MADEN TETKİK VE ARAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MTA DOĞAL KAYNAKLAR VE EKONOMİ BÜLTENİ YIL : 2012 SAYI : 14

MADEN TETKİK VE ARAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MTA DOĞAL KAYNAKLAR VE EKONOMİ BÜLTENİ YIL : 2012 SAYI : 14

GÜNEY AKIM PROJESİ Füsun YİĞİT FETHİ*, Emine AKARSU* ve Kerim Tuncer SARIKAVAK* GİRİŞ Dünya nüfusunun artması ve teknolojinin gelişmesinin getirdiği hız her yeni güne insanoğlunun artan enerji ihtiyacıyla uyanmasına sebep olmaktadır. Bu ihtiyacın artışını karşılayan en önemli enerji kaynağı ise petrol ve doğal gazdır. Fosil yakıtlardan doğal gaz, son çeyrek asırlık süre zarfında enerji piyasasındaki payını hızla artırarak, büyük bir ekonomik zenginlik kaynağı ve küresel çapta jeoekonomik ve jeopolitik bir değer haline gelmiştir (Negut ve Neacşu, 2009). Dünyada doğal gaz rezervleri oldukça dengesiz bir dağılım göstermektedir (Şekil 1, Çizelge 1). Şekil 1- Dünya doğal gaz rezervlerinin coğrafi dağılımı. www.dogalgaz.net/21.yuzyilda-turkiye-ve-dogalgaz.htr Nitekim bilinen rezervlerin büyük bir bölümü başta Rusya Federasyonu olmak üzere bazı Ortadoğu ülkelerinde yoğunlaşmaktadır. Doğal gaz üzerinde küresel ve bölgesel güçler arasında büyük bir jeoekonomik mücadele cereyan etmekte olup, bu süreçte önemli doğal gaz yataklarının ve üretim alanlarının belirli bölgelerde yoğunlaşması enerji güzergâhları üzerinde bulunan ülkelerin stratejik önemini artırmıştır. Son yıllarda özellikle yeterli enerji kaynağından yoksun AB, Japonya ile aralarında Çin ve Türkiye nin de bulunduğu ekonomileri hızla büyüyen ülkeler, doğal gazda çok fazla dışarıya bağımlı hale gelmişlerdir. * Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü, Deniz ve Çevre Araştırmaları Dairesi Başkanlığı, Ankara. 26

Çizelge 1- Referans : Botaş Boru Hattı İle Petrol Taşıma A.Ş. 2011 yılı sektör raporu. Miktar (trilyon m 3 ) Pay ( % ) Kuzey Amerika 9.9 5.3 Orta ve Güney Amerika 7.4 4.0 Avrupa 18.3 9.8 Eski Sovyetler Birliği 44.8 23.9 Orta Doğu 75.8 40.5 Afrika 14.7 7.9 Asya Pasifik 16.2 8.7 Toplam 187.1 100.0 Doğal gazın üretimi yanında tüketim bölgelerine nakli de önemlidir. Günümüzde pek çok ülke, mevcut doğalgaz boru hatlarının yanında, ihtiyacın gerektirdiği yeni hatlar inşa etme çabası içindedir. Diğer yandan üreticilerin yanında doğal gazın tüketicilere nakledilmesinde boru hatlarına ve tanker geçişlerine ev sahipliği yapan denizler, boğazlar ve ülkeler de önem kazanmaktadır. Türkiye, bu konumdaki birkaç önemli ülkeden birisi olup, konunun uzmanları tarafından enerji köprüsü olarak nitelendirilmektedir (Tokuş, 2010; Çolak ve İlbaş, 2010). Türkiye, Ortadoğu ve Hazar Havzası doğal gazını Avrupa ülkelerine akıtacak olan bir kısmı tamamlanmış, bir kısmı ise inşa ve proje aşamasında olan pek çok boru hattının düğüm noktasında yer almaktadır. Türkiye deki boru hattı projeleri Enerji kaynaklarının güvence altına alınması Türkiye nin öncelikleri arasında yer almaktadır. Bu amaca ulaşmak için Türkiye birçok doğal gaz ve petrol boru hattı projesi gerçekleştirmektedir (Şekil 2 ve 3, Çizelge 2). Aşağıdaki projeler tamamlandığında Türkiye ve Avrupa için güvenilir enerji kaynakları sağlanmış olacaktır (Çizelge 2). 27

Şekil 2- Doğal gaz ve petrol boru hatları (BOTAŞ). Şekil 3- Uluslararası doğal gaz boru hattı projeleri (BOTAŞ). 28

