E T M ve SÜRDÜRÜLEB L R BÜYÜME

E T M ve SÜRDÜRÜLEB L R BÜYÜME Türkiye Deneyimi, Riskler ve F rsatlar Haziran 2006 (Yay n No. TÜS AD-T/2006-06-420) Meflrutiyet Caddesi, No.74 34420 Tepebafl / stanbul Telefon: (0212) 249 07 23. Telefax: (0212) 249 13 50

2006, TÜS AD Tüm haklar sakl d r. Bu eserin tamam ya da bir bölümü, 4110 say l Yasa ile de iflik 5846 say l FSEK uyar nca, kullan lmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yaz l izin al nmad kça, hiçbir flekil ve yöntemle ifllenmek, ço alt lmak, ço alt lm fl nüshalar yay lmak, sat lmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baflka teknik, say sal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullan lamaz. ISBN : 975-8458-99-X LEB B YALKIN YAYIMLARI VE BASIM filer ANON M fi RKET Oto Sanayii, Barbaros Cad. No.78 34396 4. Levent- STANBUL Tel: (0212) 282 39 00 Faks: (0212) 280 99 34

ÖNSÖZ TÜS AD, özel sektörü temsil eden sanayici ve ifladamlar taraf ndan 1971 y l nda, Anayasam z n ve Dernekler Kanunu nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmufl, kamu yarar na çal flan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜS AD, demokrasi ve insan haklar evrensel ilkelerine ba l, giriflim, inanç ve düflünce özgürlüklerine sayg l, yaln zca asli görevlerine odaklanm fl etkin bir devletin varoldu u Türkiye de, Atatürk ün ça dafl uygarl k hedefine ve ilkelerine sad k toplumsal yap n n geliflmesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlay fl n n yerleflmesine yard mc olur. TÜS AD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyap s - n n yerleflmesine ve ifl dünyas n n evrensel ifl ahlak ilkelerine uygun bir biçimde faaliyette bulunmas na çal fl r. TÜS AD, uluslararas entegrasyon hedefi do rultusunda Türk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gücünün art r larak, uluslararas ekonomik sistemde belirgin ve kal c bir yer edinmesi gerekti ine inan r ve bu yönde çal fl r. TÜS AD, Türkiye de liberal ekonomi kurallar n n yerleflmesinin yan s ra, ülkenin insan ve do- al kaynaklar n n teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biçimde kullan m n ; verimlilik ve kalite yükseliflini sürekli k - lacak ortam n yarat lmas yoluyla rekabet gücünün art r lmas n hedef alan politikalar destekler. TÜS AD, misyonu do rultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüfllerini bilimsel çal flmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüfllerden hareketle kamuoyunda tart flma platformlar n n oluflmas n sa lar.

TÜS AD Büyüme Stratejileri Dizisi kapsam nda haz rlanan bu çal flma, 2005 y l nda TÜS AD-Koç Üniversitesi Ekonomik Araflt rmalar Forumu taraf ndan Türkiye için Sürdürülebilir Büyüme Stratejileri Konferans bünyesinde haz rlanan tart flma tebli lerinden E itim ve Büyüme adl çal flman n geniflletilmifl halidir. E itim ve Sürdürülebilir Büyüme: Türkiye Deneyimi, Riskler ve F rsatlar bafll kl bu rapor, Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurumu Araflt rma Dairesi nden Bafluzman Say n fieref Sayg l ve Devlet Planlama Teflkilat Ekonomik Modeller Dairesi nden Daire Baflkan Say n Cengiz Cihan ve TÜS AD Ankara Daimi Temsilcisi Zafer Ali Yavan taraf ndan haz rlanm flt r. Haziran 2006

ÖZGEÇM fi Dr. fieref SAYGILI 1966 y l nda Artova da do an fieref SAYGILI, ekonomi alan nda lisans ve yüksek lisans e itimini 1992 ve 1995 y llar nda Orta Do u Teknik Üniversitesi nde, doktora e itimini ise 1999 y l nda University of Kent at Canterbury ( ngiltere) ekonomi bölümünde tamamlam flt r. 1993-2002 y llar aras nda Devlet Planlama Teflkilat nda planlama uzman yard mc s ve planlama uzman olarak görev yapt ktan sonra Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurumu nda çal flmaya bafllam flt r. Halen bu kurumun Araflt rma Dairesinde bafl uzman olarak çal flmaktad r. Ekonomik büyüme, verimlilik, teknolojik geliflme, büyüme ve finans iliflkisi ile kurumsal yönetim konular nda çal flmalar yapmaktad r. Cengiz C HAN 1974 y l nda Turhal da do an Cengiz Cihan, istatistik alan nda lisans ve iktisat alan nda yan dal yaparak 1997 y l nda Orta Do u Teknik Üniversitesi nden mezun olmufltur. 2002 y l nda iktisat alan nda yüksek lisans derecesini ayn üniversiteden alm flt r. 2002 y l nda University of Sydney de bafllad ekonomi doktoras program nda doktora tezini Mart 2005 tarihinde sunmufltur. 1997 y l nda Devlet Planlama Teflkilat Ekonomik Modeller Dairesi Baflkanl nda planlama uzman yard mc s olarak göreve bafllam flt r. Halen ayn birimde planlama uzman olarak görev yapmaktad r. Çekirdek enflasyon, teknolojik geliflim, befleri sermaye, sermaye birikimi, etkinlik ve verimlilik, içsel büyüme modelleri, iktisadi büyüme, zaman serileri analizleri, makroekonometrik modeller gibi konularda çeflitli çal flmalar bulunmaktad r.

Zafer Ali YAVAN 1962 y l nda Ankara da do an Zafer Ali Yavan, ekonomi dal nda lisans derecesini 1985 y l nda Ortado u Teknik Üniversitesi nden, Yüksek lisans derecesini 1991 y l nda University of Salford dan alm flt r. 1993 y l nda University of Pennsylvania Ekonomi Bölümü nde "Zaman Serisi Econometri ve Büyük Ölçekli Makro ekonometrik Modelleme" alan nda doktora sonras e itimini alm flt r. 1996 y l ndan bu yana Ortado u Teknik Üniversitesi nde "Uygulamal Zaman Serisi Analizleri" dersi veren, 1997-2000 y llar aras nda ise Devlet Planlama Teflkilat nda Ekonomik Modelleme Bölümü Yöneticili i yapan Zafer Ali Yavan 2000 y l ndan bu yana TÜS AD n Ankara Daimi Temsilcisi olarak görev yapmaktad r.

Ç NDEK LER 1. G R fi...13 2. E T M N EKONOM K BÜYÜME VE VER ML L K ARTIfiINDAK ROLÜ...19 2.1. Teorik Çerçeve...21 2.2. Uygulamal Çal flmalar...25 3. TÜRK YE EKONOM S N N BÜYÜME YAPISI...33 3.1. Türkiye Ekonomisinde Büyümenin Kaynaklar...35 3.2. Türkiye Ekonomisinin Göreceli Verimlilik Performans...38 4. TÜRK YE DE BEfiER SERMAYE GÖSTERGELER...47 4.1. Nüfusun E itim Durumu...49 4.2. E itime Ayr lan Kaynaklar...62 4.3. E itimde F rsat Eflitli i...75 4.4. E itimde Nitelik Boyutu...81 5. TÜRK YE EKONOM S NDE E T M-VER ML L K L fik S...87 5.1. Araflt rma Yöntemi ve Kullan lan De iflkenler...90 5.2. Araflt rma Bulgular...99 5.3. Türkiye Ekonomisi çin Büyüme Senaryolar...121 6. GENEL DE ERLEND RME VE TEMEL POL T KA ÖNER LER...131 KAYNAKLAR...142 EK TABLOLAR...149

