KUŞAKLAR DENEYİMLER TANIKLIKLAR T Ü R K İ Y E ' D E S Ö Z L Ü T A R İ H Ç A L I Ş M A L A R I K O N F E R A N S I 2 6-2 7 E Y L Ü L 2 0 0 3 İ S T A N B U L YAYINA HAZIRLAYANLAR Aynur İlyasoğlu Gülay Kayacan V
Arşivin Fısıltısı Ya da Arşivleri Konuşturmak Nora Şeni 'Sözlü tarih'in bir aksi ya da bir tersi varsa, o da 'arşive dayalı tarihtir' diye düşünülebilir. Ancak bu düşünce arşivlerin çeşitliliğini, farklılığını göz önünde bulundurmamayı da bu tür dokümanlarla barındırır. Arşiv dokümanları arasında şöyle bir çeşitleme, hatta kutuplaşma yapılabilir: 1.Sık rastlanır olanlar: Serisel exploitation a, yani kullanıma imkân veren dokümanlar, ki bu tür dokümanlarla istatistikler yapılabilir, uzun dönemi ilgilendiren trendler, eğilimler belgelenebilir. arşivlerde bulunabilen mektup, günce gibi dokümanla çalışma fırsatım oldu. Bu tür kaynakça üzerinde araştırma yaparken gelişen bazı düşüncelerim arasından, sözlü tarih için de anlamlı olanları aktarmakla yetineceğim. Başta söylemem gereken şu ki: mektup, günce va da hatırat türü belgenin, tekil/özel bir sesin ifadesi olması dışında sözlü tarihle bir yakınlığı yok. Bu tür belgenin, sözlü tarihin uyguladığı "söyleşi" (interview) yöntemiyle elde ettiği metin (film ya da fotoğraf da olabilir) ile arasında önemli farklar var. 2.Tekil dokümanlar: Eşine bir daha rastlananlayacak nadir ve şahsi belgeler: mektup, hatırat, günce gibi. Arşivleri konuşturmak dediğim zaman bu tür belgeleri kastedeceğim. Bunun nedeni, diğerlerini konuşturmanın mümkün olmaması değil, mektup, günce türü dokümanın sözlü tarih'e bir benzerliği, bir akrabalığı olduğu düşünülebileceğinden. Bu akrabalık intibaının neve dayandığını araştırmak, hem böyle bir akrabalığın olmadığını, hem de sözlü tarih yaparken nelere dikkat edilmesi gerektiğini açıklamama yarayacak. Ben 'sözlü tarih' yapmıyorum. Benim özel Birincisi, arşivde bulunan mektup, hatırat, günce size hitaben (addressed) yazılmış metinler değildir. Hatta günce, genelde yazarından başka kimseye hitap etmeyen bir yazı türüdür. O arşiv belgesi keşfedildiğinde, incelemeye açıldığında bir mahremiyete de girilmiş olur. Yazarından okuma inceleme izni alınamayacaktır Bu, özel arşiv belgelerinin gelişigüzel ve kuralsız kullanılabileceği anlamına gelmiyor tabii ki. Sözlü tarihte ise, söyleşide bulunduğunuz kişi hem size yönelik size hitaben ve sizin için konuşuyor hem de sizin için bir anlatı düzenliyor.
