktıları temel almıştır. Projenin Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi çalışmaları, DPSIR çerçevesi temelinde şekillendirilmiştir 7 (Bkz. Şekil 1.6-1Hata! Başvuru kaynağı bulunamadı.). Bu çerçeve, aşağıdaki öğelerin tanımlanmasını temel alır: Proje faaliyetleri (İticiler): bunlar çevresel ve sosyal etki faktörlerinin birincil üretici öğeleri olarak, çevre ve topluma önemli müdahalelerde bulunabilirler, Etki faktörleri (Baskılar): proje faaliyetleri tarafından üretilen, çevre ve toplum üzerinde dolaylı ya da dolaysız müdahale formlarıdır ve çevresel ya da toplumsal durumu ya da kaliteyi etkileyebilirler, Duyarlılık (Mevcut Durum): belirli çevresel ve sosyal bileşenlerin ve/veya bunların kaynaklarının mevcut kalitesini ve/veya eğilimlerini karakterize eden koşulların toplamıdır, Etkiler: proje faaliyetleri tarafından oluşturulan farklı etki faktörleri nedeniyle, çevresel ya da toplumsal mevcut durum veya kalitede gerçekleşen değişikliklerdir, Azaltıcı önlemler (Tepkiler): potansiyel olumsuz etkileri en alt düzeye indirmek ya da olumlu etkileri artırmak amacıyla benimsenen faaliyetlerdir. 7 Avrupa Çevre Ajansı tarafından geliştirilen İticiler-Baskılar-Durum-Etki-Tepki 1-11
TEPKİ İTİCİLER ETKİ BASKILAR MEVCUT DURUM Şekil 1.6-1. DPSIR Çerçevesi (EEA 1999) Genel çevresel etki değerlendirmesi analizi, aşağıdakileri amaçlar: Mevcut durum çalışmalarının sonuçları temelinde, potansiyel olarak etkilenecek farklı çevresel ve sosyal bileşenlerin mevcut durumlarının ya da kalitelerinin tanımlanması, Projenin farklı aşamalarında (inşaat, işletme ve işletmeye kapatma) çevresel ve sosyal bileşenleri potansiyel olarak etkileyecek etkilerin belirlenmesi, Planlanan etki azaltıcı önlemlerinin tanımı ve değerlendirilmesi. Bu etki değerlendirme metodolojisi, Şekil 1.6-2 de grafiksel olarak gösterilmiş ve ÇED Raporu Bölüm 3 te ayrıntılı olarak anlatılmıştır. 1-12
Proje faaliyetlerinin çevre ve toplum üzerinde meydana getirdiği müdahaleler Proje tarafından potansiyel olarak etkilenecek bileşenler ve bunların duyarlılıkları Proje bileşenlerinin belirlenmesi Fiziksel, inşaat ve işletme özellikleri temelinde projenin farklı bileşenlerinden oluşan bir dizi tanımlanır Önemli çevresel bileşenlerin tanımlanması Coğrafi koşullar ve proje faaliyetleri göz önüne alınarak önemli çevresel bileşenlerin tanımlanması Proje faaliyetlerinin belirlenmesi İnşaat, işletme ve işletmeye kapatma dönemleri ana faaliyet listesi belirlenir ve çeşitli proje bileşenleriyle ilişkilendirilir Etki alanının tanımlanması Proje faaliyetleri, unsurları ve tesislerinden etkilenmesi muhtemel alanların tanımlanması Etki faktörlerinin belirlenmesi Projenin yarattığı ölçülebilir kimyasal, fiziksel, biyolojik, ekonomik ve sosyal öğelerin bir listesi yapılır ve her proje faaliyetiyle ilişkilendirilir Önemli çevresel bileşenlerin duyarlılığının tanımlanması Bileşenlerin, özel değere sahiplik ya da kırılganlık unsurlarının varlığı ya da mevcut yüksek çevresel bozulma düzeylerinin fonksiyonu gibi içsel özelliklerinin bir ya da birkaçının fonksiyonunun tanımlanması Etki faktörleri Duyarlılık Değerlendirme unsurları Etkilerin değerlendirilmesi Değerlendirme unsurlarının belirlenmesi Ölçülmesi gereken etki ya da değişikliklerin tarifi Etki değerlendirmesi Çevresel ve sosyal mevcut durum üzerinde meydana gelen değişikliklerin değerlendirilmesi Şekil 1.6-2. Etki Değerlendirme Metodolojisi Şeması 1-13