Tablo Listesi Tablo 3.1. Baz OECD Ülkelerinde Büyümenin Kaynaklar (%)...38 Tablo 3.2. Ülkelerin Göreceli Verimlilik Düzeylerinin Geliflimi (ABD= 100)...41 Tablo 4.1. Baz Ülkelerde E itim Kademeleri tibar yla Yetiflkin Nüfusun (25-64 yafl) E itim Durumu, 2003 (%)...51 Tablo 4.2. flgücünün Ortalama E itim Süresi (Y l)...52 Tablo 4.3. 15+ Yafl Nüfusun Okur-Yazarl k Oran (%)...53 Tablo 4.4. E itim Kademeleri tibar yla Okullaflma Oranlar, (%)...54 Tablo 4.5. Türkiye de Yüksekö retime Yerleflen Ö rencilerin Da l m (%)...56 Tablo 4.6. Alanlar tibar yla Üniversite Mezunlar n n Da l m (%), 2003...57 Tablo 4.7. Zorunlu E itimin Süresi (y l), 2002...58 Tablo 4.8. Ortaö retim-üst Bölümündeki Ö rencilerin Okul Programlar, 2003...59 Tablo 4.9. Yafl Gruplar na Göre Okullaflma Oran, 2003...61 Tablo 4.10. E itime Yap lan Harcamalar n Milli Gelire Oran %...64 Tablo 4.11. Kademeler tibar yla E itim Harcamalar n n Milli Gelire Oran %, 2002...65 Tablo 4.12. Tüm E itim Kademeleri tibar yla Kamu ve Özel Sektörün E itim Kurumlar na Yapt Harcamalar n Da l m %, 2002...66 Tablo 4.13. E itim Yat r mlar n n Toplam Yat r mlar çerisindeki Pay ve GSY H ye Oran, 1970-2004, (%)...67 Tablo 4.14. Kamu E itim Harcamalar n n ve Yat r mlar n n GSY H ile Konsolide Bütçe çindeki Paylar (%)...68 Tablo 4.15. E itim Kademeleri tibar yla Ö retmen Bafl na Ö renci Say s...70 Tablo 4.16. Devlet Okullar ndaki Ö retmen Maafllar -ABD $ ve SAGP ne Göre, 2003...72 Tablo 4.17. Ö retmen Maafllar n n Kifli Bafl na Milli Gelire Oran (%), 2003...74 Tablo 4.18. E itim Kademeleri tibar yla K z Ö rencilerin Oran (Okul Öncesi E itim), %...77 Tablo 4.19. E itim Kademeleri tibar yla K z Ö rencilerin Oran ( lkö retim), %...78

Tablo 4.20. E itim Kademeleri tibar yla K z Ö rencilerin Oran (Ortaö retim), %...79 Tablo 4.21. E itim Kademeleri tibar yla K z Ö rencilerin Oran (Yüksekö retim), %...80 Tablo 4.22. E itim Göstergelerinde Bölgesel Dengesizlikler (%)...81 Tablo 4.23. OECD Taraf ndan 15 Yafl grubu Ö rencilerine Yap lan PISA Matematik Testi Sonuçlar, 2003...84 Tablo 4.24. OECD Taraf ndan 15 Yafl grubu Ö rencilerine Yap lan PISA Problem Çözme Yetene i Testi Sonuçlar, 2003...85 Tablo 5.1. De iflken Tan mlar ve Özet statistikler ( nsan Sermayesi De iflkeni: Okullaflma Oran )...91 Tablo 5.2. De iflken Tan mlar ve Özet statistikler ( nsan Sermayesi De iflkeni: flgücünün Ortalama E itim Y l )...92 Tablo 5.3. Analizlerde Kullan lan Ülkelerin Gözlem Aral klar...92 Tablo 5.4. Ba ml De iflken: 1981-2000 Dönemindeki flgücü Verimlili i Art fl...101 Tablo 5.5. Ba ml De iflken: 1981-2000 Dönemindeki flgücü Verimlili i Art fl...104 Tablo 5.6. Ba ml De iflken: 1981-2000 Dönemindeki flgücü Verimlili i Art fl...106 Tablo 5.7. Ba ml De iflken: 1981-2000 Dönemindeki flgücü Verimlili i Art fl...107 Tablo 5.8. Ba ml De iflken: 1981-2000 Dönemindeki flgücü Verimlili i Art fl...108 Tablo 5.9. Ba ml De iflken: 1982-2002 Dönemindeki flgücü Verimlili i Art fl...112 Tablo 5.10. Ba ml De iflken: 1982-2002 Dönemindeki flgücü Verimlili i Art fl...113 Tablo 5.11. Ba ml De iflken: 1982-2002 Dönemindeki flgücü Verimlili i Art fl...115 Tablo 5.12. Ba ml De iflken: 1982-2002 Dönemindeki flgücü Verimlili i Art fl...116 Tablo 5.13. Senaryolarda Kullan lan Varsay mlar...123 Tablo 5.14. E itim De iflkeninin çerildi i Analizlerde Senaryo Sonuçlar...126 Tablo 5.15. E itim De iflkeninin çerilmedi i Analizlerde Senaryo Sonuçlar...127 Tablo 5.16. E itimin Büyümeye Katk s (%)...128

EK Tablo Ek 1. E itim- ktisadi Büyüme liflkisi Üzerine Yap lm fl Uygulamal Çal flmalar...151 Tablo Ek 2. Çeflitli Ülkelerde Göreceli flgücü Verimlili i Art fl Oranlar, 1975-2002 (ABD=1)...158 Tablo Ek 3. 15 Yafl ve Üstü Nüfusun Ortalama E itim Süresi (Y l)...159 Tablo Ek 4. Okul Öncesi E itimde Brüt Okullaflma Oran (%)...160 Tablo Ek 5. lkö retim Kademesinde Brüt Okullaflma Oran (%)...161 Tablo Ek 6. Ortaö retim Kademesinde Brüt Okullaflma Oran (%)...162 Tablo Ek 7. Yüksekö retim Kademesinde Brüt Okullaflma Oran (%)...163 Tablo Ek 8. Yüksekö retime Yerleflen Ö rencilerin Say s (kifli)...164 Tablo Ek 9. Okul Öncesi E itimde Ö retmen Bafl na Ö renci Say s (kifli)...165 Tablo Ek 10. lkö retim Kademesinde Ö retmen Bafl na Ö renci Say s (kifli)...166 Tablo Ek 11. Ortaö retim Kademesinde Ö retmen Bafl na Ö renci Say s (kifli)...167 Tablo Ek 12. Yüksekö retim Kademesinde Ö retmen Bafl na Ö renci Say s (kifli)...168 Tablo Ek 13. De iflkenlerin Ülkelere göre Basit statistikleri...169

Grafik Listesi Grafik 3.1. Türkiye Ekonomisinde Büyüme ve Sermaye Birikimi H z...36 Grafik 3.2. Türkiye Ekonomisinde Toplam Faktör Verimlili i Düzeyi...37 Grafik 3.3. Göreceli flgücü Verimlili i Düzeyi (1975) ve Art fl Oran (1975-2002), % (ABD=100)...39 Grafik 3.4. Düflük flgücü Verimlili i Performans na Sahip Ülkeler (ABD=100)...40 Grafik 3.5. Yüksek flgücü Verimlili i Art fl na Sahip Ülkeler (ABD=100)...41 Grafik 4.1. E itim Yat r mlar n n Toplam Yat r mlar ve Milli Gelir çerisindeki Pay (%)...67 Grafik 5.1. Türkiye de Göreceli Verimlilik ve E itim Göstergeleri (%)...89 Grafik 5.2. Göreceli Okullaflma Oran ve flgücü Verimlili inde Art fl,% (Ortaö retim)...120 Grafik 5.3. Göreceli Okullaflma Oran ve flgücü Verimlili inde Art fl, %...120 Grafik 5.4. flgücünün Ortalama E itim Y l ve Verimlilik Art fl (%)...121 Grafik 5.5. 2006-2020 Döneminde GSY H Art fl Oranlar (Yüzde)...128 Grafik 5.6. 2006-2020 Döneminde GSY H Düzeyi Tahminleri (Milyar ABD $)...129 Grafik 5.7. 2006-2020 Döneminde Kifli Bafl na Düflen Gelir Düzeyi (ABD $)...129

