T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ DİREKLER ANKARA 2007

İÇ Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1...3 1. DİREKLER...3 1.1. Tanımı...3 1.2. Yapım Gereçlerine Göre Direk Çeşitleri, Tanımları ve Özellikleri...3 1.2.1. Demir Direkler...3 1.2.2. Beton Direkler...6 1.2.3. Ağaç Direkler...7 1.3. Kullanım Yerlerine Göre Direk Çeşitleri...7 1.3.1. Durdurucu Direkler...7 1.3.2. Köşede Durdurucu Direkler...8 1.3.3. Taşıyıcı Direkler...8 1.3.4. Köşede Taşıyıcı Direkler...8 1.3.5. Nihayet (Son) Direkleri...8 1.3.6. Branşman Direkleri...8 1.3.7. Tevzi (Dağıtım) Direkleri...8 1.4. Gerilimlere Göre Direk Çeşitleri...8 1.4.1. Orta Gerilimde Kullanılan Direkler...8 1.4.2. Yüksek Gerilimde Kullanılan Direkler...9 1.4.3. Çok Yüksek Gerilimde Kullanılan Direkler...10 1.5. Direklere Ait Standart Özellikler...11 1.6. Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği...13 UYGULAMA FAALİYETİ...24 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...25 ÖĞRENME FAALİYETİ 2...27 2. DİREKLERİN YERLERİNE DİKİLMESİ...27 2.1. Temel Hesapları...27 2.2. Zemin Özellikler...29 2.3. Temel Kalıbı Özelliği...29 2.4. Temel Harcının Özelliği...29 2.5. Direkler Arası Standart Mesafeler...30 2.6. Direkleri Montaj Yerine Getirmede Dikkat Edilecek Hususlar...31 2.7.1. Çok Yüksek Gerilim Direklerini Dikme...31 2.7.2. Yüksek Gerilim Direklerini Dikme...33 2.7.3. Orta Gerilim Direklerini Dikme...34 2.8. Topraklama İşlem Sırası...36 2.9. Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği...37 2.9.1. Temellerin Boyutlandırılması...37 2.9.2. Direklerin Temel İçinde Kalan Bölümünün Korunması...38 2.9.3. Direk Lenteleri...39 2.10. Topraklamalar Yönetmeliği...40 UYGULAMA FAALİYETİ...41 UYGULAMA FAALİYETİ...41 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...42 ÖĞRENME FAALİYETİ-3...44 i

3. TRAVERS VE KONSOLLAR...44 3.1. Traversler...44 3.1.1. Travers Tanımı...44 3.1.2. Travers Çeşitleri ve Özellikleri...44 3.1.3. Travers Tutturma Gereçleri...46 3.1.4. Travers Tutturma Montajı...46 3.2. Konsollar...47 3.2.1. Tanımı...47 3.2.2. Çeşitleri...49 3.2.3. Konsol Tutturma Gereçleri...50 3.2.4. Konsol Montajı...50 3.3. Travers Konsol Topraklaması...52 3.4 Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği...52 3.5. Topraklamalar Yönetmeliği...54 UYGULAMA FAALİYETİ...55 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...56 CEVAP ANAHTARLARI...57 KAYNAKÇA...58 ii

KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR 522EE0127 Elektrik Elektronik Teknolojisi Yüksek Gerilim Sistemleri Direkler SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL Ön koşulu yoktur. Direklerin yapısı, çeşitleri ve donanımları hakkında bilgi ve becerilerin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. YETERLİK MODÜLÜN AMACI Direk ve donanımlarının montajını yapmak. Genel Amaç Gerekli ortam sağlandığında, standartlar ve kuvvetli akım yönetmeliğine uygun ve hatasız olarak, direkler ve donanımlarını seçebilecek ve montajlarını yapabileceksiniz. Amaçlar Her türlü yerde, standartlara ve Kuvvetli Akım, Topraklamalar Yönetmeliğine uygun olarak; 1. Direk çeşitlerini hatasız seçebileceksiniz. 2. Direkleri yerlerine hatasız dikebileceksiniz. 3. Direklere travers, konsol montajını hatasız yapabileceksiniz. EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Atölye ortamı ile arazinin durumuna ve yerine göre uygun malzeme takım, teçhizatlar alınacaktır. Özellikle kazma, kürek, uzun levye demiri, gergi takımı malzemeleri, direk anahtar tutturma gereçleri ile şakül su terazisi ve direk takozları bulunacaktır. İş güvenliği ekipmanları ile diğer el ve güç aletleri bulundurulacaktır. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, sorucevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. iii

iv

GİRİŞ Sevgili Öğrenci, GİRİŞ Elektrik enerjisi iletimi çok önemlidir. Elektrik enerjisinin yaygın olarak kullanılmaya başlandığı ilk yıllarda üretim ve tüketim yerleri birbirlerine yakındı. Ayrıca çok büyük güçlere ihtiyaç duyulmadığı için kısa ağaç ve demir direklerle iletim yapılıyordu. Talebin artmasıyla; üretim, tüketim yerlerinden çok uzaklarda, enerji kaynaklarının (su, kömür, rüzgâr, doğal gaz gibi) bulunduğu yerlerde yapıldı. Bu da elektrik enerjisinin şehirlere ve sanayiye taşınmasının önemini artırdı. Enerji kaynaklarını ekonomik kullanmak zorundayız. Bu da bize üretilen enerjinin verimli taşınması gereğini göstermektedir. Kayıpları da göz önünde bulundurduğumuzda, tel çaplarının ve kalitesi ile birlikte yükü taşıyacak olan direklerin önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Enerji nakil hattında kv (kilo volt) değerlerinde enerji taşıma arttıkça direklerin boyu ve ağırlığı artmaktadır. Ormanlardan, nehirlerden, otoyollardan ve dağlardan geçişlerde yere göre uygun direkler seçilmelidir. Özellikle yaz aylarında orman bölgelerinden geçişlerde enerji nakil hatlarından kaynaklanan orman yangınlarını göz ardı edilmemelidir. Bu modül ile siz, doğru direk seçimini, dikimini, hatasız ve yönetmeliğe uygun konsol ve travers montajını yapma becerisini kazanacaksınız. 1

2

ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Uygun eğitim ortamında bu öğrenme faaliyeti ile direkleri, direk çeşitlerini, direk tiplerini, özelliklerini ve kullanılacak yere göre seçimini doğru bir şekilde yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken araştırmalar şunlardır: Direklerin, yapım şekillerine, kullanım yerlerine ve gerilimlerine göre ne şekilde kullanıldığını araştırınız. Direk çeşitleri ve tiplerini kullanım amacını ve şekillerini Kuvvetli Akım Tesis Yönetmeliğine göre araştırınız. Araştırma işlemlerini internetten TEDAŞ kaynaklarından ve şalt sahalarındaki direk tiplerinden yapabilirsiniz. Ayrıca bu direkleri diken TEDAŞ şantiye elemanlarından bilgi alabilirsiniz. 1.1. Tanımı 1. DİREKLER Hava hattı iletkenlerini topraktan ve birbirinden yalıtmak için enerji iletim ve dağıtım şebekelerinde ya da OG ve YG seviyesindeki enerjinin büyük aralıklarla (50 m den büyük) taşınması için çeşitli özellikte direkler vardır. 1.2. Yapım Gereçlerine Göre Direk Çeşitleri, Tanımları ve Özellikleri 1.2.1. Demir Direkler Enerji iletim ve dağıtım şebekelerinde kullanılan direkler U, I veya L profil demirden yapılır (Resim 1.1). Demir direklerin, havadan, nemden ve bilhassa sanayi bölgelerindeki zararlı gazlardan etkilenmemeleri için boyanmalı ve koruyucu madde sürülmelidir. Demir direkler genel olarak üç çeşittir. Boru direkler A ve kafes direkler Putrel (pilon, çatal) direkler 3

