ISSN 1309-6311 TÜRKİYE İŞ BANKASI NIN ÇOCUKLARA ARMAĞANIDIR 9 7 7 1 3 0 9 6 3 1 0 0 4 Sayı 6 Kıs. Sporları Vinci'li Leonardo Köpekler
Egitim SIG.ai 1 05.01.2012 15:19
Sunuş Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Kültür Yayınları İş-Türk Ltd. Şti. İstiklal Caddesi Meşelik Sok. No: 2 Kat:4 Beyoğlu / İstanbul Telefon: 0 212 252 39 91 Faks: 0 212 252 39 95 www.iskulturyayinlari.com.tr Kumbara Dergisi Sayı 6 Üç ayda bir yayımlanır Kültür Yayınları İş-Türk Ltd. Şti. adına sahibi Suat E. Sözen Sorumlu Yazıişleri Müdürü Ahmet Salcan Yapım Bilim ve Çocuk Yayıncılık Tic. Ltd. Şti. İnova İletişim, Reklam ve Yay. Hiz. Ltd. Şti. www.inovatasarim.com Genel Yayın Yönetmeni Çağlar Sunay caglar.sunay@iskultur.com.tr Yazarlar Cumhur Öztürk cumhur.ozturk@iskultur.com.tr Çağdaş Oğuz cagdas.oguz@iskultur.com.tr Çağlar Sunay caglar.sunay@iskultur.com.tr Ferhat S. Kökdemir ferhat.kokdemir@iskultur.com.tr Muzaffer Özgüleş muzaffer.ozgules@iskultur.com.tr Çizerler Başar Muluk (Çizgi Öykü) basar.muluk@iskultur.com.tr Barış Hasırcı baris.hasirci@iskultur.com.tr Korkut Gültekin korkut.gultekin@iskultur.com.tr Görsel Yönetmen Cemal Töngür cemal@inovatasarim.com Danışman PUSULA Psikoloji Klinik Psikolog Çiğdem Çalkılıç Taylor Merhaba arkadaşlar, kışın kendini iyiden iyiye hissettirdiği bu soğuk günlerde işte, bir kez daha birlikteyiz. Sizin için yine, dopdolu bir Kumbara hazırladık. Kumbara nın altıncı sayısının teması köpekler. Dergide köpeklerin yaşamımızdaki yeri ve kökenine yönelik uzunca bir yazı yer alıyor. Mini Bilgiler de de köpeklerin tavırlarıyla ilgili küçük bilgiler bulacaksınız. Kumbara daki öteki yazılar da şöyle: İlk başta, tarih boyunca gizli haber göndermenin nasıl yapıldığını örnekleriyle gösteren Şifreler yazısı var. Sonra görünmez yazı yazmanın anlatıldığı kısa bir yazı geliyor. Sonraki yazıda gelmiş geçmiş en büyük dehalardan biri olan Leonardo da Vinci nin yaşamı ve çalışmaları ele alınıyor. Ardından da kış aylarında yapılabilecek bazı sporların anlatıldığı Kış Sporları yazımız geliyor. Resimli kısa öykülere devam ediyoruz. Bu sayıdaki öykümüz Sait Faik Abasıyanık tan: Son Kuşlar. Bu güzel öyküyü beğeneceğinizden eminiz... İllüzyon ve Aklınızı Kullanın köşeleri yine becerilerinizi göstermeniz için sizleri bekliyor. Bilim ve Teknoloji Kulübü nün muhteşem üyeleri de tabii ki yeni bir serüvenle karşınızda. Siz Kumbara yı okurken biz de bir sonraki sayının hazırlıklarıyla uğraşıyor olacağız. Yedinci sayıda buluşmak dileğiyle, hoşça kalın... İletilerinizi e-posta ile kumbara@iskultur.com.tr adresine ya da mektupla posta adresimize gönderebilirsiniz. Kumbara Dergisi Baskı Bilnet Matbaacılık Biltur Basım Yay. ve Hiz. A.Ş. www.bilnet.net.tr ISSN 1309-6311 Kumbara dergisinin 6. sayısı 173.000 adet basılmıştır. İş Bankası tarafından ücretsiz olarak dağıtılır. GÖRÜNTÜ KAYNAKÇASI Dergide kullanılan görüntüler www.shutterstock.com, www.visualphotos.com, www.istockphoto.com ve NASA Images ten alınmıştır. kumba r a 1