1 B Ö L Ü M G R fi

1. G R fi Genel olarak insan sermayesi, özelde ise e itim modern ekonomik ve toplumsal yap n n en temel yap tafllar ndan birisidir. Günümüzde, çok say da ülkede e itime ayr lan kaynaklar milli gelirin yüzde 6 s na ulaflm fl, baz e itim kademelerinde okullaflma oran yüzde 100 ü bulmufl, zorunlu e itim uygulamalar en temel ulusal politikalardan biri haline gelmifl, kamu kaynaklar n n tahsisinde ise e itim en öncelikli alanlardan biri olmufltur. Geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler genelinde, toplam yat r mlar n milli gelirdeki pay n n yüzde 20 dolay nda oldu u kabul edilirse, e itim harcamalar toplam yat r mlar n 1/3 üne eflit hale gelmifltir. Di er yandan, Cohen ve Soto (2001) taraf ndan yap lan hesaplamalara göre, 1960 y l nda yüksek gelirli ülkelerde 8,7 y l, düflük gelirli ülkelerde ise 2,1 y l olan iflgücünün ortalama e itim süresi 2000 y l nda, s ras yla, 12,1 y la ve 5,7 y la ulaflm flt r. flgücüne kat lma yafl n n 15-64 yafl aral olarak kabul edildi i dikkate al n rsa, 49 y ll k potansiyel çal flma döneminin verimli geçmesi için bireylerin, ortalama olarak, bu sürenin yaklafl k 1/4 lük bölümünü kadar formel e itim almalar oldukça çarp c d r. Formel e itim d fl ndaki e itim kademeleri de dikkate al nd nda, kaynak tahsisinde e itimin tafl d önem daha da belirginlik kazanmaktad r. Di er birçok faaliyete göre e itimin en temel özelli i birey, firma ve toplumlar n gelece ine yat r m yap lmas yla iliflkili olmas d r. Bu itibarla e itim, ekonomik ve sosyal yaflamdaki dönüflümde, di er bir ifadeyle refah düzeyi ve yaflam kalitesinin art r lmas nda, kritik bir rol üstlenmektedir. E itim, ekonomik boyutta büyüme, rekabet gücü ve verimlilik art fl, sosyal boyutta ise yoksullukla mücadele, gelir da - l m n n iyilefltirilmesi, kat l mc l k, sosyal uyum ve çevrenin korunmas gibi politika alanlar n n merkezinde yer almaktad r. Ekonomik ve sosyal dönüflümdeki stratejik önemi e itimi birey, firma ve ülkeler için en önemli yat r m mal konumuna getirmifl; e itimin niteliksel ve niceliksel olarak iyilefltirilmesi ve e itimde f rsat eflitli inin sa lanmas politika gündeminin ön s ras na yerleflmifltir. Bu çal flman n temel amac, üzerinde çok say da teorik ve uygulamal çal flma yap lan e itim ve ekonomik büyüme (verimlilik art fl ) iliflkisini yeni ve kapsaml e itim de iflkenleri ve ülke grubunu kullanarak incelemektir. Bu genel amac n ötesinde, çal flma Türkiye ekonomisinin büyüme yap s n e itim göstergeleri çerçeve- 15

sinde inceleyerek önümüzdeki dönemdeki politika uygulamalar na fl k tutmay amaçlamaktad r. Bu kapsamda, çal flma üç farkl yönden önem tafl maktad r. Bunlardan birincisi, çal flmada Türkiye nin insan sermayenin geliflimi aç s ndan dünyadaki konumu niceliksel ve niteliksel göstergeler kullan larak ortaya konulmaktad r. Yetiflkin nüfusun e itim durumu, e itim kademelerinde okullaflma oranlar, e itime ayr lan kaynaklar, e itimde f rsat eflitli i ile ö rencilerin matematiksel ve problem çözme becerileri bu göstergelerden baz lar d r. kinci olarak, çal flma Türkiye ekonomisinde verimlilik ve e itim aras ndaki iliflkiyi bir ekonomik büyüme modeli çerçevesinde ve farkl geliflmifllik düzeyindeki 50 dolay ndaki ülkeyle karfl laflt rmal olarak incelemektedir. Modelde ilkö retim, ortaö retim ve yüksekö retim kademelerindeki okullaflma oranlar ve iflgücünün ortalama e itim süresi gibi iktisat yaz n nda yayg n olarak kullan lan e itim göstergeleri yan nda, okul öncesi e itim kademesindeki okullaflma oran n n ve bu gösterge ile yüksekö retimdeki okullaflma oran aras ndaki etkileflimin verimlilik art fl na yapt katk araflt r lmaktad r. E itim göstergeleri yan nda, verimlilik art fl nda önem tafl yan fiziki yat r mlar, do rudan yabanc sermaye yat r mlar, d fla aç kl k oran, ihracata dönüklük oran ve istihdam n sektörel bileflimi tan mlanan ekonomik büyüme modelinin di er de iflkenleridir. Modelin ekonometrik olarak tahmin edilmesinde ise panel veri ve çapraz kesit yöntemleri kullan lmaktad r. Çal flman n di er bir önemli boyutunu, oluflturulan ekonomik büyüme modelinden elde edilen sonuçlar kullan larak, insan sermayesinin gelifltirilmesinde elde edilecek baflar n n ekonomik büyüme oran ve refah art fl na yapaca katk ya yönelik öngörüler oluflturmaktad r. Bu çerçevede, çal flmada farkl politika senaryolar alt nda Türkiye ekonomisinin 2006-2020 döneminde ulaflabilece i ekonomik performans incelenmekte ve yüksek ekonomik büyüme h z na ulaflmada insan sermayesinin kritik bir rol üstlenebilece inin alt çizilmektedir. Çal flma oldukça çarp c sonuçlar ortaya koymaktad r. Bunlardan birincisi, Türkiye ekonomisinde büyüme ve verimlilik art fl performanslar n n zay f oldu udur. Türkiye ekonomisi 1975-2002 döneminde sergilemifl oldu u zay f büyüme ve verimlilik art fl sonucunda geliflmifl ülkelere yak nsama baflar s gösterememifltir. Çal flma, gerek nicelik gerekse nitelik yönünden, insan sermayesinin gelifltirilmesinde Türkiye nin dünyadaki konumunun oldukça yetersiz oldu unu ortaya koymaktad r. nsan sermayesinin gelifltirilmesine yeterli kaynak ayr lmamas, e itimde 16

f rsat eflitsizli i ve e itim niteliksel boyutu Türk e itim sisteminin önemli sorunlar olarak dikkat çekmektedir. Farkl geliflme düzeylerindeki 50 dolay nda ülke verisini kullanarak yap lan büyüme modeli tahminleri, yüksek ekonomik büyüme ve verimlilik art fl na ulaflmada insan sermayesinin gelifltirilmesinin önem tafl d n ortaya koymaktad r. Bu çerçevede, konu üzerine daha önce yap lan çal flmalar n birço unun bulgusuna paralel olarak, ilkö retim, ortaö retim ve yüksekö retimde okullaflma oran ve iflgücünün ortalama e itim süresindeki iyileflmenin verimlilik art fl na önemli katk yapt sonucuna ulafl lm flt r. Ekonomik büyüme modeli tahmin sonuçlar okul öncesi e itim kademesindeki okullaflma oran ile bu oran ve yüksekö retimdeki okullaflma oran aras ndaki etkileflimin verimlilik art fl sa lamada önem tafl d n göstermifltir. Okul öncesi e itim kademesindeki okullaflma oran ve yüksekö retimdeki okullaflma oran aras ndaki etkileflim e itim sürecine anaokulu kademesinden bafllayarak yüksekö retimi tamamlayan bireyleri ifade etmekte olup, ulaflt m z bulgular bu bireylerin benzeri bir süreçten geçmeyen yüksekö retim mezunlar na k yasla ekonomideki verimlilik art - fl na daha fazla katk yapt n ortaya koymaktad r. Okul öncesi e itim ve yüksekö retim aras nda bir tamamlay c l k iliflkisi oldu unu gösteren bu bulgu, politika uygulamalar aç s ndan büyük önem tafl maktad r. Okul öncesi e itimde okullaflma oran - n n 2003 y l itibar yla Türkiye de yüzde 12,5 dolay nda oldu u dikkate al n rsa, bu bulgu çok daha büyük önem kazanmaktad r. E itim göstergeleri ile verimlilik art fl aras ndaki pozitif iliflkinin incelenen dönem içerisinde güçlendi i sonucuna var lm flt r. Yetenek ve baflar aras ndaki iliflkinin daha da güçlenmesine, 1990 l y llarla birlikte h zl geliflme gösteren Bilgi ve letiflim Teknolojilerinin (B T) önemli katk yapt düflünülmektedir. Di er yandan, e itimin zaman içerinde artan önemi, son çeyrek as rl k dönemin di er bir özelli i olan, ekonomilerin d fla aç lmas n n sa layaca faydan n e itim ile yak ndan iliflkili oldu una da iflaret etmektedir. Bu bulgular e itimin günümüz ekonomileri için çok daha önemli bir politika arac konumuna geldi ini göstermektedir. Türkiye ekonomisinde verimlilik art fl ile e itim göstergeleri (iflgücünün ortalama e itim süresi ve okullaflma oranlar ) aras ndaki ba n kopuk oldu u sonucuna var lm flt r. E itimin bu niceliksel göstergelerinin verimlilik art fl na dönüflmemesinde, bu alana aktar lan kaynaklar n yetersizli i yan nda, e itimin niteli indeki sorun- 17