Bunun yanı sıra kişi. kayıt türü teyp, kamera vs. hangisi olursa olsun söylediklerini yeniden düzenleyip, yeniden tertipleme imkânından mahrum. Burada 'yazı'lı ifade ile 'şifahi' ifade arasındaki fark önemli. İkincisi, sözlü tarih yaptığınızda, söyleşi için kimi seçeceğinizi, kime hangi soruları yönelteceğinizi siz tayin ediyorsunuz. Konunuz için kimin anlamlı olduğuna karar veriyorsunuz, onun gibi kaç kişiyle konuşacağınızı, söylenenlerin hangi 'bağlamda' yorumlanması gerektiğini kararlaştırmak için bilgileniyorsunuz. Dolayısıyla söylesi için düzenlenen 'karşılaşma' tamamıyla araştırıcı olarak sizin eseriniz. Hikâyenin bir kısmını karşılaşmadan önce siz yazdınız bile. Yazdınız derken, sizin 'aklınızda yazdığınızı' kastediyorum. Ve yalnızca bu seçimlerinizi belirleyen, o aklınızdan geçirdiğiniz fikir, içgüdü vs. gibi elemanları eleştirel bir yöntemle okurunuza açıkladığınız, onun için anlaşılır kıldığınız takdirde o söyleşi tarihsel bir belge olarak kullanılabilme şansına sahip olur. O kişiyle karşılaşmayı seçerek, mümkün kılarak, konuşmayı yönlendirerek: kişiyi ve aktardığı olayı, deneyimi, dolayısıyla ortaya çıkan dokümanı siz yaratmış olursunuz. Oysa arşivlerde eski sesler, bazen iyi aradığınız için, bazen rastlantı eseri olarak, biraz şanslıysanız sizi karşılamaya gelebilirler. O tekil ses orada, sizin dışınızda mevcuttur. Var olduğunu evvelden bildiğiniz ya da keşfettiğiniz ya da varlığından haberdar olmadığınız bir doküman olması bir şeyi değiştirmiyor. O doküman sizin tuttuğunuz bir mikrofonla ya da kamerayla var olmuyor. O zaten var ve orada. Siz, olmuş ya da geçmiş bir olayı izliyorsunuz, vuku bulmakta olan bir şeyi kaydetmiyorsunuz. Olayı siz var etmiyorsunuz. Tabii ki işini bilen bir tarihçi olarak o dokümana nasıl ulaştığınızın tutanağını okuyucunuz için açıklayacaksınız. Bu mukayeseyi uzatmak, benzer ve farklı açıların altını çizmeye devam etmek mümkün. Ancak ben şu soruyla devam etmek istiyorum. Mektup, günce vs. tür belge ve/veya impersonnel belgelere dayalı, büyük T harfiyle Tarih yapıldığında, bu yöntem ifşa edilmeyen, ortaya çıkmayan ne tür bir bilgiye, ne tür incilere varmayı vaat ediyor? Ve o bilginin saldığı ne tür bazları ve tatları vaat ediyor? Aslında vaat edilen, 'kaçak' bilgilere, 'kalıntı' bilgilere varmak. Bunlar, her şey öğrenildikten sonra, eldeki tüm enformasyonun rengini, tınısını belirten. o enformasyona varoluşsal bir maddiyat veren bilgiler. Araştırma konusu olmamış, bilgi konusu (objet de savoir) edilmemiş, nereye kaydedileceği. tarihin hangi alt disiplinine ait olabileceği belli olmayan bilgiler bunlar. Örneğin iki ülke arasında bir barış imzalandığında, imzalanan anlaşmanın niteliğini öğrenmek için tabii ki anlaşma metnine bakmak
gerekecektir. Ama tartışmalar sürerken taraflardan birinin bir yakınına yazdığı mektubu bulursanız, anlaşmaya varılıncaya kadar hangi alternatifler etrafında bilek güreşine girildiğini, tarafları oluşturanların tavırlarını, üslup ve bedensel lisanlarını, son karara varmakta hangi sesin, argümanın etken olduğunu başka bir şekilde öğrenebilirsiniz. Ya da imza seremonisini tasvir eden bir günce tahayyül edilebilir. Kişilerin kıyafetleri, mizaçları hakkında, protokole itirazlar hakkında olayın bilgi haznesinde ve muhayyelede şekillenmesini (représentation) değiştiren, ayrıştıran, zenginleştiren