Kumbaramızda 14 Biliyor muydunuz? 4 İki yarımkürede kutup bölgelerinde geceleri gökyüzünde görülen doğal ışımalara kutup ışıkları denir. Kanada da yaşayan yerli halk Cree ler bu görkemli ışık gösterisine Ruhların Dansı adını vermiştir... Bulunduğunuz noktadan Yer in merkezine doğru bir tünel açtığınızı düşünün. Dünya nın öteki ucundan çıkıyorsunuz. Çıktığınız o nokta tünele başladığınız noktanın antipodu olur... 200 ışık yılı uzaktaki Kepler- 16b gezegeninden gökyüzüne bakıldığında bir değil, iki güneş görülür... 8 Gizliliğin Dili Şifreler Yayılması hiç de istenmeyen birtakım bilgilerin yalnızca öğrenmesi gerekenlere iletilmek amacıyla gizlenmesi gereksinimi tarih boyunca hep hissedilmiştir. Ancak bu iş, yani herkesin gözü önünde ama kimseye fark ettirmeden bilgi iletmek ya da ele geçtiğinde içeriğini kimsenin anlayamayacağı iletiler hazırlamak gerçekten de zor bir iştir. Bilgileri gizlemek için kullanılan şifreleme yöntemleri mutlaka bir süre sonra anlaşılmış ve artık işe yaramaz yöntemler yığını nın bir parçası olmuştur. Köpekler Bugün yeryüzünde 300 milyondan çok köpeğin yaşadığı tahmin ediliyor. Bütün bu köpeklerin hepsi de bir zamanlar Asya nın doğusunda yaşayan birkaç dişi kurttan türemiş. Köpeklerle binlerce yıldır birlikte yaşıyoruz. Onları besliyor, onlara bakıyoruz; onlar da bizim için bekçilik yapıyor, sürülerimizi gütmede yardımcı oluyor ve birtakım başka işlerimizi görüyorlar. Ama yaptıkları en önemli iş kuşkusuz bize arkadaşlık etmek. Onlarla aramızda başka hiçbir hayvan türüyle kuramadığımız güzel ve özel bir bağ var. 2 kumba r a
26 32 20 Vinci'li Leonardo Olağanüstü yeteneği ve yaratıcı gücü olan kişilere dahi denir. Leonardo da Vinci bir dahidir. Eşsiz yeteneği ve yaratıcı düş gücüyle Leonardo gelmiş geçmiş en büyük ressamlardan biridir. Ama onun asıl sıra dışı özelliği birbirinden farklı çok fazla alanla ilgilenmesi ve ilgilendiği her alanda da üstün bir yetenek sergilemesidir. Ressamlığının yanı sıra, heykeltıraş, mimar, müzisyen, mühendis, mucit, anatomici, jeolog, haritacı ve botanikçidir. Leonardo genellikle Rönesans düşüncesinin ve ruhunun somutlaştığı kişi olarak gösterilir. Kıs. Son Sporları Kuşlar Havalar iyice soğudu, evlere kapandık Yazın ne güzel dışarıda oynuyor, koşuyor, bisiklete biniyor, hatta yüzüyorduk. Peki, kış geldi diye spor yapmaktan vaz mı geçeceğiz? Hayır! Belki ülkemizde pek yaygın değil ama çok sayıda kış sporu var ve bunlardan bazılarını siz de yapabilirsiniz. Hem kışın tadını çıkarırsınız hem de sağlıklı ve güçlü bir bedeniniz olur. Gelin, bu sporlardan bazılarına daha yakından bakalım. Son Kuşlar, Sait Faik Abasıyanık ın 1952 yılında yayımlanan öykü kitabıyla aynı adı taşıyan öyküsüdür. Öyküde Burgaz Adası na artık uğramayan kuşlar ve bunun olası nedeni ele alınır. Konstantin Efendi ve onun gibilerin kuşları avlaması, başkalarının da doğal güzellikleri yalnızca kendi kullanımlarına almaya çalışması buruk bir dille anlatılır. Doğanın yok edilmesine karşı çıkan, çevreci bir dille yazılmış bir öyküdür. kumba r a 3
Bili y or muydunuz? Kutup bölgelerinde geceleri gökyüzünde görülen doğal ışımalara kutup ışıkları denir. Her iki yarımkürede genellikle 60 enlemlerinden daha yukarılarda görülür; yani kutup dairelerinin içinde... Kanada da yaşayan yerli halk Cree ler bu görkemli ışık gösterisine Ruhların Dansı adını vermiştir. Bu ışımanın nedeni her yıldız gibi Güneş in de uzaya sürekli yaydığı atomdan küçük parçacıklardır. Bunlar Dünya nın manyetik alanı nedeniyle güney ve kuzey kutup bölgelerinden atmosfere