lar ile e itimli insan gücünün verimlilik art fl na katk s n sa lay c iflgücü piyasas, iyi yönetiflim, adil rekabet ortam, fiziki altyap, sermaye birikimi, Ar-Ge gibi verimlilik ile iliflkili di er alanlardaki yetersizliklerin önem tafl d vurgulanmaktad r. Büyüme modeli tahmininden elde edilen sonuçlar n kullan ld öngörü senaryolar, yat r m oran n n art r lmas ve verimlilik art fl ile insan sermayesi aras ndaki ba n güçlendirilmesi durumunda, Türkiye nin geçmifl dönemde yüzde 4,5-yüzde 5 aral nda bulunan potansiyel büyüme oran n 2006-2020 döneminde, yüzde 7 dolay na ç karabilece ini göstermektedir. nsan sermayesi ile verimlilik art fl aras ndaki ba n güçlendirilmesinin y ll k büyüme oran na katk s n n 1,5-2 puan aral nda olabilece i tahmin edilmifltir. Çal flman n geriye kalan k sm dört ana bölümden oluflmaktad r. kinci bölümde, insan sermayesinin ekonomik büyüme sürecindeki rolü teorik aç dan ele al nmakta ve bu konu üzerine yap lm fl olan uygulamal çal flmalar n bulgular özetlenmektedir. Üçüncü bölümde, Türkiye ekonomisinin büyümenin yap s ve verimlilik performans geçmifl dönemde uygulanm fl olan büyüme stratejisi fl nda tart fl lmaktad r. Niceliksel ve niteliksel göstergeler itibar yla, Türkiye nin insan sermayesinin gelifltirilmesi aç s ndan dünyadaki konumu dördüncü bölümde ele al nmaktad r. Verimlilik art fl ile insan sermayesi aras ndaki iliflkinin bir ekonomik büyüme modeli çerçevesinde incelenmesi beflinci bölümün konusunu oluflturmaktad r. Bu bölümde ayr ca, elde edilen tahmin sonuçlar ve insan sermayesinin gelifltirilmesine iliflkin farkl varsay mlar kullan larak, Türkiye ekonomisinin 2006-2020 döneminde ulaflabilece i ekonomik büyüme oran na yönelik öngörülerin sonuçlar aktar lmaktad r. Çal flman n bulgular n n de erlendirmesi ve temel baz politika önerileri son bölümü oluflturmaktad r. 18

2 B Ö L Ü M E T M N EKONOM K BÜYÜME VE VER ML L K ARTIfiINDAK ROLÜ

2. E T M N EKONOM K BÜYÜME VE VER ML L K ARTIfiINDAK ROLÜ nsan sermayesinin temel bileflenlerinden olan e itim, ekonomik ve sosyal boyutlar itibar yla geliflme sürecinin en önemli kaynaklar ndan biri olagelmifltir. E itimin geliflme ve kalk nma sürecinde önem tafl yan di er faktörlerden fark, sadece ekonomik de il ayn zamanda sosyal boyutlar itibar yla bu süreçlere yön verebilmesidir. Bu bölümde, öncelikle e itimin veya daha genel anlam yla insan sermayesinin büyüme ve verimlilik art fl ile sosyal yaflamdaki dönüflümde oynad rol teorik aç dan ele al nacak, sonras nda ise e itimin büyüme ve verimlilik art fl üzerine yapt katk y inceleyen uygulamal çal flmalar n bulgular özetlenecektir. 2.1. Teorik Çerçeve nsan sermayenin do as ve ekonomik büyüme, verimlilik ve rekabet gücünü art rmadaki önemi iktisat yaz n nda önemli bir yer tutmaktad r. Becker (1964), Nelson ve Phelps (1966) ve Mincer (1974) çal flmalar yla akademik yaz nda insan sermayesi üzerine artan ilgi, 1980 li y llar n ortas ndan itibaren içsel büyüme modelleriyle birlikte yeni bir ivme kazanm flt r. Genel olarak, bu çal flmalar formal e itim ve yaparak ö renme, görerek ö renme gibi çeflitli informal ö renme biçimleriyle flekillenen insan sermayesini bireylerin üretken yeteneklerinin bir göstergesi olarak ele almaktad r. Bu çerçevede, insan sermayesi bir yandan bireylerin sahip oldu u bilgiyi temsil ederken, di er yandan bireylerin di er bireylerden ö renme ve de iflen koflullara uyum yetene inin bir göstergesidir. Özü itibar yla çsel Büyüme modelleri, iflgücü, sermaye ve toprak gibi geleneksel üretim faktörlerinin azalan getiriye sahip olmalar nedeniyle büyümenin dinami- ini oluflturamayaca n, bunlar n yerine artan getiriye sahip olan bilginin büyümenin sürükleyici gücü oldu unu ortaya koymaktad r. Zira, geleneksel üretim faktörleri kullan ld kça de er kayb na u rar iken, bilginin de eri kullan ld kça ve paylafl ld kça artmaktad r. Di er yandan, geleneksel üretim faktörlerinin bir faaliyette kullan l rken (veya bir mekanda bulunurken) ayn anda bir baflka faaliyette (veya mekanda) kullan lmas mümkün de ilken, bilgi böylesi bir s n rlamaya tabi de ildir. Bilginin ayn anda farkl faaliyetlerde kullan l yor (paylafl l yor) olmas de erine de- er katmaktad r. Bilginin bu nitelikleri kimi zaman onu ayr bir üretim faktörü konumuna getirmekte, kimi zaman ise ona geleneksel üretim faktörlerinin azalan getiriye (de er kayb na) maruz kalmas n engelleyici bir ifllev yüklemektedir. Aç kt r 21

ki, yeni bilgiyle donanm fl insangücü (iflçiler, firma sahipleri ve yöneticiler) ve yeni teknolojileri içeren yat r m mallar (makine-teçhizat, bilgisayar, bina, vb.) ile ara mallar üretim sürecinde verimlilik art fl n da beraberinde getirecektir. Sürdürülebilir büyüme kavram n n d fl ticaret teorisine yans mas, geleneksel faktörlerin donan m na ba l olan rekabetçi üstünlüklerin yerini (dinamik) teknolojik yetenek art fl n n; ticaretin sa layaca (statik) etkinlik kazan mlar n n yerini ise teknoloji rant n n almas biçiminde olmaktad r. Teknoloji rant uluslararas ticaretin sunaca kazan mlar n ülkeler aras nda paylafl m nda belirleyici olmakta, bu ranta ulaflma imkan olamayan ülkeler göreceli ve hatta mutlak anlamda, bir yoksullaflma sürecine girebilmektedir [Dowrick (1997)]. Bu kapsamda, d fla aç lman n ekonomilere "kal c " faydalar sa lamas uluslararas iflbölümünde yüksek katma de er yaratan sektörlerde uzmanlaflma ve/veya statik kazan mlar dinamik kazan mlara dönüfltürecek önkoflullar n varl na ba l d r. Yüksek katma de er yaratan sektörlerde uzmanlaflma ülkenin teknolojik yenilik yetene ine ba l d r; ihracat art fl n n kayna nda verimlilik art fl n n olabilmesi için ise bilgiye yap lan yat r mlar ve di er teknolojik yap lar büyük önem tafl maktad r [Wolff (1997), Gustavsson, Hansson ve Lundberg (1997), Fagerberg (1997)]. Büyüme ve d fl ticarette uzmanlaflma süreçlerine yönelik oluflturulan bu yeni yaklafl m n en önemli sonucu, karar al c lara refah art fl (zenginleflme) sürecinin "kal c " k l nmas için çok önemli bir "politika arac " sunmas d r. Bu çerçevede, öne ç kan yaklafl m, 1970 li y llar sonras nda çok say da ülkede uygulamaya konulan piyasa ekonomisinin güçlendirilmesi ve ekonominin d fla aç lmas politikalar n n sürdürülebilir büyüme evresine ulafl labilmesi için yeterli olmayaca d r. Zira, e itim, Ar-Ge faaliyetleri gibi bilgi ve bilgi ile iliflkili di er pek çok faktörün üretim ve tüketim düzeylerinin belirlenmesinin sadece fiyat mekanizmas na b rak lmas, bu kritik faktörlerde "gere inden az üretime ve/veya tüketime" ve sonuçta verimlilik art - fl n n s n rlanmas na neden olacakt r. D flsall klar n kayna n oluflturan ve kamusal mal boyutu da bulunan bu faktörlerde, toplumsal fayda bireysel faydadan büyük olmakta ve bu ba lamda, bilginin üretim ve tüketiminin art r lmas için kamusal otoritelerin bu alanlara müdahalesi zorunlu olmaktad r. Bu kapsamda, do ru araçlarla ve yeterli kaynakla bilgi üretim ve tüketim süreçlerine müdahale edebilen kamusal otoriteler sürdürülebilir büyümenin asli aktörlerinden biri olmaktad rlar. Ekonomik ve sosyal boyutlar olan bilgi üretimi ve tüketimi kararlar, belirli bir getiri (fayda) beklentisiyle al nmaktad r. Dolay s yla, gelece e yap lan yat r m ola- 22