bilgiler toplanır. Ve en önemlisi, o zamana kadar varlığından haberdar olmadığınız, olmadığınız için de merak etmediğiniz verilerle baş başa kalmış olursunuz. Buradan iki sonuç çıkarmak mümkündür. Sizin seçtiğiniz, planladığınız bir 'karşılaşma' olmadığı için b u belgelerle tanışmak sizi her an şaşırtacak veriler ve şekiller barındıracaktır. O şaşkınlığa açık olabilmek önemli. Böyle bir belge sizin aklınızdaki kalıplara, 'projection'lara hayli dayanıklıdır. Ona 'İstediğinizi söyletmek', istediğiniz yorumlara varmak, bir söyleşi ile yapabileceğinizden daha zor. Onun için de o dokümanı ham haliyle sunmak önemli, yani kesmeden, 'daha okunur' vs. hale getirmeden okuyucuya ulaştırmak. Metni takdim ederken ya da sonradan yorumlarken gereken ek bilgiler verilecektir ama bunlar brüt dokümanın etrafında olmalıdır, önce yada sonrasına dip not olarak. Bu 'karşılaşma' akabinde, orada varlığını hissettiğiniz verilerin peşine düşüp sistematik bir bilgilenme isteyebilirsiniz. Ve o ana kadar bir 'bilgi nesnesi' (objet de savoir) olarak işlemeyen bir elemanı tarihsel araştırma nesnesi haline getirmiş olursunuz. Ya da o yeni verilerin peşinden gitmezsiniz, ancak o bilgiler size yeni bir pencere açmış olur. Orada yeni bir alanın var olduğunu idrak edersiniz. Tarihsel olayların plileri, kıvrımları içinde saklı duran veriler gelir sizi bulur, sizinle karşılaşır. Mektup, günce vs. gibi dokümanların temel özelliği, fotoğraf gibi olmalarında, birer 'instantané' olmalarında! Yani anı yakalamış olmalarında. O olayın olmuş olduğunu ve de o fotoğrafın gösterdiği tarzda aynen öyle vuku bulduğunu şüpheye yer bırakmayacak şekilde belgelemelerinde. Ancak fotoğrafın akla hitap etse de önce duyulara hitap etme özelliğini unutmamak gerek. Önce göze hitap eder tabii ki, ancak resmini gördüğünüz kuması derinizde de hissedebilirsiniz, fotoğraftaki çocukların seslerini duyabilecek gibi olursunuz (Barthes 1980, Şeni 2002: 41-49), Sözünü ettiğim belgelerin etkisi de böyledir. Dokümanın bahsini ettiği ipek sal, büzülürken hışırtısını duyurur size. O 'puzzle'in diğer taslarını bulma iştahını getirir.
Bir de sinemayla ilgili bir paralellik kuracağım. Bir sahne, bir mekân, bir olay çekersiniz kameranızla. Sonra çektiklerinizi ekranda seyrettiğinizde, karenin içine planlamamış olduğunuz, çekim esnasında görmemiş olduğunuz, orada olduğundan haberdar bile olmadığınız başka şeylerin girmiş olduğunu fark edersiniz. Çekim cömerttir. Ek enformasyon, atmosfer, hareket iliştirmiştir imaja. İste arşiv çalışmasındaki keyif bu. Siz 1800'lerde Bağdat demiryolunun yapımı esnasında Avrupa bankalarından alınan kredi faizinin yüzde kaç olduğunu araştırmak için banker Camondo biraderlerin mektuplarına bakarsınız. O mektup size faizin %8 okluğunu bildirmenin yanı sıra Paris'te maalesef lakerda bulunamadığını da söyler. Fransızların lakerdanın ne olduğunu bile bilmediklerini. 