girer. Havadaki oksijen ve azot atomlarıyla çarpışınca da böylesi etkileyici ışıkların çıkmasına yol açarlar. İki Güneşli Gezegen Eğer 200 ışık yılı uzaktaki Kepler-16b gezegenine gidebilseydik, tıpkı Yıldız Savaşları filmlerinin kahramanı Luke Skywalker ın büyüdüğü Tatooine gezegeninde olduğu u gibi gökyüzünde iki güneş olduğunu görürdük. Yaklaşık Satürn büyüklüğündeki Kepler-16b iki yıldızı merkez alan yörüngesindeki bir turunu 229 günde tamamlıyor. Bir başka deyişle bu gezegende bir yıl 229 gün sürüyor. Merkezdeki yıldızlardan birinin kütlesi Güneş inkinin dörtte üçü, öteki de ancak beşte biri kadar. Kütleleri küçük yıldızların yüzey sıcaklıkları da düşük olur. Bu nedenle Kepler-16b nin yüzey sıcaklığı da -100 derece dolayında oluyor. Bu gezegende gün batımı belki çok güzel görünebilir ama o soğukta yaşamak çok zor olacaktır. Ayrıca Kepler-16b de Güneş Sistemi ndeki Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün gibi bir gaz devi; yani ayak basılabilecek karasal bir yüzeyi yok... 4 kumbara
Antipod Yeryüzünün herhangi bir noktasının Dünya nın merkezine göre simetrik (tam karşı taraftaki) karşılığına o noktanın antipodu denir. Yani bulunduğunuz noktadan Yer in merkezine doğru varsayımsal bir tünel açtığınızı düşünün. Ama yaklaşık 4500 derece sıcaklıktaki merkezde durmayıp tüneli ilerletiyorsunuz ve Dünya nın öteki ucundan çıkıyorsunuz. İşte, çıktığınız o nokta tünele başladığınız noktanın antipodu olur. Dünya üzerindeki gerçek konum Antipod konum Örneğin Ankara dan Dünya nın merkezine doğru bir tünel açsaydık ve merkezde durmayıp öteki uca kadar tüneli ilerletseydik, Büyük Okyanus ta Yeni Zelanda nın başkenti Wellington dan yaklaşık 2700 km ötede bir noktaya çıkardık. Çevremizde binlerce kilometre boyunca hiçbir kara parçası olmazdı. Türkiye Yeni Zelanda Karşıık Hafrli Söczklüer Yalpıan bir araşırtmyaa gröe başlıngaç ve btiiş harlferi dıışdna süczök içinkedi harlfrein karıştırlmsaı süzcökliren okunmısanı hiç etkeliyimor. Çnükü beiyn okmua srasııdna her hrafi okmuuyor; söczükelri btüün oraalk oyukor. kumba r a 5
Bili y or muydunuz? Türkiye'deki ilköğretim i okulu öğrencisi sayısı... Her ay dünyada google arama motoruyla yapılan arama sayısı... Bu sayı 5 yıl önce yalnızca 2,7milyardı. 50 milyonunc cu kullanıcıy a ulaşma süresi Radyo Televizyon İnternett ipod Facebook 38 yıl 13 yıl 4 yıl 3 yıl 2 yıl Bu sayı, komşumuz Yunanistan'ın nüfusundan daha büyüktür. İlk cep telefonu mesajı 1992'de gönderildi. Günümüzde her gün Sizin bu sayfayı okuduğunuz 2 dakikalık sürede Çin'de 25, Hindistan'da 60, Türkiye'de 4, Dünya'da 290 bebek dünya nüfusundan daha fazla mesaj doğmuş olacak... gönderiliyor. Boyutlarına göre bedenimizdeki en güçlü kas dilimizdir. Yetişkin bir insanın bedeninde her gün üretilen yeni hücre sayısı. s 6 kumba r a