rak adland r labilecek bu yat r mlar n da bir alternatif (f rsat) maliyeti vard r. Bilgiye yap lacak yat r m n getirisinin düflük olmas veya alternatif alanlara yap lacak yat r - m n getirisinin yüksek olmas durumunda, bireyler veya firmalar geleceklerine yapacaklar yat r m gözden geçireceklerdir 1. Burada kamu otoritelerine düflen temel görev, bilgiye yap lacak yat r m n getirisini art racak önlemleri alarak bilgiye yönelik faaliyetleri özendirmektir. Bu noktada, kamu kaynaklar yan nda bilgiye ayr lacak bireysel (özel) kaynaklar n da büyük önem tafl d n n alt çizilmelidir. Bu çerçevede, kifli ve firmalar n bilgi edinimini ve kullan m n özendirecek fikri mülkiyet haklar, adil rekabet ortam, iyi yönetiflim gibi faktörlerde sa lanacak geliflmeler büyük önem tafl maktad r. Di er birçok alanda da geçerli oldu u gibi, bilgi ancak ekonomik ve sosyal süreçlere uyguland nda anlam kazanmaktad r. Dolay s yla, bilginin uygulama alan bulaca fiziki, sosyal ve idari yap lar n varl büyük önem tafl maktad r. Bu kapsamda, üretim faaliyetlerini özendiren ekonomik istikrar, kurumsallaflma ve adil rekabet ortam gibi unsurlar dikkate al nmal d r. Sürdürülebilir büyüme performans na ulaflmada, bilgiye yönelik kaynaklar n art r lmas kadar, bilginin alternatif maliyetinin düflürülmesi de önem tafl maktad r. Makroekonomik istikrar, adil bir rekabet ortam, etkin iflleyen bir adalet sistemi (yolsuzlukla mücadele) ve iyi yönetiflim bilgiye yap lacak yat r mlar n alternatif maliyetini azaltacak bafll ca önlemlerdir. Ekonomik büyüme sürecinin sürdürülebilir k l nmas n n ön flart olan bilgi, günümüz ekonomik büyüme yaz n n n önde gelen yaklafl mlar ndan olan çsel Büyüme Teorilerinde iki farkl yönden ele al nmaktad r. Bunlardan birincisinde bilginin kayna nda Ar-Ge ve teknolojik yeniliklere yap lan yat r mlar bulunmaktad r [Romer (1986, 1990), Aghion ve Howitt (1992, 1998), Grossman ve Helpman (1991)]. kinci grup modellerde ise insan sermayesine yap lan yat r mlar bilginin kayna olarak ele al nmaktad r. Bu modellerin bafll calar ndan olan ve R. E. Lucas taraf ndan ortaya konulan büyüme modelinde insan sermayesinden kaynaklanan d flsall klar içsel büyümeye neden olmaktad r [Lucas (1988)]. Lucas büyüme modelinde insan sermayesi iki farkl kanaldan büyüme veya verimlili e etki etmektedir: Bunlardan ilki olan "içsel etkiler" bireylerin beceri düzeyleri ile ilgilidir ve sadece ilgili (1) Baz ülke örnekleri ve konu ilgili daha genifl bir tart flma için bkz. Pissarides (2000). 23

bireylerin verimlili ini etkilemektedir. Dolay s yla, e itim ve di er ö renme araçlar yla kazan lan beceriler bireyleri daha verimli k lmaktad r. kinci etki ise "d flsal etki" olarak adland r lmaktad r ve bireyler aras ndaki bilgi paylafl m ndan kaynaklanan d flsall klar temsil etmektedir. D flsall klar, insan sermayesinin iyileflmesi sonucu di erlerinden ö renme (bilgi paylafl m ) olas l n n artmas ndan kaynaklanmaktad r. Bilgi paylafl m n n artmas ise hem bilgi stokunu art rmakta, hem de sermaye ve emek gibi geleneksel üretim faktörlerinin daha etkin kullan m na neden olarak verimlilik art fl ve büyümeye neden olmaktad r. Özetle, bu modelde insan sermayesi bir yandan bilimsel ve teknolojik bilginin bireyler vas tas yla tafl nmas anlam - na gelmekte, di er yandan ortalama insan sermayesi düzeyinin artmas bireyler aras nda bilgi paylafl m n art rmaktad r. Ekonomik geliflme sürecinin en temel özelliklerinden biri kaynaklar n düflük verimlilik alanlar ndan yüksek verimlilik alanlar na aktar lmas d r. Bu sürecin etkin bir flekilde yürütülmesinde e itim önem tafl maktad r. E itim bir yandan iflgücünün hareketlili ini (uyum gücünü) art r rken, di er yandan nitelikli iflgücü düzeyini art rarak sermayenin de hareketlilik kazanmas na katk yapmaktad r. nsan sermayesi ile teknoloji, fiziki yat r mlar ve ekonomilerin d fla aç lmas süreci aras nda tamamlay c l k iliflkisi vard r. E itimle donan m art r lan iflgücü, yat - r mlar n verimini art racak ve dolay s yla yat r mlar ivme kazanacakt r. Nitelikli iflgücü yeni teknolojilerin gelifltirilmesi, uygulanmas ve uyarlanmas için bir zorunluluktur. Di er yandan, ekonomilerin d fla aç lmas sonucu artacak bilgi ve teknolojiye ulaflma imkanlar n n katma de er art fl na dönüfltürülmesi nitelikli iflgücünün varl - na ba l d r [O Connor ve Lunati (1999)]. nsan sermayesi, ekonomik büyümenin finansman nda, geliflmifl ülkelerdeki yeni teknolojilerin di er ülkelere yay lmas nda ve ekonomilerde rekabet ortam n n iyileflmesinde önem tafl yan do rudan yabanc sermaye yat r mlar n da etkilemektedir. nsan sermayesi, do rudan yabanc sermaye yat r mlar n n düzeyi yan nda, niteli ine de etki ederek ülkelerin bu kaynaktan elde edecekleri getiriyi de art rmaktad r. 2 E itim, özellikle kad nlar n iflgücüne kat l m n art rarak, ülkelerin insangücü potansiyellerinin etkin kullan lmas n sa lamaktad r [Temple (2000)]. (2) Do rudan yabanc sermaye yat r mlar ve insan sermayesi aras ndaki iliflki üzerine yap lm fl uygulamal çal flmalar n bulgular için bkz. Miyamoto (2003), O Conner ve Lunati (1999). 24