Çizelge 2- Devam eden ham petrol ve doğal gaz boru hatlarının süreci (T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Strateji Belgesi (2010-2014). www.enerji.gov.tr Uluslararası Proje 2010 2011 2012 2013 2014 Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı (HPBH) Nabucco Doğal gaz Boru Hattı (DGBH) Türkiye-Yunanistan-İtalya DGBH Projesi Suriye ile Türkiye Doğal gaz Şebekelerinin Bağlantısının Sağlanması Projesi Irak-Türkiye DGBH Projesi Türkmenistan-Türkiye DGBH Projesi Katar-Türkiye DGBH Projesi Türkiye-İsrail Çoklu Boru Hatları Projesi Mavi Akım 2 DGBH Projesi Güney AKım DGBH Projesi Samsun-Ceyhan HPBH Projesi Irak-Türkiye HPBH Anlaşmasının süresinin uzatılması Destek Anlaşması müzakerelerinin sonuçlandırıması İnşaatın başlaması Yunanistan- İtalya kesiminin (Poseidon Boru Hattı) inşaatının başlaması Şebekelerin bağlantısının sağlanması (İnşaat) (inşaat) İlk işletme dönemine geçilmesi (İnşaat) (İnşaat) İnşaatın tamamlanarak ilk işletme dönemine geçilmesi Kaynak, tüketici ve transit konumundaki ülkelerle ikili ve çok taraflı iş birliği ilişkileri geliştirilerek devam ettirilecektir. Türkiye-Yunanistan-İtalya Doğal Gaz Nakil Hattı Projesi (ITGI) Trans-Hazar Türkmenistan-Türkiye Avrupa Doğal Gaz Nakil Hattı Projesi Azerbaycan-Türkiye Doğal Gaz Nakil Hattı Projesi Irak-Türkiye Doğal Gaz Nakil Hattı Projesi Mısır-Türkiye Doğal Gaz Nakil Hattı Projesi Türkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya Doğal Gaz Nakil Hattı Projesi (Na bucco Projesi) Doğu Karadeniz Doğal Gaz Nakil Hattı Projesi Batı Karadeniz Projesi Doğal Gaz Yer Altı Depolama Projesi 29

TÜRKİYE- RUSYA BORU HATLARI Rusya, boru hattı diplomasisini kullanarak değişik odak noktaları oluşturmaya çalışmaktadır. Rusya nın Avrupa ya doğal gaz ihracatının yaklaşık %80 i Ukrayna dan geçiyordu. İki ülke arasındaki ilişkilerin son yıllarda gerginleşmesinin ardından Rusya, Ukrayna dan geçmeyen alternatif güzergâhları güçlendirme stratejisine yönelmiştir. Türkiye bölgenin enerji kaynakları bakımından en zengin ülkesi Rusya ile deniz komşusudur ve iki ülke arasında enerji alanında birçok anlaşma ve boru hattı mevcuttur. Türkiye ile Rusya arasında ilk enerji anlaşması 1984 yılında imzalanmış ve Türkiye, Rusya dan (SSCB) 1987 yılından itibaren gaz almaktadır. 2002 yılında faaliyete geçilen Mavi Akım Doğal Gaz Boru Hattı, Romanya ve Bulgaristan üzerinden ve Karadeniz in altından geçerek Türkiye ye ulaşmıştır. Bunların yanı sıra anlaşması imzalanan ve Rus petrolünü Akdeniz e indirecek olan Samsun Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı ve Ceyhan da bir terminal yapılması konusunda anlaşmalar mevcuttur. Mavi Akım 1 Doğal Gaz Boru Hattı nın yanı sıra, Mavi Akım 2 Doğal Gaz Boru Hattı nın yapılması konusunda anlaşma imzalanması için çalışmalar iki ülke enerji yetkilileri arasında yürütülmektedir. Mavi Akım 2 Doğal Gaz Boru Hattı nın İsrail e kadar uzatılması da planlanmaktadır. Son yıllarda iki hat üzerinde yoğunlaşılmıştır. Kuzey Akım Projesi Bu hatlardan ilki, Rus gazını Baltık Denizi altından Almanya ya taşınmasını gerçekleştiren Kuzey Akım projesidir. Bu hattın ilk bölümü geçen yıl tamamlanmış, ikincisi de bu yıl tamamlanacak ve bu hatlardan akacak gazı 25 milyon kadar Avrupalı ailenin kullanacağı planlanmaktadır. Rusya, bu boru hattı ile İngiltere, Fransa ve Hollanda ya da doğal gaz ulaştırmayı amaçlamaktadır. Bu hat, yaklaşık 55 milyar metreküp Rus gazını taşıma kapasitesine sahiptir. Güney Akım Projesi Rusya nın ikinci kullanacağı hat olan Güney Akım Projesi, doğal gaz ihracat güzergâhlarının çeşitlendirilmesi için Karadeniz üzerinden Orta ve Güney Avrupa ya uzanacak olan doğal gaz boru hattı projesidir (Şekil 4, Şekil 5). Türkiye, 6 Ağustos 2009 günü Rusya ile yapılan antlaşmayla Güney Akım Projesine boru hattının Türk Münhasır Ekonomik Bölgesi nden geçirilmesi kolaylığı sağlandı. Maliyeti yaklaşık 20 milyar dolar olarak tahmin edilen Güney Akım Projesi ile boru hattı, Karadeniz in 2000 metre altından geçerek Bulgaristan üzerinden Avrupa nın kuzeyi ve güneyine ulaştırılacaktır. Türk Münhasır Ekonomik Bölgesi nden de geçecek olan projenin boru hattı yaklaşık 900 kilometre olacak ve deniz seviyesinin 2 bin metre altına döşenecektir. Güney Akım ın tam olarak faaliyete geçmesi halinde yılda 63 milyar metreküp gaz taşıma kapasitesine sahip olacaktır. Güney Akım ın 2015 te faaliyete geçmesi ve hattın Karadeniz altından geçen bölümüne 4 milyar harcanması planlanmakta olup toplamda 20 milyar dolara mal olması beklenmektedir. Projenin karadan ilerleyecek kesiminin hayata geçirilebilmesi için Bulgaristan, Sırbistan, Macaristan, Yunanistan, Slovenya, Hırvatistan ve Avusturya ile hükümetler arası anlaşmalar imzalanmıştır. Projenin denizden ilerleyecek kısmında Rus Gazprom yüzde 50 sine, İtalyan ENI yüzde 20 sine, Alman Wintershall Holding GmbH ve Fransız EDF yüzde 15 erlik paya sahip olacaktır. 30