1.2.1.1. Boru Direkler Resim 1.1: Çeşitli direkler Daha çok özel tip aydınlatmalarda ve düşük gerilimli sokak, cadde, liman, marina, site ve bahçe aydınlatmalarında kullanılan direklerdir (Resim 1.2). Özel olarak projektör aydınlatma direği olarak da kullanılmaktadır. Yükseklikleri 4 ila 8 metre arasındadır. Tekli, ikili, üçlü tipleri vardır. 1.2.1.2. A ve kafes direkler Resim 1.2: Çeşitli boru direk görüntüleri Alçak gerilim şebekelerinde kullanılan A ve kafes tipi demir direkler, iller bankası tarafından standardize edilmiştir. Bu standardize boyları kısa ve uzun direkler için ayrı ayrıdır. A tipi olanlar 8I,10I,12I,6,5U,8U,10U,12U veya 8Ik,10Ik,12Uk şeklinde sembolize edilir. Sembollerdeki U veya I direk yapımında kullanılan demirin kesitini gösterir. Boyları 9,10-9,35-9,55-9,70 m 9,90-10,10-10,55 m olanları vardır. Ortalama uzunlukları kısa boylar için 9,5, orta boylar için 10 m olmaktadır. Resim 1.3 ve Resim 1.4 te A direk ve OG kafes direği görülmektedir. 4

Resim 1.3: A direk Resim 1.4: Kafes direk 1.2.1.3. Putrel (Pilon, Çatal) Direkler Galvaniz cıvatalı, boyalı ve kaynaklı olarak üretilen bu direkler, çekilen hattın özelliğine göre 3 lü veya 6 lı hatlar olarak çok yüksek gerilimler için kullanılır. Boyları istenilen ebatlarda büyütülüp ayarlanmakta olup standart bir uzunluğu yoktur. Resim 1.5 te çeşitli Putrel direkler görülmektedir (154kV).. Resim 1.5: Çeşitli Putrel direkler 5

1.2.2. Beton Direkler Resim 1.6: Beton direkler Demir, çimento, su ve öteki katkı maddeleri katılarak yapılır. Beton ile yüksek dayanımlı çelik tel veya çelik çubukların kullanılmasıyla elde edilir. Beton ve çelik malzemenin gözeneksiz bir şekilde uygunluğunun sağlanması için titreşim (vibrasyon) veya savurma (santrifüj) metodu uygulanır. Bu yöntemle imal edilen direklere betonarme direk denir. Betonarme direklerin demir direklere göre en büyük avantajı, hava şartlarından ve özellikle sanayi bölgelerindeki zararlı gaz ve buharlardan az etkilenmeleridir. Betonarme direkler, hesap ve yapım kurallarına göre ikiye ayrılır. Bunlar gerilmesiz betonarme direkler ve ön gerilmeli betonarme direklerdir. Yapılış şekillerine göre iki şekilde imal edilir. Santrifüj beton direklerin (SBA) içi boştur. Vibre direkler (VBA) titreşim yapılarak betonun her yere homojen bir şekilde dağılması ile yapılır. Resim 1,6 da trafo girişi ve sokak aydınlatma beton direkleri görülmektedir. 1.2.2.1. Santrifüj Direkler Çelik çubukların (boyuna donatı malzemesi olarak) ve ön gerilmeli çelik tellerin (enine donatı malzemesi) kullanılarak savurma yöntemi ile yapılan içleri boşaltılmış beton direklerdir. Savurma yöntemi beton içindeki fazla suyun dışarı atılmasını ve çok sıkı geçirimsiz bir beton elde edilmesini sağlamaktır. Bu yöntemle yapılan direklerin dış yüzü düzgün ve pürüzsüzdür. En az 300 dozlu beton 10 m den 26 m ye kadar uzunlukta (birer metre artarak) imal edilmektedir. 200-3500 kg a kadar tepe kuvveti olan SBA direkler yapılmaktadır. (DOZ: Çakıl,çimento ve kum karışım oranıdır.) Resim 1.7 de taşıyıcı, köşe ve aydınlatma beton direkleri görülmektedir. Resim 1.7: Santrifüj beton direkler 6

1.2.2.2. Vibre Direkler Vibre beton direkler, statik hesapların sonuçlarına göre, demir iskeletin kalıplar içine konması ve dökülen harcın vibrasyon suretiyle kalıbın her tarafına homojen olarak dağıtılması suretiyle elde edilir. 1.2.3. Ağaç Direkler OG Enerji naklinde kullanılan ağaç direkler köknar, ardıç, ladin, çam gibi ağaçlardan yapılır. Ağaç kesildikten sonra tornalanır, ilaçlanır ve (Emprenye edilir.) kurutulur. Ağaç direkler 30kV a kadar gerilimlerde 15m boylarında yapılır. Demir ve beton direklerdeki gibi temellerine beton dökülmez. Çünkü ankastre noktasında temel betonu, ağaç direği kesmeye çalışarak kırılmasına neden olur. Ülkemizde ağaç direkler şu anda köy elektrifikasyonunda kullanılmaktadır. Ayrıca acil durumlarda tekrar değiştirilmek üzere de ağaç direkler kullanılmaktadır. Resim 1.8 de aydınlatma ve taşıyıcı olarak kullanılan ağaç direkler görülmektedir. Resim 1.8: Ağaç direkler 1.3. Kullanım Yerlerine Göre Direk Çeşitleri 1.3.1. Durdurucu Direkler Taşıyıcı direklere asılmış ve bunlar tarafından, taşınan hat iletkenlerinin güzergâh boyunca belirli uzaklıklarda sabit ve sağlam noktalara bağlanmış, gerilmiş olmaları gerekir. Tel kopması, direk devrilmesi vb. bozukluk halinde arıza iki direk arasında (iki durdurucu veya nihayet-durdurucu) sınırlı kalır. Hava hattının diğer kısımlarını etkilemez. Taşıma hatlarında güzergâh belirli aralıklarda (yaklaşık 1 km de bir) olmak üzere, iletkenlerin tespit edilip gerilmesi amacı ile düz hat güzergâhında kullanılan ve iletkenlerin izolatörlere nihayet bağı ile bağlandığı veya gerildiği direklere denir. 7

1.3.2. Köşede Durdurucu Direkler Düz doğrultuda giden hattın yön değiştirdiği yerlerde (büyük sapmalarda) kullanılan ve iletkenlerin izolatörlere nihayet bağı ile bağlandığı veya gerildiği direklere denir. 1.3.3. Taşıyıcı Direkler Bu tip direkler, iletkenleri sadece taşımak amacı ile iletkenlerin asıldığı düz hat doğrultusunda kullanılan direklerdir. 1.3.4. Köşede Taşıyıcı Direkler Düz doğrultuda giden hattın, yön değiştirdiği yerlerde kullanılan (küçük sapmalarda) ve iletkenlerin izolatörlere taşıyıcı bağ ile bağlandığı direklerdir. 1.3.5. Nihayet (Son) Direkleri Hava hattının başladığı ve bittiği yerlerde kullanılan iletkenlerin izolatörlere nihayet bağı ile bağlandığı veya gerildiği direklere denir. 1.3.6. Branşman Direkleri Dağıtım hattının kollara ayrıldığı yerlerde kullanılan direklere denir. Üzerlerinde dağıtım için gerekli ilave bağlama tesisleri ve ayırıcı/kesicilerde bulunabilir. Direklerden bir veya iki yönde kol veya şube hattı ayrılıyorsa bu durumdaki taşıyıcı ve köşede taşıyıcı direklere branşman direkleri denir. 1.3.7. Tevzi (Dağıtım) Direkleri Enerji nakil hatlarında ikiden fazla nihayet bağı ile bağlı olan hatların tevzi edildiği yani kollara ayrılarak dağıtımının yapıldığı direklere denir. Direkteki hatlardan kesiti en büyük olan hat, ana hat olarak kabul edilir. Bunun dışında kalan diğer hatlar bu ana hattın birer branşmanı veya kolu durumundadır. Ana hatlarla bu direklere kadar gelen enerji, bu direkten ayrılan branşmanlarla daha küçük kapasiteli enerjiler halinde ayrılır. 1.4. Gerilimlere Göre Direk Çeşitleri Orta gerilimde kullanılan direkler Yüksek gerilimde kullanılan direkler Çok yüksek gerilimde kullanılan direkler 1.4.1. Orta Gerilimde Kullanılan Direkler 1kV -34,5kV arasında kullanılan direklerin tamamıdır. Boyları 9 m-25 m arasında değişir. Ağaç, beton ve demir direk olarak imal edilir. Şu an en çok kullanılan beton ve demir direklerdir. Ağaç direkler acil durumlar için kullanılmaktadır. Daha sonra yerine beton ya da demir direk takılmaktadır. Demir direkler 3AWG ve 10AWG olarak 8