E itimli insangücü farkl talep yap s nedeniyle üretim faaliyetlerinin bileflimini ve niteli ini etkilemektedir. Daha kaliteli, farkl laflt r lm fl nitelikler tafl yan ve belirli standartlarla uyumlu mallara yönelik talep firma örgütlenmesinde ve kaynak tahsis süreçlerinde de iflimi özendirecektir. E itim, giriflimcilerin donan mlar n art rarak üretim sürecinin daha etkin yürütülmesini sa lamaktad r. E itim, ekonomik faydalar yan nda bir dizi sosyal fayday da beraberinde getirerek kalk nma sürecine önemli katk yapmaktad r. Yoksullukla mücadele ve gelir da l m n n daha eflitlikçi bir yap ya kavuflturulmas nda en temel rolü oynayan etkenlerin bafl nda e itim gelmektedir. Do ald r ki, e itim yoluyla donan mlar iyileflen bireylerin daha yüksek bir ücretle istihdam edilmeleri mümkün olabilecektir. Bu kapsamda, e itim düflük gelire sahip kesimlerde yoksullu un kuflaktan kufla a aktar lmas n engelleyecek temel araçlardan biridir. E itim, demokratikleflme, kat - l mc l k, insan haklar ve sosyal uyum gibi ça dafl toplumsal de erlerin yerleflmesinde ve politik istikrar n tesisinde büyük önem tafl maktad r. Elbette ki, e itimin sosyal ve toplumsal faydalar bunlarla s n rl de ildir. E itimden beklenen di er sosyal ve toplumsal etkilerden bafll calar afla daki flekilde özetlenebilir [Helliwell (2001), OECD (2001)]: a) Gelecek kuflaklar n e itimini özendirir (e itimli bireylerin çocuklar na iyi e itim sunma çabas daha yüksektir), b) Bireylerin daha uzun ve sa l kl yaflamas na etki eder (e itimli bireylerin sa l klar na daha duyarl olmas ) ve nüfus art fl h z n n kontrol edilmesine katk da bulunur, c) Tak m çal flmas ve iletiflim becerileri gibi baz insan sermayesi unsurlar geliflme sürecinde önem tafl yan sosyal sermayeye katk da bulunur, d) Sosyal normlar n de iflen koflullara uyumunu kolaylaflt r r, e) Suç oranlar n n azalmas na neden olur, f) Çevreye daha duyarl bireylerin yetiflmesini sa lar. 2.2. Uygulamal Çal flmalar nsan sermayesine yap lan yat r mlar n birey, firma, bölge ve ülke düzeyinde getirisi üzerine çok say da uygulamal çal flma bulunmaktad r. Afla da, ülke ve böl- 25

ge düzeyinde yap lan baz uygulamal çal flmalar n sonuçlar sunulmaktad r 3. Bulgular özetlenen çal flmalar oldukça güncel olup, geçmifl dönemde h zl geliflme gösteren ülkelerin deneyimlerine öncelik verilmifltir. Bu çal flmalar, genel olarak, insan sermayesi ile verimlilik art fl ve ekonomik büyüme aras nda güçlü bir ba oldu unu göstermektedir. ktisat yaz n nda ekonomik büyümeyle insan sermayesi aras ndaki iliflki genellikle "yak nsama" teorisi kapsam nda ele al nmakta, ve düflük gelirli ülkelerin zengin ülkeleri yakalamas n n önkoflullar ndan birinin insan sermayesinin iyilefltirilmesi oldu u sonucuna var lmaktad r. Örne in, Nelson ve Phelps e göre befleri sermaye ülkelerin teknolojik aç dan geri kalm fll n azalt c (teknolojik yak nsama) yönde yay lma (difüzyon) etkisi yaratmaktad r [Nelson ve Phelps (1966)]. Bu yaklafl m paralelinde, Benhabip ve Spiegel (1994) in yapt klar çal flma önemli bulgular ortaya koymaktad r. Öncelikle, farkl befleri sermaye düzeylerine sahip olmalar ülkelerin farkl büyüme performanslar sergilemesine neden olmaktad r. kincisi, ülkeler sahip olduklar befleri sermaye düzeyleriyle orant l bir biçimde lider ülke konumundaki ülkeye yak nsayabilmektedirler. Son olarak, befleri sermaye stoku en yüksek düzeyde olan ülkenin teknoloji üretebilme kapasitesi aç s ndan lider ülke konumunda olabilece i ve bu konumunun befleri sermaye stokundaki üstünlü ün devam na ba l oldu u sonucuna ulafl lmaktad r. Papageorgiou (2003), iktisadi büyümeyi befleri sermaye düzeyi yerine art fl ile iliflkilendirmifltir. Bu çal flmada da Benhabib ve Spiegel (1994) çal flmas nda oldu u gibi, befleri sermayenin iktisadi büyümeyi iki flekilde etkileyebilece i vurgulanm flt r. Bu amaçla, befleri sermaye Romer (1990) çal flmas ndaki teorik varsay mlar çerçevesinde, ilkö retim ve ilkö retim sonras e itim olarak ikiye ayr lm fl ve ilkö retim seviyesinde e itim görenlerin fiziki üretim süreçlerinde çal flabilece i, ilkö retim sonras e itim görenlerin ise teknoloji odakl (AR-GE amaçl ) faaliyetlerde çal - flabilece i varsay lm flt r. Çal flman n ampirik sonuçlar, befleri sermayenin teknolojik yenilik kapasitesini art r c yönde etkisinin ancak geliflmifl ülkelere özel bir durum oldu unu göstermektedir. Di er yandan, befleri sermayenin teknolojik geri kalm fll azalt c yönde etkisinin ise geliflmekte olan ülkelerde anlaml sonuçlar verdi i tespit edilmifltir. Az geliflmifl ülkelerde ise befleri sermayenin düflük katma de- (3) Sözkonusu çal flmalara yönelik ayr nt l bilgi için Bkz. Tablo Ek 1. 26

er yaratt sonucuna var lm flt r. Bunun temel nedeni olarak ise az geliflmifl ülkelerin yeteri düzeyde nitelikli insan gücüne sahip olamamas gösterilmifltir. Wolff (2001), e itimle iktisadi büyüme aras ndaki iliflkiyi üç farkl teorik çerçevede ampirik olarak s namaktad r. Bunlar, befleri sermaye modelleri, yak nsama modelleri ve teknolojik geliflmeyle befleri sermayenin etkileflim içinde bulundu u modeller olarak adland r lmaktad r. Befleri sermaye modellerinde verimlilik art fl ile okullaflma düzeyleri aras nda pozitif bir iliflkinin oldu u varsay lmaktad r. Bu do rultuda yap lan analizde geleneksel üretim faktörlerinin tamam beklenen iflarette ve istatistiki olarak da anlaml düzeyde tahmin edilmifltir. Ancak, befleri sermaye göstergesi olarak kullan lan ilkö retimdeki okullaflma oran ile lise ve dengi okullardaki okullaflma oran beklenen iflarette tahmin edilmesine ra men istatistiki olarak anlaml bulunmam flt r. Di er yandan, yüksekö retimdeki okullaflma oran n n iktisadi büyümeyle pozitif yönlü bir iliflkiye sahip oldu u sonucuna ulafl lm flt r. kinci yaklafl m olarak kullan lan yak nsama modellerinin temel özelli i, e itimin ekonomik geliflmenin sa lanmas nda bir önkoflul olarak ele al nmas d r. Di er bir deyiflle, befleri sermaye geliflimi belli bir düzeye ulaflmadan iktisadi geliflmenin arzulan düzeye yükselmesi mümkün olmayacakt r. Bu kapsamda yap lan analizlerde, befleri sermayenin iktisadi büyümenin temel aç klay c lar ndan biri oldu u sonucuna var lm flt r. Son olarak, teknolojik geliflmeyle befleri sermayenin etkileflim içinde bulundu u modellerle befleri sermayenin ekonomik büyümeye olas etkileri incelenmifltir. Bu tarz modeller, verimlilik art fl n n Ar-Ge harcamalar yla yak n iliflki içinde bulundu unu ifade etmekte olup, Ar-Ge faaliyetlerinin art r lmas için gerekli olan en temel girdinin iflgücünün niteli i oldu u belirtilmektedir [Nelson ve Phelps (1966)]. Yap lan analizlerde okullaflma oranlar ve iflgücünün ortalama e itim düzeyi ile iktisadi büyüme aras nda pozitif bir iliflkinin oldu u tahmin edilmifltir. Ancak, teknolojik geliflmeyle befleri sermayenin etkileflimini temsil eden Ar-Ge harcamalar n n GSY H içindeki pay n n e itim göstergeleriyle çarp lmas sonucu oluflturulan de iflkenin iktisadi büyümeyle olan pozitif iliflkisi istatistiki olarak anlaml (güçlü) bulunmam flt r. Petrakis ve Stamatakis (2002) çeflitli befleri sermaye göstergelerini geliflmifllik düzeyleri farkl olan ülkelerin iktisadi büyüme performanslar n analiz etmek için kullanm fl ve ülkelerin geliflmifllik farkl l klar n n e itim düzeyi farkl l klar yla tutarl bir seyir izledi i sonucuna ulaflm flt r. Yap lan analiz sonuçlar, az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde özellikle ilkokul ile lise ve dengi okullardaki e itimin ekono- 27