20 yıldır İstanbul'dan Paris'e taşınmış olan Camondo'ların Galata'daki akrabalarına hâlâ bu tuzlu balığı sipariş etmekte olduklarını bildirir. Arşivlerin fısıltısı budur işte. Kulak kabartmak gerek, tarih yazımının 'bilgi nesnesi' haline getirmemiş olduğu olaylardan gelen sesi duyabilmek için. O sesleri duymak için bir nevi şefkat gerek. Beklenmedik, sürpriz bu 'kaçak' bilginin, bilinen eski tabloyu değiştirebilmesine izin verebilmek gerek. Neden fısıltı da ses değil? Bu tür arşivlerin taşıdığı bilgi 'minör' (müzik lisanında kullanılan anlamıyla) bir bilgi, majör değil. Bu bilginin bir diğer özelliği 'etnolojik' bilgiye yakınlığı. örf ve adetler hakkında; evi, eşyayı, sokağı 'kullanım tarzları' hakkında (manières de faire); eşyanın nitelikleri, maddesi, kokusu hakkında enformasyon taşıması. Mesela Marie Thouvenel'in mektuplarından (Şeni, 1999), bir Fransız aristokrat kadının çocuğunu büyütürken muhakkak bir süt anneye ihtiyaç duyduğunu ve süt annenin muhakkak Hıristiyan olması gerektiğini öğreniyoruz. Zihniyetler, düşünce kalıpları hakkında ipuçları vermekte de cömert bu tür belgeler: Uluslararası alanda düşünce kalıplarının, bilgi birikimlerinin ne derece birbirine geçmiş olduklarını açığa çıkardıkları oluyor. İstanbul'daki Camondo bankasının müdürlerinden Viktor Efendi buna iyi bir örnek oluşturur. Paris'e taşınmış iki Camondo biraderler İstanbul'daki bankanın gidişatı üzerine bir tartışma sonunda Viktor Efendiye, 'Siz delisiniz galiba' gibi bir söz söylerler. Bunun üzerine Viktor gayet bilgiç bir şekilde, 'Evet sinir hastasıyım, zaten Paris'e gelip orada Dr. Charcot tarafından muayene edilmek istiyorum' der. (N. Şeni, S. le Tarnec 2000) O sırada Charcot 'histeri' üzerine La Salpétrière hastahanesinde yaptığı deneyimlerle ün kazanmış bir tıbbiyecidir. Freud'un ilham aldığı ve yakinen izlediği, vaka gösterileri ile
psikanaliz tarihine girmiş bir doktor Charcot. Galata'daki banka müdürü Viktor Efendinin Char- cot'yu bilmesi. 19. yüzyıl sonunda Fransa-İstanbul arası iletişimin, bilgi alışverişinin nasıl var olduğuna yüzeysel de olsa işaret ediyor. İkinci olarak; mektup, günce vs türü arşiv belgesinin 'tehlikeleri' üzerinde durmak istiyorum. Bu tehlikeler, sözlü tarihi ve belgesel film yapımını tehdit eden tehlikelerle aynı cinsten. İsmi 'doğalcılık' (naturalisme) ve 'özcülük' (essentialisme). kendilerinden bir anlam çıkarılabilecek bir nesne olarak kullanamazlar. Doğalsallık bunun aksini düşünmek, buğdayın maddi varlığının cazibesine kapılarak 'tavlanmak' ve (séduction) yenik düşmektir. Yeni sinema yapanların bazen düştüğü bir yanlıştır bu. Sanılır ki, aktarılmak istenen gerçeğin karşısına bir kamerayla geçmek kafidir ve o gerçek, eğer kamerada bir film varsa ve eğer düğmeye basılmışsa kendiliğinden ve olduğu gibi seluloid bandın üzerine kaydolacaktır. Fransız tarihçi Arlette Farge'in aktardığı bir olaydan başlayacağım: Paris polisin 18. yüzyıl tutanakları üzerinde çalışırken, Farge arşiv belgeleri arasında buğday dolu, küçük, keten bir bohça bulur (Farge 1989). Bohçanın arşive ulaştıktan sonra açılmamış olduğu bellidir ve çözüldüğünde, iki yüz elli yıldır orada uyuyan buğday taneleri ortaya çıkar. Ortaya çıkan şey bir gerçeği tercüme eden, tasvir eden bir metin değil, bir gerçek parçasıdır (fragment), Farge buğdaylarla karşılaşmasını anlatırken, bugünkü dünyanın içine birden giren bu tarih parçasının onu nasıl etkilediğini, gerçeğin ta kendisiyle karşılaşma duygusunu aktarır. İşte tarihçi o duyguya karşı koyabilmelidir. O brüt elemanı bir elaborasyondan geçirmeden, o buğdaylara varmayı sağlayan süreç metodolojik olarak anlatılmadan ve bu kesiften çıkarılabileceklere yine tarih metotlarıyla yaklaşmadan, o buğday taneleri (Burada belki bir parantez açmak gerek. Sözlü tarih için bazen sinema gibi bir medyum kullanımı seçiliyor. Buna kalkışmadan evvel su soruyu sormuş olmak şart diye düşünüyorum: Niye bu konu için bu medyum seçilmeli? Film yapmak bu konuya niye uyuyor, ne kazandırıyor? Ve sonra da, madem o medyum seçilmiş, onun bütün imkânlarını kullanmak gerek. Yani sözlü tarih diye -video da olsa- çekimi 'görüntülü söyleşi' seklinde düşünmek film yapmayı meşru kılmaz. 