isimlendirilmektedir. Kare kesitli putrel demirlerden yapılmaktadırlar. Beton direkler ise 10 m den 26 m ye kadar 1 er metre ara ile imal edilmektedirler. Resim 1.9 ve resim 1.10 da çeşitli OG şebekelerinde kullanılan beton ve demir direkler görülmektedir. Resim 1.9: OG beton direkler Resim 1.10: Kafes direk 1.4.2. Yüksek Gerilimde Kullanılan Direkler 34,5kV-154kV arasında galvaniz saclı, vidalı, kafes ve A direklerdir. Boyalı kaynaklı demir direklerin her türlü ortam şartlarında etkilenmemeleri için boya ve koruyucu tabakalar sürülür. Koruyucu tabakaların muayyen zamanlarda yenilenmesi gerekir. Bu nedenle 3AWG demir direkler boyalı-kaynaklı yapılmasına karşın 3/0AWG galvaniz demir ve galvaniz cıvatalı olarak imal edilir. Her tip iletken için çeşitli tip ve boyda direk bulunmaktadır. Demir profiller ortalama 6 şar metrelik parçalar halinde imal edilir ve bunlar birbirine cıvatalar ile tutturulur. Bu tip direkler genelde; T-10, T-12 T-20 (Taşıyıcı direkler) D-10,D-12 D-20 (Durdurucu direkler) N-10,N-12 N-20 (Nihayet direkleri) Z-10,Z-12.Z-20 (Zaviye direkler) şeklinde isimlendirilir. Boyları 8.75 m ile 18.75 m e kadar değişmektedir.baştaki harfe göre T-D-N-Z isimlerini alır. Ayrıca D-KD-N direkleri de mevcuttur. Bu direklerde birbirinde farklı boyda 2 şer metre aralı çeşitli tipleri mevcuttur. K-8, K-6, L-8, L-6.R-8, R-6 gibi. 9

1.4.3. Çok Yüksek Gerilimde Kullanılan Direkler 154kV-380kV arasında galvaniz saclı, vidalı kafes ve A direklerdir. Çok yüksek gerilim direklerinin tamamı kafes demir direklerdir. Direklerin ana elemanları olan köşebent parçaların boyutları ve malzeme kalitesi maruz kaldıkları kuvvetlere göre imal edilir. Köşebent malzemeleri ST-37 lik standart çelikten veya daha yüksek kaliteli çelikten imal edilir (ST-52 gibi). Bu direkler çift devreli ve tek devreli enerji nakil hattı direkleridir. Amerikan imalatı çift devreli kafes direkler G-H-J tipi olarak imal edilir. G tipli taşıyıcı direk olarak kullanılır. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilerek direk boyları istenildiği gibi yükseltilir. H tipliler; çift devre uzak mesafelerde taşıyıcı, yakın mesafelerde durdurucu direk olarak kullanılırlar. 15 zaviye ye kadar kullanılır. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilir. J tipliler; çift devre uzak mesafelerde durdurucu ve nihayet direği olarak kullanılır. 60 kadar zaviye yapılabilir. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilebilir. Amerikan imalatı tek devreli kafes direkler D-E-F tipte yapılır. D tipi taşıyıcı direk; tek devre taşıyıcı olarak düz ve buz yükü az olan yerlerde kullanılır. Araziye göre 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilebilir. E tipi direkler; yakın mesafelerde durdurucu, uzak mesafelerde taşıyıcı direk olarak kullanılır. 15 kadar zaviye yapılabilir. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilebilir. F tipi direkler; uzak mesafelerde 15 den fazla açı yapılabilir. Hat sonlarında durdurucu direk olarak da kullanılabilir. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilerek istenilen boyda imal edilir. Resim 1.11 de 154kV ve 380kV luk demir kafes direkler görülmektedir. Resim 1.11: Çok yüksek gerilim direkleri 10

1.5. Direklere Ait Standart Özellikler Boyları Ağırlıkları Tepe genişlikleri Ağaç direklerin boyları 9 ila 15m arasında değişmektedir. Ağaç direklerin tepe genişlikleri 16-17-18-19 cm arasında değişmektedir. Beton direk boyları SBA-VBA direkler için 10 m ile 26 m arasında birer metre aralıkla büyümektedir. Beton direklerin tepe kuvvetleri 200 kg-250 kg-300 kg-350 kg-400 kg-500 kg dan ( Sonra 100 kg artarak ) 3500 kg a kadar gider. SBA tepe açıları ise 120-130 mm den başlar 40-45 mm artarak direk tepe kuvvetine bağlı olarak 175-225 -265-310 ve 355 mm ye kadar büyür. Demir direkler ise yerine göre değişmektedir. Köşebent profil demirleri ilave edilerek muhtelif boylarda yapılmaktadır. 5-10-15-20-30 ayak ilave edilerek 154kV ile 380kV luk gerilimlerde kullanılmaktadır. Tablo 1.1 de 1. buz yükü bölgesindeki muhtelif demir direk ölçüleri görülmektedir. Tablo 1.2 de ağaç direk ölçüleri görülmektedir. 1. BUZ YÜKÜ BÖLGESİ ENERJİ NAKİL HATTI DEMİR DİREKLERE AİT ÖZELLİKLER 3 X SWALLOW-ST- AL TAŞIYICI DİREKLER DİRE K İSMİ aw (m) ag(m) KTα TEPE GENİ Ş (mm) DİP GENİ Ş (mm) 11 DİKME- LER ÇAPRA ZLAR AĞIR LIK (Kg) NORMAL ARAZİ TEMELİ Derinlik Genişlik T-10 401 300 162,20 200 450 50.50.5 40,40,4 258 16 0,8 T-12 316 300 165 200 500 50.50.5 40,40,4 306 1,6 1 T-14 261 300 165,20 200 550 50.50.5 40,40,4 370 1,6 1,1 T-16 261 300 165,20 200 600 50.50.7 40,40,4 426 1,6 1,1 T-18 177 300 165,20 200 650 50.50.7 40,40,4 473 1,6 1,2 T-20 177 300 165,20 200 700 50.50.7 40,40,4 564 1,6 1,3 DURDURUCU DİREKLER D-10 937 300 136 350 850 50.50.5 40,40,4 378 1,9 1 D-12 937 300 136 350 950 50.50.5 40,40,4 344 1,9 1,1 D-14 937 300 136 350 1050 60,60,6 40,40,4 418 1,9 1,2 D-16 937 300 136 350 1150 60,60,6 40,40,4 506 1,9 1,3 D-18 613 300 140 350 1250 60,60,6 40,40,4 591 1,9 1,4 D-20 613 300 140 350 1350 60,60,6 40,40,4 671 1,9 1,5 NİHAYET DİREKLERİ

N-10 200 300 153 350 1000 50.50.6 40,40,4 293 1,9 1,2 N-12 200 300 153 350 1130 50.50.6 40,40,4 366 1,9 1,3 N-14 200 300 153 350 1260 60,60,6 40,40,4 448 1,9 1,5 N-16 200 300 153 350 1390 60,60,6 40,40,4 542 1,9 1,6 N-18 200 300 153 350 1520 60,60,6 40,40,4 639 1,9 1,7 N-20 200 300 153 350 1650 60,60,6 40,40,4 739 1,9 1,8 ZAVİYE DİREKLERİ Z-10 200 300 90 400 1100 60,60,6 40,40,4 338 1,9 1,3 Z-12 200 300 90 400 1240 60,60,6 40,40,4 420 1,9 1,5 Z-14 200 300 90 400 1380 60,60,6 40,40,4 510 1,9 1,6 Z-16 200 300 90 400 1520 60,60,6 40,40,4 600 1,9 1,8 Z-18 200 300 90 400 1660 60,60,6 40,40,4 709 1,9 1,9 Z-20 200 300 90 400 1800 60,60,6 40,40,4 809 1,9 2 Tablo 1.1: Demir direk ölçüleri Taşıyıcı direkler (KT) halinde aw değeri her bir derece için 1,22 m kısalır. (n) direği köşede durdurucu olarak 153 (z) direği köşede durdurucu olarak 90 de kullanılabilir, ag= Traverslerin kurtarabileceği maksimum ağırlık menzili (m) aw=maksimum rüzgâr menzili (m) KT=Taşıyıcı direğin köşe taşıyıcı olarak kullanılması halindeki açı değeri. Direk tipi Tepe Çapı (d) (cm) Dip Çapı (D) (cm) En az En çok En az En çok 10-H 12 14 18 20 10-O 15 17 21 23 10-A 18 20 24 26 11-H 13 15 19 21 11-O 16 18 22 24 11-A 19 21 25 27 12-H 13 15 20 20 12-0 16 18 23 25 12-A 19 21 26 28 Tablo 1.2: Ağaç direk ölçüleri [H(hafif),O(Orta),A(Ağır)] 12