mik büyümeye katk lar n n güçlü oldu unu göstermifltir. Öte yandan, geliflmifl ülkeler olarak adland r lan OECD ülkelerinde ise yüksekokul veya üniversite e itiminin büyümeye katk s n n daha fazla oldu u sonucuna ulafl lm flt r. Bu bulgu, iktisat yaz n nda birçok baflka ampirik çal flma taraf ndan da desteklenmektedir [McMahon (1998), Kiso (1993), Esim (1994), Barro ve Sala-i-Martin (1995), Mankiw ve di. (1992), Psacharopoulos (1994), Cohn ve Addison (1998)]. Agiomirgianakis ve di. (2002) e itimin iktisadi büyümeye katk s n içsel büyüme teorisi kapsam nda analiz etmifllerdir. Bu çal flmadaki temel farkl l klardan birisi kullan lan ekonometrik yöntemdir. Yap lan analizlerde, öncelikle kullan lan tüm de iflkenlerin dura anl k dereceleri s nanm fl, ikinci aflamada yak n zamanda ekonometri yaz n nda önemli bir geliflme olarak adland r lan dinamik panel yöntemi kullan larak tahmin sonuçlar na ulafl lm flt r. Analizler, 93 ülke için yap lm fl ve e itimin iktisadi büyümeyle iliflkisinin pozitif yönde oldu u sonucuna var lm flt r. Ayr ca, çeflitli e itim kademelerinin büyümeyle iliflkisi incelendi inde e itim düzeyi yükseldikçe büyümeye katk s n n da artt tahmin edilmifltir. Lee ve Lee (1995) çal flmas da e itim ile ekonomik geliflmifllik aras ndaki iliflkiyi incelemektedir. Bu çal flman n di er çal flmalardan temel farkl l, Uluslararas E itsel Baflar n n De erlendirilmesi Derne i (IEA) taraf ndan çeflitli ülkelerdeki ö rencilere uygulanan test s nav n n sonuçlar n n befleri sermaye göstergesi olarak kullan lmas d r. Analiz sonuçlar, befleri sermayenin niteli ini gösteren bu de iflken ile ekonomik büyüme aras nda güçlü bir iliflki oldu unu ortaya koymufltur. Hojo (2003), e itimin ekonomik büyümeyle iliflkisinin dolayl bir biçimde de olabilece ini vurgulamaktad r. Di er bir deyiflle, bir ülkenin e itimde gösterdi i geliflmeler ilgili ülkenin verimlilik art fl na neden olacakt r. Verimlilik art fl da ekonomik büyüme h z n art r c yönde bir etki gösterecektir. Bu çerçevede yap lan ekonometrik analizler sonucunda e itim ile ekonomik büyüme aras ndaki iliflkinin dolayl bir biçimde olabilece i sonucuna var lm flt r. O Neill (1995) taraf ndan yap lan çal flma ise befleri sermayenin ülkeler aras ndaki gelir farkl l klar n n azalmas na yapt katk y de erlendirmektedir. Bu çerçevede, ülkelerin gelir düzeyi farkl l klar üç temel bileflene ayr flt r lmaktad r. Bunlardan birincisi, ülkeler aras ndaki e itim düzeyi farkl l d r. Bu bileflen befleri sermayenin iktisadi büyüme üzerindeki niceliksel etkisini göstermektedir. kinci bileflen ise iktisadi kalk nma üzerinde e itimin yaratt getiri etkisidir. Bu etki, özellikle ge- 28

liflmifl ülkelerle geliflmekte olan ve az geliflmifl ülkelerin e itim harcamalar ndaki farkl l klardan kaynaklanmaktad r. Son bilefleni ise ilk iki analizde dahil edilemeyen di er tüm faktörlerin kapsand art k k s m oluflturmaktad r. Yap lan analizlerde her üç bileflenin de ülkelerin geliflmifllik farkl l klar n aç klamada önemli oldu u sonucuna ulafl lm flt r. Tallman ve Wang (1994) taraf ndan yap lan çal flmada befleri sermaye Tayvan ekonomisinde büyümenin belirleyicileri aras nda gösterilmektedir. Befleri sermaye niteliksel ve niceliksel olarak üç farkl göstergeyle temsil edilmifltir. Çal flmada, vas fs z iflgücünün büyümeye katk s n n oldukça s n rl düzeyde oldu u tespit edilmifltir. Di er yandan, iflgücünün niteli indeki art fl n iktisadi büyümeye katk s n n önemli oldu u sonucuna var lm flt r. Di er bir ifadeyle, çal flma Tayvan ekonomisinin kalk nma sürecinde befleri sermayenin niceliksel art fl ndan ziyade niteliksel iyileflmenin etkili oldu unu vurgulamaktad r. Lin (2004), yüksekö retimin Tayvan ekonomisi üzerindeki etkilerini araflt rm flt r. Çal flmada yüksekö retim dört alt gruba ayr lmaktad r. Bunlar, s ras yla, befleri bilimler ve güzel sanatlar, iflletme ve sosyal bilimler, mühendislik ve do al bilimler ve tar msal bilimlerdir. Ayr ca, çal flmada befleri sermaye stoku göstergesi olarak yüksekokul ve üniversite e itimlerini tamamlayanlar n toplam istihdam içindeki pay kullan lm flt r. Genel ekonomi için yap lan analizlerde befleri bilimler ve güzel sanatlar d fl ndaki bölümlerin mezunlar yla iktisadi büyüme aras ndaki iliflkinin istatistiki olarak anlaml ve pozitif oldu u bulunmufltur. Lin (2003), Tayvan ekonomisindeki ekonomik büyümenin e itim ve teknolojik geliflmeyle olan iliflkisini incelemifl ve bu iki de iflken aras nda güçlü bir iliflki oldu u sonucuna ulaflm flt r. E itimin iktisadi büyümeyle olan iliflkisini inceleyen baz çal flmalarda befleri sermaye stoku göstergesi kullan lm flt r. Bu çerçevede, Armer ve Liu (1993) Tayvan için kulland klar ampirik modelde befleri sermaye stokunu, farkl e itim kademelerini tamamlayanlar n toplam olarak hesaplam fllard r. Yap lan analizlerde, ilkö retim ile lise ve dengi e itimin ekonomik büyümeyle pozitif yönde bir iliflkisinin oldu u tespit edilmifltir. Lee ve di. (1994) çal flmas nda ise Güney Kore ve Tayvan n iktisadi büyümesinde e itim ve teknolojik geliflimin etkileri araflt r lm fl olup, Güney Kore de teknolojik geliflimin iktisadi büyüme üzerinde önemli bir etkisi oldu u, Tayvan da ise e itimin büyümeye katk s n n daha önemli oldu u sonucuna ulafl lm flt r. 29