'İşte zaten konuşacaktık, teybe kaydedeceğime filme kaydederim' denebilir, ancak o zaman elde edilen ürüne sadece tekil bir belge olarak bakmak gerek. Tarihsel bir anlatı olabilmesi için 'contextualisation'a ihtiyaç olacaktır, yani bilimsel elaborasyondan geçmesi gerekecektir. Film olabilmesi için ise film sanatının ya da tekniklerinin kullanıldığı bir yapımdan geçecektir. Bütün bunlar evvelden düşünülüp, o söyleşi
bunların gereksinimlerine göre planlandığı takdirde gerçek bir tutarlılıktan söz edilebilir.) Ham dokümanın tehlikesine ve kendini beğendirme, kendine kaptırma kabiliyetine (séduction) geri döneceksem, tarihçinin kapılmaması gereken hadise şu: Arşivlerde soğuk metinler, birbirlerine benzeyen sayfalar arasında çalışırken, araştırdığınız alanda rol oynamış bir karakterin yıllarca tutmuş olduğu bir günceyle karşılaştığınızda, gizli kalmış bir fotoğrafla burun buruna gelmiş gibi olursunuz. Yani bir fotoğraf imgesinin (image) 'gerçekliği' ile karşınıza çıkar ve gerçek o olur. Ama öyle değildir (Fotoğrafın, metne kıyasla özelliğini yukarda söyledim.) O gerçek ancak sizin sormuş olduğunuz, soracağınız sorularla, yapacağınız yorumlarla ve başkalarının yorumu için oluşturacağınız imkânlarla var olacaktır. Bunu yapmazsanız, o belge, onu içinden çıkardığınız okunmamış dokümanlar boşluğuna geri döner. olarak. Araştırmacılar arasında, mensup olduğu grubu anlatanın en meşru tanık olduğu fikrine rastlanabiliyor. Mazlum oldukları düşünülen ya da ayrımcılık görmüş grup mensuplarıyla yapılan söyleşilere araştırmacının bilinçaltı suçluluk duygusu, tamir etme isteği ve cömertliği de dahil olduğunda, ortaya kendinden mülhem bir meşruluğa sahip, kendinden mülhem bir doğru bilgi üretme kabiliyetine haiz bir tanıklar silsilesi çıkıyor. Meselâ 70'li yıllarda şunu hayli duymuştuk: "Kadınlık durumu hakkında son söz benim, ben biliyorum zira ben kadınım" ya da göçmen işçiler söz konusu olduğunda, bir azınlık mensubu ile söyleşi yapıldığında böyle bir entelektüel 'tembellik' göze çarpabiliyor. Yanlışlık tanıklarda değil tabii, onları algılama tarzlarıyla, anlara atfettik- leriyle araştırmacılarda. Yanlış olan belirli bir hazırlanma sürecinden geçmeden bir belgenin, söyleşi ya da arşiv belgesinin doğrudan tarih yazımına aktarılabileceği düşüncesi... Essentialisme 'Kendini, ailesini, mensup olduğu grubu anlatan tanıkla söyleşinin tehlikesine değineceğim son KAYNAKLAR: Adette Farge. (1989), Le Goût de l'archive. Paris. Seuil Nora Şeni, S. le Tarnec, (2000), Camondolar, Bir Hanedanın Çöküşü. İstanbul. İletişim. Nora Şeni, (1999), Marie ve Marie-Konstantiniye'de Bir Mevsim-1856-1858, İstanbul, İletişim. Roland Barthes, (1980), La Chambre Claire- Note sur la photographie, Paris Seuil/Les Cahiers du Cinéma. Nora Şeni, (2002), - İstanbul sans Hystérie. La photographie de Ara Güler, in La Città del Mediterraneo. Reggio di Calabria, ed. Kappa