1.6. Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği Direkler Madde 47-a) Sınıflandırma: Direkler aşağıdaki gibi sınıflandırılır. Taşıyıcı direkler: Görevleri yalnızca iletkenleri taşımak olan ve iletkenlerin taşıyıcı bağ ile bağlandığı doğrusal güzergâhta ya da köşede kullanılan direklerdir. Durdurucu direkler: Görevleri hem hat iletkenlerini taşımak, hem de durdurucu bağ ile bunları tespit etmek doğrusal güzergâhta ya da köşede kullanılan direklerdir. Son direkler (nihayet direkleri): Hattın başlangıcında ya da sonunda kullanılan direklerdir. Ayırım (dağıtım) direkleri: Bir ya da daha çok hattın ayrıldığı yerlerde kullanılan direklerdir. Direk hesaplarında göz önüne alınacak kuvvetler Madde 48 - a) Düşey kuvvetler: Düşey kuvvetler, direk ve travers ağırlıkları ile izolatör, iletken donanımı ve aşağıda belirtilen ek yüklerden oluşur. Tek telli ya da örgülü iletkenler için k (karakök)d kg/m'lik bir buz yükü varsayılır. Burada d (mm) olarak iletken çapını, (k) bölgelere göre değişen bir katsayıyı gösterir. Bu (k) katsayılar çizelge 9'da verilmiştir. Direk ve traverslerde buz yükü olmadığı varsayılır. Montaj yükü, iletkenin konsol ya da traverse bağlandığı yerde 100 kg olarak alınır. Direklerin yatayla 30 0 'ye kadar açı yapan öğelerinin boyutlandırılmasında, ayrıca başka bir yük hesaba katılmaksızın bu öğelerin ortalarında 100 kg'lık bir montaj yükü bulunabileceği varsayılacaktır. b) Yatay kuvvetler: 1) Rüzgâr kuvveti: i) Faz ve toprak iletkenlerine etki eden rüzgâr kuvvetinin hesaplanmasında: 200 m'ye kadar olan rüzgâr açıklıkları için, W = c.p.d.aw (kg) bağıntısı, 200 m'den büyük olan rüzgâr açıklıkları için, W = c.p.d.(80+0,6.aw) (kg) bağıntısı kullanılacaktır. Not: Arazi koşulları zorunlu kılmadıkça direk açıklıklarının birbirinden çok farklı olmamasına dikkat edilecektir. 13

Burada; c: Rüzgârın etkisinde olan öğenin biçimine, büyüklüğüne ve yatay niteliğine bağlı dinamik rüzgâr basınç katsayısı (Çizelge-10'a bakınız) p = v2 / 16: Dinamik rüzgâr basıncı (kg/m) v: Rüzgâr hızı (m/s), aw: Varsayılan rüzgâr açıklığı (m), d: Örgülü ya da tek telli iletkenin çapı (m)'dır. Zincir izolatör salınım açısının hesabında, yukarıda bulunan rüzgâr kuvvetinin %70'i alınacaktır. ii) Kare ya da dikdörtgen kesitli kafes direklerde rüzgârın etki ettiği iki paralel yüzden yalnızca birisi göz önüne alınacaktır. En üst traversinin üst yüzüne kadar olan yüksekliği 60 m'den büyük olan kare ya da dikdörtgen kesitli direklerde rüzgârın hat doğrultusuna göre 45 0 'lik bir açı altında geldiği varsayılacaktır. Bu rüzgâr yükü, dinamik basınç direğin yan yüzlerine paralel ve dik bileşenlere ayrılarak hesaplanabilir. Rüzgârın etki ettiği yüzey olarak bu iki yüzün sözü edilen bileşenlerin etkisinde bulunan yüzeylerinin düşey düzlemdeki iz düşümleri alınacaktır. 2) İletken çekme kuvveti: İletken çekme kuvvetleri 49 uncu maddedeki çeşitli yüklenme varsayımlarına göre alınacaktır. Direklerin hesaplanması için yüklenme varsayımları Madde 49 - Her tip direğin hesaplanmasında aşağıda o tip direğe ilişkin verilen varsayımlardan her biri ayrı ayrı göz önüne alınacaktır. Hatların düzenlenmesi gereği normal çalışma durumunda burulma momentinin etkisinde kalan direklerde ayrıca o moment de göz önünde bulundurulmalıdır. a) Taşıyıcı direkler: 1) Normal taşıyıcı direkler: 1. Varsayım: Hat doğrultusuna dik doğrultuda direğe, izolatörlere, iletkenlere ve toprak iletkenlerine gelen rüzgâr kuvveti ile buzsuz düşey kuvvetler. 2. Varsayım: Hat doğrultusunda direğe ve izolatörlere gelen rüzgâr kuvveti ile iletkenlerin ve toprak iletkenlerinin en büyük çekme kuvvetlerinin %2'sine eşit tek yanlı çekme kuvveti ve buzsuz düşey kuvvetler. 14

3. Varsayım: Zincir izolatörlü hava hatlarında direkte en büyük zorlanmayı oluşturabilecek bir iletkenin (demet iletkenlerde demeti oluşturan iletkenlerden tümünün) ya da bir toprak iletkeninin kopması durumunda, en büyük çekme kuvvetinin 1/3'ü (mesnet izolatörlü hava hatlarında 1/5'i) ile buzlu düşey kuvvetler. Faz iletkeni sayısı altıdan fazla olan hatlarda iki fazın iletkenlerinin koptuğu varsayılacaktır. 4. Varsayım: (Yalnızca 380 kv ve daha büyük gerilimli hava hatları için) Her bölgeye ilişkin normal buz yükü üzerine, iletkenlere ve toprak iletkenlerine hat doğrultusuna dik doğrultuda 20 kg/m, direklere ve izolatörlere 30kg/m' lik dinamik rüzgâr basıncı ve buzlu düşey kuvvetler. Bu varsayımın uygulanmasında direğin, rüzgârın etkisinde kalan yüzeyi, buz nedeniyle %50 artırılarak alınacaktır. 5. Varsayım: 380 kv ve bunun üstündeki enerji iletim hatlarında ağırlık açıklığının yarısı direğin bir tarafında, öteki yarısı öbür tarafında olmak koşulu ile buzlu durumda direğin bir yanındaki iletkenler ve toprak iletkenleri üzerindeki normal buz ağırlığının %100'ü ve öbür yanındaki iletkenleri ve toprak iletkenleri üzerindeki normal buz ağırlığının %50 si koşulunun projede kullanılan ortalama açıklık esas alındığında oluşturduğu hat yönündeki fark kuvveti ile buzlu düşey kuvvetler (İzolatör sapması göz önüne alınacaktır). 2) Köşede taşıyıcı direkler: 1. Varsayım: İletkenlerin ve toprak iletkenlerinin en büyük çekme kuvvetlerinin bileşkesine eşit bir kuvvet ile buzlu düşey kuvvetler. 2. Varsayım: Hattın açı ortayına dik doğrultuda direğe ve izolatörlere gelen rüzgâr kuvveti ile iletkenlerin ve toprak iletkenlerinin en büyük çekme kuvvetinin %2 sine eşit tek yanlı çekme kuvveti ve buzsuz düşey kuvvetler. 3. Varsayım: Normal taşıyıcı direklerin üçüncü varsayımının aynısı. 4. Varsayım: (yalnızca 380kV ve daha büyük gerilimli hava hatları için) Her bölgeye ilişkin normal buz yükü üzerine iletkenlere toprak iletkenlerine hattın açıortay doğrultusunda ve bileşke yönünde 20 kg/m, direklere ve izolatörlere 30 kg/m 'lik dinamik rüzgâr basıncı ve buzlu düşey kuvvetler. Bu varsayımın uygulanmasında, direğin, rüzgârın etkisinde kalan yüzeyi, buz nedeniyle %50 artırılarak alınacaktır. 5. Varsayım: 380 kv ve bunun üstündeki enerji iletim hatlarında ağırlık açıklığının yarısı direğin bir tarafında, öteki yarısı öbür tarafında olmak koşulu ile buzlu durumda direğin bir yanındaki iletkenler ve toprak iletkenleri üzerindeki normal buz ağırlığının %100'ü ve öbür yanındaki iletkenler ve toprak iletkenleri üzerindeki normal buz ağırlığının 15