McMahon (1998) da befleri sermaye ile iktisadi geliflmifllik aras ndaki iliflkiyi Do- u Asya ülkeleri için analiz etmifltir. Bu çal flmada befleri sermaye stoku okullaflma oranlar yla temsil edilmifltir. Yap lan ekonometrik tahmin sonuçlar na göre lise ve dengi okullar ile yüksek ö renimdeki okullaflma oranlar n n ilkö retimdeki okullaflma oran na göre ekonomik büyümeye katk lar daha yüksek bulunmufltur. Lau ve di. (1991) e itimin ekonomik büyümeye etkilerini geliflmekte olan ülkeler kapsam nda araflt rm fllard r. Analizlerde 5 farkl bölgeden (Güney Asya, Afrika, Do u Asya, Latin Amerika ve Orta-Do u ve Kuzey Afrika) 58 geliflmekte olan ülke bulunmaktad r. Çal flmada dört farkl befleri sermaye göstergesinin iktisadi geliflmeyle iliflkisi bölgesel farkl l klar kapsayan ve kapsamayan biçimde iki farkl modelle s nanm flt r. Bölgesel farkl l klar içeren modelde, ilkö retimdeki ortalama e itim süresi de iflkeninin Afrika ve Do u Asya bölgeleri ülkeleri için anlaml ve tutarl sonuçlar verdi i gözlemlenmifltir. Lise ve dengi okullardaki ortalama e itim süresinin büyümeye katk s n n ise tüm bölgelerdeki ülkeler için önemli oldu u sonucuna ulafl lm flt r. Befleri sermaye göstergesi olarak kullan lan üçüncü gösterge ise ortalama e itim süresidir. Bu de iflkenle yap lan analizlerde Afrika ve Güney Asya ülkeleri hariç di er bölge ülkelerinde e itimin iktisadi büyümeye katk s n n önemli oldu u sonucuna ulafl lm flt r. Son de iflken olarak kullan lan ilkö retim ile lise ve dengi okullardaki ortalama e itim sürelerinin büyümeyle olan iliflkisinin Afrika, Güney Asya ve Latin Amerika bölgeleri hariç di er bölge ülkelerinde pozitif yönde oldu u tahmin edilmifltir. Bölgesel farkl l klar gözetmeden yap lan modellerde ise befleri sermaye göstergesi olarak kullan lan dört göstergeden lise ve dengi okullardaki ortalama e itim sürelerinin iktisadi büyümeyle olan iliflkisinin güçlü ve pozitif oldu u tahmin edilmifltir. Sonuç olarak, bu çal flma e itimin büyümeyle yak n iliflki içinde oldu unu göstermekte olup, e itimin iktisadi büyümeye etkisinin bölgesel farkl l klar gösterebilece ini ifade etmektedir. Goetz ve Hu (1996) taraf ndan yap lan çal flmada, ABD nin güneyindeki alt bölgelerin iktisadi geliflmesinde befleri sermaye düzeyinin do rudan ve dolayl katk s s nanmaktad r. Bu ba lamda, befleri sermayenin sa lad dolayl katk, befleri sermaye art fl n n analiz edilen dönemin bafllang ç y l ndaki gelir düzeyi ile olan etkileflimiyle ölçülmüfltür. Yap lan s nama sonuçlar, befleri sermaye düzeyi yüksek olan bölgelerin geliflmifllik düzeylerinin de yüksek oldu unu göstermektedir. Lau ve di. (1993), Brezilya n n eyaletleri aras ndaki iktisadi geliflmifllik farklar ile befleri sermaye aras ndaki iliflkiyi s nam fl olup, befleri sermaye göstergesi olarak 30

kullan lan iflgücünün ortalama e itim süresinin reel üretime katk s n n oldukça önemli oldu u sonucuna varm flt r. Martin ve Herranz (2004), çal flmalar nda spanya n n 19 bölgesindeki geliflmifllik farkl l klar n geleneksel üretim faktörleri yan nda, befleri sermaye ile de aç klamaya çal flm fllard r. Bu ba lamda, öncelikle tüm bölgeler için yap lan analizlerde befleri sermaye dahil tüm üretim faktörlerinin iktisadi büyümeyle iliflkisi beklenen yönde ve anlaml bulunmufltur. Ayr ca, kifli bafl na gelir düzeyi olarak ortalamadan düflük ve yüksek olan bölgeler için yap lan analizlerde befleri sermayenin iktisadi büyümeyi etkileme gücünün gelir düzeyi düflük bölgelerde daha zay f oldu u tespit edilmifltir. Türkiye de insan sermayesinin mikro ve makro düzeyde getirisi üzerine s n rl say da çal flma bulunmaktad r. Ulaflabildi imiz çal flmalar n bir bölümü e itim ile ücret aras ndaki iliflkiyi incelemektedir [Tansel (1994, 1999), Sar (2002), Akçomak ve Kasnako lu (2003)]. Minsergil bir ücret denkleminin tahmin edildi i bu çal flmalarda, e itimin ücretler üzerine önemli etkisi oldu u sonucuna var lmaktad r. E itimin ekonomik büyüme üzerine etkisi konusunda yap lan çal flmalardan Güngör (1997) de toplulaflt r lm fl üretim fonksiyonu yöntemi kullan larak e itimin 67 ildeki sanayi büyümesine etkisi s nanmaktad r. Bu çal flman n bulgular na göre, 1980-1990 döneminde sanayi sektöründe çal flanlar n ortalama e itim düzeyleri bu sektördeki üretime pozitif yönde etkide bulunmaktad r. Taymaz (2001) ve Sayg l (1998) befleri sermayenin sanayi sektörlerinde verimlilik art fl na olumlu katk yapt sonuçlar na ulaflmaktad r. Taymaz (2001), 1987-1997 dönemini ve 67 sanayi sektörünü kapsayan verileri kulland analizinde, toplam istihdam içerinde teknik personelin (mühendisler ve teknisyenler) oran n insan sermayesi göstergesi olarak tan mlayarak sektörel teknolojik geliflme oran aç klamaya çal flmakta ve insan sermayesinin teknolojik geliflmenin önemli bir aç klay c s oldu u sonucuna varmaktad r. Sayg l (1998) ise insan sermayesine iliflkin ayn göstergenin, 1985-1993 döneminde imalat sanayi sektörlerindeki toplam faktör verimlili i art fl n n sadece teknolojik de iflme bileflenini olumlu etkiledi ini belirtmektedir. Çal flmada ayr ca, insan sermayesi-verimlilik art fl iliflkisinin sadece ileri teknoloji grubu sektörler için geçerli oldu u sonucuna ulafl lmaktad r. 31

3 B Ö L Ü M TÜRK YE EKONOM S N N BÜYÜME YAPISI

3. TÜRK YE EKONOM S N N BÜYÜME YAPISI Sürdürülebilir büyüme kavram n n en temel özelli i, büyümenin kayna nda verimlilik art fl n n bulunmas d r. Bu çerçevede, insan sermayesinin güçlendirilmesi baflta olmak üzere, verimlilik art r c yap sal politikalar n uygulanmas sonras nda ülkelerin potansiyel büyüme oranlar ve rekabet güçleri artacak, refah art fl kal c hale gelecektir. Bu bölümünün temel amac, geçmifl dönemde uygulanan büyüme stratejileri fl nda, Türkiye ekonomisinin verimlilik art fl sa lamada ulaflt baflar y de erlendirmektedir. Bu amaçla, öncelikle Türkiye ekonomisinde büyümenin kaynaklar incelenecek, izleyen alt bölümde ise di er ülkelerle karfl laflt rmal olarak Türkiye nin uzun dönem verimlilik art fl performans ele al nacakt r. 3.1. Türkiye Ekonomisinde Büyümenin Kaynaklar Türkiye, 1980 li y llarla birlikte, büyüme modeli olarak ekonominin d fla aç lmas n ve piyasa ekonomisinin güçlendirilmesini benimsemifltir. Bu modelde, iç talep yerine d fl talebin, kamunun ekonomiye aktif müdahalesi yerine fiyat mekanizmas ve özel kesimin öncü rolünün ekonomik büyümeye yön vermesi kabul edilmektedir. Piyasa ekonomisinin güçlendirilmesi ve ekonominin d fla aç lmas n n uyaraca sermaye birikimi ve verimlilik art fl n n büyüme h z n art rmas beklenmifltir. Önceki dönemden farkl olarak, artan rekabet bask s ve geniflleyen d fl pazar imkanlar sonucu ortaya ç kacak verimlilik art fl n n büyümenin kayna nda daha büyük pay sahibi olmas hedeflenmifltir. Ancak, Türkiye nin büyüme deneyimi üzerine yap lan uygulamal çal flmalar, büyümenin kayna nda verimlilik art fl n n artan ölçüde rol oynamas amac n n gerçekleflmedi ini ortaya koymaktad r. Zay f verimlilik art fl yan nda, bu faktörle yak ndan iliflkili olan sermaye birikim h z nda önemli düflüfl görülmüfltür. Verimlilik art fl ve sermaye birikiminde görülen zay flama özellikle 1990 l y llar ve 2000 li y llar n bafl nda büyüme oran nda ciddi dalgalanmalara neden olarak Türkiye ekonomisinin sürdürülebilir büyüme yap s n n çok uza nda kalmas na yol açm flt r (bkz. Grafik 3.1). 35