Şekil 4- Güney Akım Projesi, www.yerbilimleri.com/guneyakimboruhatti Şekil 5- Güney Akım Projesi çalışma hatları. (Akarsu,2011). Güney Akım Projesi- MTA Güney Akım projesi kapsamında Türk Münhasır Ekonomik Bölgesi nde, 2010 yılından beri R/V K.Piri Reis ve R/V Akademik gemileriyle başlayan çalışmalar beş yabancı gemi ile sürdürülmektedir (Şekil 6). Projesi çerçevesinde Rus Gazprom şirketi; Peter Gaz LLC ve JSC Giprospetsgaz ile yapmış oldukları anlaşmalar doğrultusunda fizibilite çalışmalarını yürütmektedir. MTA- Deniz ve Çevre Araştırmaları Dairesi Başkanlığı ve T.C. Dış İşler Bakanlığı Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı ile koordineli olarak yapılan 23 çalışmaya gözlemci eleman katılımını gerçekleştirmiştir ve çalışmalar halen devam etmektedir (Çizelge 3). Türk Münhasır Ekonomik Bölgesi nde yapılan çalışmalara iştirak eden personel, hem ülkemizi temsilen gözlemci olarak katılmış hem de denizlerde yapılan yabancı gemilerde icra edilen faaliyetlerle bilgi ve tecrübelerini artırmışlardır. 31

Şekil 6- Güney Akım Projesi kapsamında Karadeniz Münhasır Ekonomik Bölgesinde çalışan yabancı gemiler. Gözlemci olarak katılım sağlayan personelin eşliğinde çalışmalarda, çok ışınlı derinlik ölçer (multı beam echosounder), sığ sismik sistem (sub bottom profiller), yandan taramalı sonar (side scan sonar), sıcaklık, iletkenlik, derinlik, ölçümü (conductivity, temperature, dept), deniz altı inceleme aracı (autonomous underwater vehicle), gravite örnek alıcısı (gravity corer), ses hızı ölçümü (vertical sound profiler), kimyasal ölçüm cihazları kullanılarak proje kapsamında gerekli veriler sağlanmıştır. Çalışmalarda projenin amacına uygun olarak güzergâh boyunca karşılaşılaşılabilecek yer bilimi kaynaklı riskler (kanallar, faylanmalar, duraysız yamaçlar, heyelanlar, döküntü ve turbidite akıntıları, sismo-tektonik, gaz çıkış özellikleri ve çamur volkanları vs.), deniz tabanı boru hattı sistemleri bütününe tehdit olabilecek doğal deniz tabanı zemin özellikleri, çevre şartları, vb. özellikler belirlenerek yürütücü şirketler tarafından fizibilite raporları hazırlanmaktadır. 32