%50'si koşulunun oluşturduğu hattın açı ortayına dik ve paralel doğrultudaki kuvvetleri ile buzlu düşey kuvvetler. 6. Varsayım: +5C'da iletkenlerin ve toprak iletkenlerinin çekme kuvvetlerinin bileşkesi ile bu bileşke (açıortayı) yönünde direğe, izolatörlere, iletkenlere ve toprak iletkenlerine gelen rüzgâr kuvveti ve buzsuz düşey kuvvetler. b) Durdurucu direkler: 1) Normal durdurucu direkler: 1. Varsayım: İletkenlerin en büyük çekme kuvvetlerinin bir yanda %100 olduğu, öteki yanda ise çizelge-12'ye uygun bir zayıflama varsayılarak bulunacak bileşke kuvvet ile buzlu düşey kuvvetler. 2. Varsayım: Direkte en büyük zorlamayı oluşturabilecek biçimde üç iletkenli hatlarda bir iletkenin, üçten çok iletkenli hatlarda ise aynı taraftaki iki iletkenin kopması durumunda en büyük çekme kuvvetinin %75'i ile buzlu düşey kuvvetler. Demet iletkenler söz konusu olduğunda bir demet tek bir iletken gibi varsayılacaktır. 3. Varsayım: Direkte en büyük zorlamayı oluşturabilecek biçimde bir toprak iletkeninin kopması durumunda en büyük çekme kuvvetinin %75'i ile buzlu düşey kuvvetler. 4. Varsayım: Hat doğrultusuna dik doğrultuda direğe, izolatörlere, iletkenlere ve toprak iletkenlerine gelen rüzgâr kuvveti ile buzsuz tüm düşey kuvvetler. 5. Varsayım: (yalnızca 380kV ve daha büyük gerilimli hava hatları için) Her bölgeye ilişkin normal buz yükü üzerine iletkenlere, toprak iletkenlerine, hat doğrultusuna dik doğrultuda 20 kg/m, direklere ve izolatörlere 30 kg/m 'lik dinamik rüzgâr basıncı ve buzlu düşey kuvvetler. Bu varsayımın uygulanmasında, direğin rüzgârın etkisinde kalan yüzeyi, buz nedeniyle %50 artırılarak alınacaktır. 2) Köşede durdurucu direkler: 1. Varsayım: İletkenlerin en büyük çekme kuvvetlerinin bir yanda %100 olduğu, öteki yanda ise çizelge-12'ye uygun bir zayıflama varsayılarak bulunacak bileşke kuvvet ile buzlu düşey kuvvetler. 2. Varsayım: Direkte en büyük zorlamayı oluşturabilecek biçimde üç iletkenli hatlarda bir iletkenin, üçten çok iletkenli hatlarda ise aynı taraftaki iki iletkenin kopması durumunda en büyük çekme kuvvetinin %75'i ile buzlu düşey kuvvetler. Demet iletkenler söz konusu olduğunda bir demet tek bir iletken gibi varsayılacaktır. 3. Varsayım: Direkte en büyük zorlamayı oluşturulabilecek biçimde bir toprak iletkeninin kopması durumunda en büyük çekme kuvvetinin %75'i ile buzlu düşey kuvvetler 16

4. Varsayım: +5 C'da iletkenlerin ve toprak iletkenlerinin rüzgârlı durumdaki çekme kuvvetlerinin bileşkesi ile bu bileşke (açıortayı) yönünde direğe, izolatörlere, iletkenlere ve toprak iletkenlerine gelen rüzgâr kuvveti ve buzsuz düşey kuvvetler. 5. Varsayım: İletkenlerin ve toprak iletkenlerinin en büyük çekme kuvvetlerinin bileşkesine eşit bir kuvvet ile buzlu düşey kuvvetler. 6. Varsayım: (yalnız 380 kv ve daha büyük gerilimli hava hatları için) -5 C'da her bölgeye ilişkin normal buz yükü üzerine 20 kg/m'lik rüzgâr estiği varsayılarak iletkenlerin ve toprak iletkenlerin bu durumdaki çekme kuvvetlerinin bileşkesi ile bu bileşke (açıortayı) yönünde buzlu iletkenlere ve toprak iletkenlerine 20 kg/m 'lik, direğe ve izolatörlere 30 kg/m 'lik rüzgâr basıncı ve buzlu düşey kuvvetler. Bu varsayımın uygulanmasında direğin, rüzgârın etkisinde kalan yüzeyi buz nedeniyle %50 artırılarak alınacaktır. c) Son direkler: 1. Varsayım: İletkenlerin ve toprak iletkenlerinin en büyük çekme kuvvetlerine eşit tek yanlı bir kuvvet ile buzlu düşey kuvvetler. Ayrıca iletkenlerin tespit biçimlerine göre bir burulma momenti var ise bu moment. 2. Varsayım: Direkte en büyük zorlamayı oluşturabilecek biçimde üç iletkenli hatlarda bir iletkenin, üçten çok iletkenli hatlarda ise aynı taraftaki iki iletkenin kopması durumunda en büyük çekme kuvvetinin %100'ü ile buzlu düşey kuvvetler. (Demet iletkenler söz konusu olduğunda bir demet tek bir iletken gibi varsayılacaktır) 3. Varsayım: Direkte en büyük zorlamayı oluşturabilecek biçimde bir toprak iletkeninin kopması durumunda en büyük çekme kuvvetinin %100'ü ile buzlu düşey kuvvetler. 4. Varsayım: Hat doğrultusuna dik doğrultuda direğe, izolatörlere, iletkenlere ve toprak iletkenlerine gelen rüzgâr kuvveti ile hat yönünde bu rüzgârlı durumdaki çekme kuvvetleri ve düşey kuvvetler. 5. Varsayım: (yalnızca 380 kv ve daha büyük gerilimli hava hatları için) Her bölgeye ilişkin normal buz yükü üzerine iletkenlere ve toprak iletkenlerine hat doğrultusuna dik doğrultuda 20 kg/m 'lik, direklere ve izolatörlere 30 kg/m 'lik dinamik rüzgâr basıncı ile hat yönünde bu durumdaki çekme kuvvetleri. Bu varsayımın uygulanmasında, direğin, rüzgârın etkisinde kalan yüzey, buz nedeniyle %50 artırılarak alınacaktır. Gerilimleri 380 kv'un altında olan hatlarda, arazinin durumuna ve meteorolojik koşullara göre gerektiğinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına veya Bakanlıkça yetkili kılınan ilgili kuruluşlarına yapılacak gerekçeli başvurma ile buz üzerine rüzgâr estiği varsayımı uygulanabilir. 17