1.6.3. ÇED Sürecinin Aşamaları 17.07.2008 tarihinde yürürlüğe giren ve Haziran 2010 tarihinde değiştirilen ÇED Yönetmeliği ile tanımlanan ÇED süreci aşağıda verilmiştir: Proje Sahibi bir dilekçeyle ve ÇED Genel Formatı esas alınarak hazırlanan ÇED Başvuru Dosyasıyla ÇŞB ye başvurur. ÇŞB başvuru dosyasındaki bilgi ve belgeleri uygunluk bakımından inceler. ÇŞB ilgili kamu kurum ve kuruluş temsilcileri, Bakanlık yetkilileri, proje sahibi ve/veya temsilcilerinden oluşan bir komisyon kurar. ÇŞB, proje başvurusunun yapıldığının bir kanıtı olarak, ÇED başvuru dosyasını ilgili Valiliğe gönderir. Valilik, proje ile ilgili olarak başvurunun yapıldığını, ÇED sürecinin başladığını ve ÇED süreci tamamlanana kadar projeye ilişkin görüş, soru ve önerilerin değerlendirilmek üzere Valiliğe veya ÇŞB ye verilebileceğini anons, askıda ilan, internet gibi uygun araçlarla halka duyurur. ÇŞB, proje sahibi tarafından hazırlanmış başvuru dosyasının bir kopyasını halkın katılımı toplantısı ve kapsam belirleme için görüş verme tarihini belirten bir yazı ile Komisyon üyelerine gönderir ve Komisyonu Kapsam ve Özel Format Belirleme Toplantısı için davet eder. Komisyonun Kapsam ve Özel Format Belirleme Toplantısı öncesinde proje sahibi, tarihine ÇŞB ile birlikte karar verilecek olan halkın katılımı toplantıları düzenler. Bu toplantıların yeri Valilik ve proje sahibi tarafından belirlenir ve Valilik tarafından ÇŞB ye sunulur. Proje kapsamındaki her il için bir toplantı düzenlenir. Proje sahibi, toplantı tarihinden en az 10 gün önce ulusal bir gazetede ve o bölgenin yakınındaki bir yerel gazetede toplantının tarihini, saatini ve konusunu içeren bir duyuru basılmasını sağlar. Kapsam ve özel format belirlemeyi amaçlayan ilk Komisyon toplantısında, projenin değerlendirileceği kapsamı belirlemek amacıyla, proje sahibi Komisyonu bilgilendirir ve ÇŞB, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü ve toplantının diğer katılımcıları, Komisyonu halkın katılımı toplantısı hakkında bilgilendirir. ÇED Raporu nun özel formatına eklenecek konular bu toplantıda Komisyon tarafından belirlenir. Özel format ve ÇED Raporu nu hazırlayacak olan çalışma grubu da halkın katılımı toplantısında belirtilen görüş ve tavsiyeler dikkate alınarak belirlenir. Proje sahibi tarafından ÇED Raporu nun iki kopyası bir dilekçeye eklenerek Bakanlığa sunulur. ÇŞB, özel formata uygun şekilde tamamlanmış ÇED Raporu nu, bu ÇED Raporu nun incelenmesi ve değerlendirilmesi için yapılacak toplantının yeri ve tarihini belirten yazı ekinde Komisyon üyelerine gönderir. Projenin inceleme ve değerlendirme sürecinin başladığı ve ÇED Raporu nun halkın gözden geçirmesine açıldığı, ilân panoları, gazete ilânları, internet, vb. gibi uygun yollarla Bakanlık ve Valilik tarafından duyurulur. 1-14
Komisyon, proje sahibinden projesi hakkında ayrıntılı bilgi vermesini, araç ve ekipman temin etmesini ve Bakanlık laboratuvarlarında ya da Bakanlıkça yetkilendirilmiş özel ya da kamu laboratuvarlarında analiz, deney ve ölçümler yapılmasını ya da yaptırılmasını isteyebilir. Komisyonun değerlendirmeleri yazıya dökülür ve tutanaklardaki üyeler tarafından imzalanır. Proje sahibi inceleme ve değerlendirme toplantılarının tamamlanmasını takiben beş iş günü içerisinde şu belgeleri Bakanlığa sunacaktır: Komisyon tarafından incelenen ve son haline getirilen Nihai ÇED Raporu nun iki kopyası, bu Nihai ÇED Raporu nun ve eklerinin taahhüdü altında olduğunu belirten taahhüt yazısı ve noter onaylı imza sirküleri (Kamu kurum ve kuruluşlarından imza sirküleri istenmez). Nihai ÇED Raporu, beş iş günü içerisinde Bakanlığa sunulur. Komisyon tarafından son şekli verilen ÇED Raporu; Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü ve Bakanlık tarafından halkın görüş ve önerilerini almak üzere uygun araçlarla on gün görüşe açılır. ÇŞB projeyle ilgili karar alma sürecinde bu görüşleri de değerlendirir. Sözü edilen raporun üç gün içerisinde Komisyon üyeleri sayısına göre çoğaltılması istenir. ÇŞB Komisyonun rapor hakkındaki çalışmalarını dikkate alarak proje için "ÇED Olumlu" ya da "ÇED Olumsuz" kararını beş iş günü içinde verir, bu kararı proje sahibine ve ilgili kurum ve kuruluşlara bildirir. Valilik, alınan kararın içeriğini, bu kararların temelini oluşturan nedenleri ve halkın görüş ve tavsiyelerinin Nihai ÇED Raporu nda yansıtıldığını uygun araçlarla halka duyurur. ÇED sürecinin akış şeması Şekil 1.6-3 te verilmiştir. 1-15