Çizelge 3- Güney Akım Projesi kapsamında Türk Münhasır Ekonomik Bölgesinde çalışan yabancı gemiler ve MTA Deniz ve Çevre Araştırmaları Dairesi Başkanlığı personel katılım listesi. Güney Akım Projesi ne ilişkin deniz mühendislik araştırmalarının esas bölümü tamamlanmış olup, bu çerçevede laboratuvar çalışmaları, iki boyutlu yüksek çözünürlüklü sismik araştırma ve boru hattı güzergahına ilişkin hidro meteorolojik araştırmaları içeren fizibilite raporları yürütücü şirketler tarafından hazırlanarak kurumumuzun da dahil olduğu ilgili kurumlara gönderilmiştir. SONUÇ Türkiye, enerji üretiminde söz sahibi olmayan, enerji ihtiyacının büyük bölümünü ithalatla karşılayan bir ülkedir. Ancak, içinde bulunduğu coğrafyanın dünyanın bilinen doğal gaz ve petrol rezerv- 33

lerinin %70 ine sahip olması nedeniyle bölgesel ve küresel enerji politikalarının kalbinde yer almaktadır. Enerji üreticisi olmamasına rağmen önemli bir transit ülke olma niteliğinde olan ülkemiz enerji köprüsü olarak enerji politikasını oluşturmaya çalışmaktadır. Güney Akım Projesi, Türkiye açısından özellikle transit ülke ve enerji terminali olma hedefleri doğrultusunda hayati bir öneme sahiptir. NOT Münhasır Ekonomik Bölge nin Tanımı: 10 Aralık 1982 de üçüncü Deniz Hukuku Konferansında kabul edilen, kıyı devletine, kıyıdan başlayarak açık denize doğru en fazla 200 mil kadar uzanan bölgede gerek deniz yatağı altında, gerekse içerisinde bazı egemenlik hakların tanınmasını içeren bir uluslararası hukuk kavramıdır. Münhasır Ekonomik Bölge ilan edilen devlet, bu bölgede deniz yatağında ve deniz yatağı altında bulunan canlı ya da cansız doğal kaynakların aranması, işletilmesi, korunması ve yönetimi konusunda yetkiye sahiptir. DEĞİNİLEN BELGELER Akpınar, E., 2011 Jeoekonomik Önemi Giderek Artan Bir Enerji Kaynağı: Doğal gaz, Turkish Studies-International Periodical For The Languages Literature And History of Turkish or Turkic, volume 6/3, p.119-136, Turkey. BOTAŞ Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. 2011 Yılı Sektör Raporu, www.botas.gov.tr Çolak, A.B. ve İlbaş, M., 2010, Enerji Koridoru ve Terminali Olarak Türkiye nin Rolü, 16.Uluslararası Enerji ve Çevre Fuarı ve Konferansı, Bildiriler Kitabı, 12-13-14 Mayıs 2010, İstanbul Negut. S. ve Neacşu, M.C., 2009, Gas War, Romanian Review on Political Geography Revista Romana de Geografie Politicâ,11th year, no. 2 / Anul XI, nr. 2, 2009, pag. 176 189. Tokuş, H., I., 2010, Turkey As An Emerging Energy Hub, Thesis, Naval Postgraduate School, Monterey, California. T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, www.pigm.gov.tr Akarsu E., 2011, Karadeniz Güney Akım Boru Hattı - Professor Stockman Araştırma Gemisi Jeoteknik Çalışma Gözlem Raporu (Karadeniz Türk Ekonomik Zonu Boyunca), (02-10 Temmuz 2011) (yayımlanmamış). http://dogalgaz.net/21.yuzyilda-turkiye-ve-dogalgaz.htr http://www.hsstrateji.com Dogudan Batıya Enerjinin Vazgeçilmez Koridoru: Türkiye http://www.yerbilimleri.com/guney-akim-boru-hatti/ http://www.borsarti.com/guney-akim-projesi-belirsizlik-icinde http://www.internethaber.com/guney-akim-projesi-hizlandirilacak http://www.bilgesam.org/.../index.php?...kuresel-enerji-denkleminde-turkiye BBC Türkçe, 2011. Rusya- Avrupa boru hattı için anlaşma, www.bbc.co.uk/turkce/ haberler/2011/09/110916_south_stream.shtml ENTürkçe, 2011. Güney Akım, hayata geçiyor http://tr.euronews.com/2011/09/16/guney-akim-hayata-geciyor/ 34