d) Ayırım direkleri: 1. Varsayım: Ana hat ve kollardaki iletkenlerin ve toprak iletkenlerinin en büyük çekme kuvvetlerinin bileşkesine eşit bir kuvvet ile buzlu düşey kuvvetler. 2. Varsayım: En büyük bileşke kuvvetini verecek biçimde ana hat ya da kollardan birinde çizelge-12'ye uygun bir zayıflama göz önüne alınarak bulunacak bileşke kuvvet ile buzlu düşey kuvvetler. Büyük aralıklı hatlarda taşıyıcı bağ ile bağlanmış direklerden ancak gevşek çekilmiş iletkenler ile en fazla 20 m'lik kollar ayrılabilir. Yoksa ana hat durdurucu bağ ile bağlanmalıdır. Bu durumda ana hatlarda zayıflama göz önüne alınacaktır. 3. Varsayım: Ana hat ve kollardaki iletkenlerin ve toprak iletkenlerinin +5 C'daki rüzgârlı çekme kuvvetlerinin bileşkesi ile bu bileşke yönünde ana hat kuvveti ile buzsuz düşey kuvvetler. 4. Varsayım: Büyük aralıklı hatlarda en büyük zorlamayı oluşturabilecek biçimde her iletkeninki ayrı ayrı alınmak koşulu ile bir tek iletkenin kopması durumunda en büyük çekme kuvveti ve buzlu düşey kuvvetler. Direk varsayımlarına ilişkin genel hükümler Madde 50 - a) Varsa düşey ağırlıklardan dolayı oluşabilecek eğilme momentleri, direğe ilişkin varsayımlarda verilen her yüklenme durumunda hesaplanacaktır. b) Toprak iletkeni kuleleri ile traversler, konsollar, varsa yukarı kaldırmaya ve direğin iki yanında farklı ağırlık açıklıklarından dolayı oluşacak döndürme momentlerine göre de kontrol edilecektir. c) En üst traversinin üst yüzüne kadar olan yüksekliği 60 m'den büyük olan kare ya da dikdörtgen kesitli direklerde yukarıda belirtilen direk yüklenme varsayımlarına ek olarak, rüzgârın direğe, iletkenlere, toprak iletkenlerine ve izolatörlere hat doğrultusuna göre 45 0 'lik bir açı altında geldiği varsayılacaktır. d) Yalnızca durdurucu ve son direklerde, toprak iletkeni kulelerinin, traverslerin, konsolların ve izolatör demirlerinin hesabı direk yüklenme varsayımlarındaki en büyük kuvvetler göz önüne alınarak yapılacaktır. e) Birinci bölge için yapılacak direk hesaplarında: - Taşıyıcı direklere ilişkin 3. varsayımlarda, - Durdurucu direklere ilişkin 1., 2. ve 3. varsayımlarda - Köşede durdurucu direklere ilişkin 1. ve 2. Varsayımlarda, 18

- Son direklere ilişkin 2. ve 3. varsayımlarda - Ayrım direklerine ilişkin 2. ve 4. varsayımlarda, ayrıca rüzgâr kuvvetleri göz önüne alınmayacaktır. f) Birinci Bölgede en büyük iletken gerilmesinin +5C 'da rüzgârlı durumda ya da en küçük sıcaklıkta oluşabileceği göz önünde bulundurulacaktır. Demir direkler Madde 51 - Direk elemanlarının boyutlandırılması ve direk gereçleri için varsayılan en büyük gerilmeler: Demir direklerin bası, çeki ve eğilmeye çalışan bütün elemanlarında akma gerilmesine göre emniyet katsayısı 1,5'dan az olmayacaktır. a) Demir direklerin hesaplanmasında çeşitli gerilmeler için çizelge-13'te verilen kesitler kullanılacaktır. Direk elemanlarının boyutlandırılmasında da (1,5 emniyet katsayısına göre düzenlenmiş olan) çizelge-14'te verilen değerler esas alınacaktır. Çizelge-14'te verilen çelik çeşitlerinden başkaları, mekanik nitelikleri bunlar için geçerli olan kalite yönetmeliği ve yapım standartlarına uygunsa ve bu gereçlere ilişkin değerler, en az St 37'nin değerlerine eş değerse kullanılabilir. b) Kullanılmasına izin verilen başka bir çelik için kabul edilen çekme ve eğilme gerilmesi çizelge-13'ün birinci satırında St 37 için verilen gerilmenin, F/2400 kg/cm ile çarpılması ya da akma gerilmesinin emniyet katsayısına bölünmesi ile bulunabilir. Burada; F çeliğin kg/cm olarak kalite yönetmeliğinde garanti edilen en küçük akma sınırıdır. c) Çelik kafes direklerin basmaya çalışan ve bu nedenle burkulmaya zorlanan çubukları, burkulma dayanımı bakımından aşağıda gösterilen biçimde boyutlandırılmalıdır: em = S. /F Burada; S: Çubuk bası kuvveti F: Dolu elemanın kesiti (elemanın zayıflatılmamış kesiti), em: Bası emniyet gerilmesidir. Bu değer 1,5 emniyete göre St 37 için 1600 kg/cm, St 52 için 2400 kg/cm 'dir. St 37 ve St 52 çeliğinden yapılmış çubukların çeşitli narinlik değerleri için düzenlenmiş olan burkulma katsayıları, çizelge-16 ve çizelge-17'de verilmiştir. 19

1) Çelik kafes direklerin boyutlandırılmasında kullanılacak köşebentlerin malzeme kalınlıkları en az dikmelerde 5 mm, yük taşıyan öteki elemanlarda 4 mm ve sıfır elemanlarında 3 mm olmak koşulu ile aşağıda belirtilenlerden daha küçük olmayacaktır. - Sıfır elemanlarında L 35x35x3 (TS 908/1 - FE37) - Yük taşıyan elemanlarda (dikme dışında) 40x40x4 - Dikme elemanlarında L 50x50x5 (TS 908/1 - FE37) Köşebendin iç eğrilik yarıçapının bittiği nokta ile profil kenarına olan uzaklık (b) ve köşebent kalınlığı (t) ise; b/t oranı 16'dan büyük olmayacaktır. 2) Narinlik değerlerinin üst sınırları: i) Dikmelerde ve ana bası elemanlarında (konsol ve dikme): 120 ii) Öteki bası elemanlarında (çapraz ve benzeri): 200 iii) Sıfır elemanlarında (hesaba göre yük taşımayan elemanlar): 250 iv) Yalnız çekiye çalışan konsol elemanlarında: 300 v) Yalnız çekiye çalışan öteki elemanlarda: 500 3) A tipi direklerde burkulma boyu olarak direk toprak üstü boyunun %65'i alınmalıdır. 4) Bası elemanlarının hesabında uygulanabilecek öteki yöntemler: Bası elemanlarının hesaplanmasında, yukarıda açıklanan yöntem dışında, hesap biçimi verilmek koşulu ile (CRC yöntemi vb.) başka yöntemler de kullanılabilir. Çizelge 13 teki simgeler: F: Çubuğun dolu kesiti F: En kritik yerlerdeki yırtılma çizgisindeki bütün deliklerin yüzeylerinin toplamı eb, eç: Zayıflatılmış kesitin ağırlık ekseni ile bası veya çeki kenarı lifleri arasındaki uzaklık. Wb, Wç: Çubuğun eğilmede bası veya çeki kenar gerilmeleri için esas alınan dayanım mukavemet momenti. dd: Delik çapı. dc: Cıvata çapı. 20

dç: Cıvatanın çekirdek çapı F1: Bağlanmış kenarının kesiti I: Deliksiz kesitin atalet momenti I: Yatay çubukların çeki kesitlerindeki en kritik yerdeki yırtılma çizgisindeki bütün gediklerin, zayıflatılmamış kesitin ağırlık eksenine göre hesaplanmış atalet momentlerinin toplamı. Fk: Perçin ya da cıvatanın enine kesiti. Fdç: Delik çevresi yüzeyi. Fç: Cıvatanın çekirdek kesiti. t: Bağlanacak elemanların en kritik kalınlığı. Çizelge-13 çeşitli zorlanmalar için hesaplarda kullanılacak çelik kesitleri Not: Çizelge için lütfen ilgili Resmî Gazete ye bakınız. d) Bası çubuklarının uçlarının yana sapmaları önlenebilirse, kafes direklerin dikmelerinde lb burkulma uzunluğu olarak çubuğun (l) sistem boyu alınır. Uçları kaymayacak biçimde saptanmış olan ve kesitleri dikmelerden daha küçük olan çapraz çubukların (diyagonaller) boyutlandırılmasında basit ve kesişen çaprazlar için (Şekil- 9'da a, b, c ve d'deki çaprazlar) burkulma uzunluğu olarak lb = 0,9 l uzunluğu alınır. Birisi basıya, öteki çekiye çalışan kesişen iki çapraz çubuğun kesişme noktası, bu çubuklar birbirine uygun biçimde bağlanmışlarsa, taşıyıcı düzlemde sabit bir nokta olarak düşünülebilir. Kafes sisteminde ancak çaprazların kesişme noktasında düzleme dik iç örgü kullanılırsa, lb = 0,9 l alınabilir. Öteki bütün durumlarda lb = l alınır. e) Bir çubuğun burkulması, burkulma uzunluğu içindeki bağlantılar nedeniyle belirli bir doğrultuya bağlı olursa, bu durumda atalet momenti, bu doğrultuya dik eksene göre alınmalıdır. Çizelge-14 çelik gereçler için izin verilen gerilmeler Not: Çizelge için lütfen ilgili Resmî Gazete ye bakınız. Not: 3.6 (3D) ve 5.6 (5D) perçin ya da cıvata gereçlerinin 267 nu'lı DIN normunda belirtilen eski ve yeni kalite işaretleridir. 21

Bir kafes direkte dikmeler eşit kenarlı köşebentlerden yapılmışsa ve çaprazlar Şekil- 9'da a ve b'deki gibi düzenlenmişse, dikmelerin hesaplanmasında Ix atalet momenti kullanılır. Çaprazlar şekil-9'da c ve d'deki gibi düzenlenmiş hesaplarda en küçük In atalet momenti kullanılır. "Şekil-9 Direk Açınımı" için ilgili Resmî Gazete ye bakınız. Cıvatalar Madde 52 - Mekanik olarak zorlanan cıvataların çaplarına göre köşebentlerin uçlarında kenarlarında ve cıvata merkezleri arasında bulunması gerekli en küçük uzaklıklar Çizelge- 15'te gösterilmiştir. Demir direklerde kullanılan köşebent ve levhalardaki delikler, gereçlerin dayanımını zayıflatmayacak ve çıplak gözle görülebilen yırtılma, çatlama, ezilme ve çapak oluşturmayacak biçimde açılacaktır. Demir direklerin konsol ve traverslerinde sürekli çekmeye zorlanan elemanlardaki deliklerin zımba ile delinmesine izin verilmez. Demir direklerde çapı 12 mm'den küçük cıvata kullanılmamalı ve somunların gevşememesi için gerekli önlemler alınmalıdır. Beton direkler Madde 53 - a) Enerji iletim ve dağıtım tesislerinde; 1) Betonarme direkler: - Savurmalı (santrifüjlü), - Titreşimli tiplerde kullanılabilir. 2) Ön gerilimli beton direkler: - Savurmalı (santrifüjlü), - Titreşimli tiplerde kullanılabilir. b) Beton direklerin hesaplanmasında çeliğin akma gerilmesine göre emniyet katsayısı 1,5'dan, kırılma deneyinde ise kırılma emniyet katsayısı 2'den az olmayacaktır. Beton direklerin ve traverslerinin hesabında ve yapımında yürürlükteki Türk Standartları uygulanacaktır. Bu standartların kapsamadığı konular olursa, ilgili diğer yabancı standartlara uyulacaktır. Bu durumda iş sahibi, hangi standarda uyulacağını teknik şartnamesinde belirtecektir. Not: Kompozit direklerin emniyet katsayıları beton direklerdeki gibi olacaktır. 22

Ağaç direkler Madde 54 - a) Üç yıldan fazla kullanılacak ağaç direğin tümü, çürümeye karşı etkili şekilde (emprenye vb.) korunmalıdır. b) Ağaç direklerin tepesi yağmur sularının çürütücü etkisine karşı etkili biçimde korunmalıdır. Çift ve A tipi ağaç direklerde bağlantılar yağmur sularının birikmesini önleyecek biçimde yapılmalıdır. c) Ağaç direk malzemeleri için izin verilen gerilmeler çizelge-18'de gösterilmiştir. d) A tipi direklerde burkulma uzunluğunun ortasındaki kesitte atalet momenti en az: I = n.5.p.l2 (cm4) olmalıdır. Yalnız sert ağaçlarda I = n.3.p.lüssü2 (cm4) alınabilir. Burada; P: Bası kuvveti (ton), l: Burkulma uzunluğu (m) n: Burkulma emniyet katsayısı olup, n = 4 alınacaktır. Not: Çizelge 17 ve 18 için lütfen ilgili Resmî Gazete ye bakınız. Not: Burada çamgiller için 500 kg/cm, sert ağaç için 800 kg/cm 'lik kırılma dayanımı varsayılmıştır. Çamgiller ve sert ağaçlar dışında direkler kullanılmak istendiğinde çeki gerilmesi için emniyet katsayısı 4 olacaktır. Toprağa gömülü direklerde burkulma uzunluğu, direğin ortasındaki takoz ya da saplamadan, gömülme derinliğinin yarısına kadar olan uzaklıktır. e) Çift direkler uygun biçimde birbirine bağlanacaktır. Takozla birbirine bağlanacak çift direkler bütün uzunlukları boyunca en az 4-6 takoz ile donatılacak ve cıvatalarla vidalanacaktır. f) Zorunlu haller dışında, ormanlık alanlarda ağaç direk kullanılmamalıdır. 23

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ 1. Okulunuzun bahçesinde uygun bir yere okul ihtiyacını karşılayacak şekilde kullanım ve yapım gereçlerine göre direk seçimini yapınız. İşlem Basamakları Yapım gereçlerine göre direklerin seçimini yapınız. Kullanım yerlerine göre direklerin seçimini yapınız. Öneriler Uygun çalışma ortamını hazırlayınız. Bu işlemler sırasında arazinin yerine ve gerilime göre doğru direk seçip seçmediğinizi kontrol ediniz. Seçtiğiniz direkleri yerlerine dikerken uygun standartlarda temel çukurları açınız. Seçtiğiniz direkler için kullanılacak uygun malzemeyi kontrol ediniz. DEĞERLENDİRME FAALİYETİ DEĞERLENDİRME TABLOSU Evet Hayır Uygulama için gerekli raporları hazırladınız mı? Uygun çalışma ortamı hazırladınız mı? Projeye göre uygun araziyi buldunuz mu? Projedeki uygun araziye göre direk seçimi yaptınız mı? Gerekli emniyet tedbirlerini aldınız mı? Tespit edilen direği araziye getirdiniz mi? Direği uygun aparatlarla tutturdunuz mu? Tüm işlemler EVET ise başarılısınız. Öğrenme faaliyeti-2 ye geçebilirsiniz. 24

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME A- OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Aşağıdaki soruların cevaplarını çoktan seçmeli olarak işaretleyiniz. 1. Yapıldıkları malzemeye göre kaç çeşit direk vardır? A)3 B)4 C)5 D)6 2. Ağaç direklerin uzunluk ölçüleri nasıldır? A)7-10m B)9-12m C)9-15m D)10-25m 3. Kaç çeşit demir direk vardır? A)2 B)3 C)4 D)5 4. Putrel (pilon) demir direkler en çok hangi gerilimde kullanılır? A)AG B)OG C)YG D)Hepsi 5. Beton direklerin uzunluk ölçüleri nasıldır? A)9-15m B)9-18m C)9-20m D)9-26m 6. Kullanım yerlerine göre kaç çeşit direk vardır? A)4 B)5 C)6 D)7 25

7. Enerji nakil hatlarındaki güzergâhta belirlenen aralıklarda (yaklaşık 1 km de bir)olmak üzere iletkenlerin tespit edilip gerilmesi amacıyla düz hat güzergâhında kullanılan ve iletkenlerin izolatörlere nihayet bağı ile bağlandığı veya gerildiği direklerin adı nedir? A)Durdurucu Direk B)Köşede Direk C)Taşıyıcı Direk D)Nihayet(son) Direk 8. Enerji nakil hattının başladığı veya bittiği yerlerde kullanılan iletkenlerin izolatörlere nihayet bağı ile bağlandığı veya gerildiği direklerin adı nedir? A)Branşman direk B)Taşıyıcı direk C)Durdurucu direk D)Nihayet(son) direk 9. 3AWG veya 3/0AWG direklerin özelliği nedir? A)Ağaç D B)Beton D C)Galvaniz demir D D)SBA beton D 10. Z-10,Z-12 Z-20 diye adlandırılan direğin adı nedir? A)Taşıyıcı D B)Zaviye D C)Durdurucu D D)Nihayet D 11. Tek devre taşıyıcı olarak düz ve buz yükü az olan yerlerde kullanılan direğin adı nedir? A) D tipi taşıyıcı B) G tipi durdurucu C) H tipi taşıyıcı D) G tipi Taşıyıcı 12. Demir direkler en çok hangi tip demirden yapılır? A) U tipi B) I tipi C) L tipi D)Hepsi 26

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 2 Uygun ortam sağlandığında seçmiş olduğunuz direkleri yerlerine hatasız bir şekilde yönetmeliğe uygun olarak dikebileceksiniz. Dikimi yapılan direklerin topraklanmasını yapıp ilgili yönetmelik maddelerini uygulayacaksınız. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken araştırmalar şunlardır: Direklerin zemin ve temel hesaplarının nasıl yapıldığını araştırınız. Beton harcının özelliklerini (beton dozajının özelliğini) yere ve zemine göre nasıl yapıldığını araştırınız. Direkler sahaya taşınırken ve dikilirken nelere dikkat edilir? (direklerin kırılmaması, çatlamaması ve parçalanmaması için) Araştırınız. Yerine dikilen direğin topraklanmasını ve yönetmelik maddelerini araştırınız. Araştırmayı Elektrik mühendisleri odası, TEDAŞ, TEAŞ, İller Bankası, İnternet ve Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği ile Topraklama yönetmeliğinden yapabilirsiniz. 2. DİREKLERİN YERLERİNE DİKİLMESİ 2.1. Temel Hesapları Direklere gelen yatay ve düşey kuvvetler direğin toprak içerisinde kalan kısmında zemini çökertmeye veya dolguyu yırtarak direk tabanını dışarı çıkartmaya zorlar. Direklerin bu zorlamaları emniyetle karşılayabilmesi için yapılan tertibe direk temeli denir. Direk temeli direğe gelen yatay ve düşey kuvvetlerin zorlamalarına karşın direğin devrilmesini önlemek için yapılır. Direklerde en çok kullanılan temel tipler şunlardır. Kare kesitli blok temel Kademeli tip temel Normal zemin için Pon=1kg/cm 2 alınır. Bu temel tipi daha ziyade küçük boy ve tipteki tek direkler için kullanılır. Dik kesit aşağıdaki gibidir. Şekil 2.1 de kare kesitli blok temeller görülmektedir. Şekil 2.2 de ise kademeli tip beton temel görülmektedir. 27

Şekil 2.1: Betonarme direk temelleri Kademeli tip temel büyük boy ve tipte tek direkler ile çift direkler için kullanılır. 28

2.2. Zemin Özellikler Bütün enerji nakil hatları düz ovada gidemeyeceği için çoğu yerde zeminler farklılık gösterecektir. Bu da her zemine göre ayrı bir temel hazırlanması gerektiğini ifade eder. Kayalık, çakıl, kum, toprak, sel sularının geçtiği, tren, köprü geçişleri ile su geçişlerinin çok yoğun olduğu yerlerde ise özel temeller hazırlanır. 2.3. Temel Kalıbı Özelliği Şekil 2.2: Kademeli temel Zemine göre temel çukuru kazıldıktan sonra ya ağaç kalıplar hazırlanarak ya da çelik şaclardan standart kalıp ölçüsü yerleştirilip direk çukurunda temel kalıbı hazırlanacaktır. 2.4. Temel Harcının Özelliği Temel betonu hazırlanırken gre beton (Temelin altındaki düzeltme betonu) dâhil 250 dozlu beton için 0,5 m³ kum,0,7 m³ çakıl ve 250 kg lık çimento olarak hazırlanır.beton betonyer ile karıştırılacaktır. Zeminde suyu emen kısımlar beton dökülmeden iyice ıslatılacaktır. Temel betonu yerine göre 250doz-300doz-350doz-400doz-450doz-500doz olarak dökülecektir. Direklerde son beton dökülmesinden en az 7 gün sonra üst kısım montajı yapılacaktır. Tablo 2.1 de kademeli ve blok temel ölçüleri görülmektedir. 29

Temel Temel Temel Ebat ve Hacmi Tip Nu. Cinsi a (m) a 1 (m) b 1 (m) b (m) T (m) V (m 3 ) 1 0,6 0,6 0,6 0,6 2,1 0,72 2 0,7 0,7 0,7 0,7 2,1 0,98 3 0,8 0,8 0,8 0,8 2,1 1,28 4 0,9 0,9 0,9 0,9 2,1 1,62 5 0,6 0,6 1,36 1,36 2,1 1,574 6 0,8 0,6 1,36 1,56 2,1 1,892 7 1 0,6 1,36 1,76 2,1 2,246 8 1,2 0,6 1,36 1,96 2,1 2,581 Tam blok Kademeli küçük tip 9 1,4 0,6 1,36 2,16 2,1 2,917 10 1,6 0,6 1,36 2,36 2,1 3,252 11 1,8 0,6 1,36 2,56 2,1 3,588 12 2 0,6 1,36 2,76 2,1 3,924 13 1,6 1 1,76 2,36 2,1 4,763 14 1,9 1 1,76 2,66 2,1 5,519 15 2,2 1 1,76 2,96 2,1 6,274 16 2,5 1 1,76 3,26 2,1 7.030 Kademeli orta tip 17 2,8 1 1,76 3,56 2,1 7,785 18 3,1 1 1,76 3,86 2,1 8,540 19 2,7 1,5 2,26 3,46 2,1 10,578 20 3 1,5 2,26 3,76 2,1 11,649 21 3,3 1,5 2,26 4,06 2,1 12,719 22 3,6 1,5 2,26 4,36 2,1 13.789 23 3,9 1,5 2,26 4,66 2,1 14,860 24 4,2 1,5 2,26 4,96 2,1 15,930 25 4,5 1,5 2,26 5,26 2,1 17,001 26 4,8 1,5 2,26 5,556 2,1 18,071 27 5,1 1,5 2,26 5,86 2,1 19,141 28 5,4 1,5 2,26 6,616 2,1 20,212 29 5,7 1,5 2,26 6,26 2,1 21,283 30 6,1 1,5 2,26 6,86 2,1 22,710 31 6,5 1,5 2,26 7,26 2,1 24,137 32 7 1,5 2,26 7,76 2,1 25,921 33 7,5 1,5 2,26 8,26 2,1 27,702 34 8 1,5 2,26 8,76 2,1 29,489 35 8,5 1,5 2,26 9,26 2,1 31,273 36 Kademeli büyük tip 9 1,5 2,26 9,76 2,1 38,057 Tablo 2.1: Kademeli ve blok temel ölçüleri 2.5. Direkler Arası Standart Mesafeler Direkler arası standart mesafeler hesaplamalara göre değişmektedir. Menzil, birbirini izleyen iki direk arasındaki yatay uzaklıktır. Maksimum menzil: Bir direğin bir tarafında olabilecek en büyük açıklıktır. 30

Ortalama menzil: İletken ve direk cinsi ile buz yükü bölgesine bağlı olan, ekonomik direk boyu ile düz bir arazide yapılan tevziat sonucu bulunan direkler arasındaki ortalama açıklıktır. Ruling menzil: İki durdurucu direk arasında, taşıyıcı direklerden oluşan bir hat bölümü için hesaplanır. Projede direk tevziatı sonrası ortaya çıkan ve hesapla bulunan gerçek bir değerdir. Şekil 2.3 te Ruling menzil ve formülü görülmektedir. Şekil 2.3: Ruling menzil Mesafe, 3 3 3 3 3 a a1 + a2 + a3 + a4 + a5 = r a + a + a + a + formülü kullanılarak bulunur. a 1 2 3 4 5 2.6. Direkleri Montaj Yerine Getirmede Dikkat Edilecek Hususlar Direkler montaj yerine taşınırken çok dikkat edilmelidir. Ağaç direkler, çatlayıp kırılmamalılıdır. Aksi taktirde değiştirilmesi gerekir. Beton direkler taşınırken burulma ve kırılma olabilir. Üst ucun %2 lik eğilmesinde direk yerine dikilir daha fazla eğimlerde ise direk değiştirilmelidir. Direk taşınırken esneme payları göz önünde olmalıdır. Direk kamyonla taşınırken direğin başına, ortasına, sonuna kayma takozları konarak direk desteklenmelidir. Ayrıca direkler taşınırken birbirine çarpmamaları için destek takozları unutulmamalıdır. Demir direklerde ise montaj yerine getirilirken galvaniz kısımlarını çarpıp zedelememek gerekir. Taşırken her bir parça burulmamalı, yamulmamalı ve eğilmemelidir. 2.7. Direkleri Yerine Montajı(Dikmek) 2.7.1. Çok Yüksek Gerilim Direklerini Dikme 2.7.1.1. Dikme İşlem Sırası Öncelikli olarak bu direklerin tamamı 6 m lik galvaniz putrel lama demirlerdir. Bundan dolayı taşıma hatalarına dikkat etmek gerekir. Projeye uygun olarak direğin dikileceği yer belirlenir. 31