Garip Yanlarımız İnsan ilginç bir canlı türü. İçinde yaşadığı evreni, doğayı ve kendisini anlamaya, öğrenmeye çalışan ve bunda da oldukça başarılı olan tek tür. Yine de hâlâ tam olarak açıklanamayan birçok şey var; hatta kendimizle ilgili olarak bile. İşte, size bunlardan üçü: yüzümüzün kızarması, öpüşmemiz ve batıl inançlarımız. Yalan söylediğimizde ya da utandığımızda yüzümüz kızarır. Bilim insanları basit gibi görünen bu olayın neden gerçekleştiğini hâlâ tam olarak anlayabilmiş değil. Çünkü insan istemediği bir durumu, yüzü kızararak kendisi açığa çıkarmış oluyor. Öpüşmek günlük yaşamımızda sık yaptığımız, olağan bir şeydir. Tarihinin de çok eskilere gittiği biliniyor. Ama onun da neden ortaya çıktığı anlaşılmış değil. Genetik bir nedeni mi var, yoksa toplumsal bir kökeni mi? İnsanların çoğunun batıl inançları vardır. Tarih boyunca insanların başlarına gelen kötü olayları birbirlerine anlatmalarıyla batıl inançların ortaya çıktığı düşünülüyor. Yine de batıl inançların kökeni ve insanların onlara neden inandığı tam olarak anlaşılmış değil. 2,2 Milyon Bankamatik Bankada hesabı bulunan kişilerin para çektiği, para yatırdığı ve daha başka birçok işlemi daha gerçekleştirdiği makinelere ATM yani Bankamatik denir. Dünyada bugünkülere benzeyen ilk ATM ler 1972 de kullanılmaya başlanmış. Günümüzde tüm dünyada 2,2 milyon ATM olduğu tahmin ediliyor. Türkiye deki ilk ATM yi de 1982 de İş Bankası hizmete sunmuş ve Bankamatik sözcüğünü de dilimize kazandırmış. Bugün İş Bankası nın Türkiye genelinde 4500 e yakın Bankamatik i bulunuyor. Bankamatikler ilk başlarda yalnızca para çekme ve para aktarma işlemlerinde kullanılırlarken artık günümüzde tıpkı bir banka şubesi işlevi görüyorlar. kumba r a 7
Hiç kimsenin öğrenmesini istemediğiniz bir bilgiyi gizlice bir arkadaşınıza ya da gizli grubunuza mı iletmek istiyorsunuz? Yoksa, kardeşinizin ve anne babanızın anlayamayacağı bir günlük mü tutmak istiyorsunuz? Belki de başkaları fark etmeden bir arkadaşınızı uyarmanız lazım. O zaman bu yazıyı okumanızda yarar var. Tarih boyunca imparatorlar, generaller ve sevgililer de tıpkı sizin gibi kimsenin öğrenmesini istemedikleri birtakım bilgileri hep gizli gizli iletmeye çalışmış... Gizliliğin Dili Şifreler Birçok kişinin öğrenmek isteyeceği ama yayılması hiç de istenmeyen birtakım bilgilerin yalnızca öğrenmesi gerekenlere iletilmek amacıyla gizlenmesi ihtiyacı tarih boyunca hep hissedilmiştir. Ne var ki bu, yani herkesin gözü önünde ama kimseye fark ettirmeden bilgi iletmek ya da ele geçtiğinde içeriğini kimsenin anlayamayacağı iletiler hazırlamak gerçekten de zor bir iştir. Bilgileri gizlemek için kullanılan şifreleme yöntemleri mutlaka bir süre sonra anlaşılmış ve artık işe yaramaz yöntemler yığını nın bir parçası olmuştur. Her şeyden önce ileti çok iyi gizlenmelidir. Rivayete göre bir zamanlar bir Yunan kralı iletmek istediği gizli iletiyi saçları kazınmış bir kölesinin kafasına yazdırırmış. Kölenin saçları uzadıktan sonra da onu iletiyi okuyacak kişiye gönderirmiş. Eski Çinliler de gizli bilgileri ipekli kumaş parçalarına yazar sonra onları küçük toplar haline getirip balmumuyla kaplarlarmış. İletiyi götürecek ulak (bir yerden bir yere ileti taşıyanlara verilen ad) bu minik topları yutarmış. Ulak hedefe ulaşınca da... Ne var ki bütün bu yöntemler ortaya çıktıktan bir süre sonra kullanılmaz olmuş. Ama yeni yöntemler de hep geliştirilmiş. Şifreli haberleşmenin tarihi gerçekte şifreleri çözmeye çalışanlarla yeni şifre geliştirmeye çalışanların arasında geçen gizli bir mücadele tarihi gibidir. 8 kumba r a
şu gazya şar ayetadar ş=b a=i y=l bu g i z li bir ileti d i r Kaymış Yazılar Romalıların sık kullandığı şifreleme yöntemlerinden biri de yazılarda alfabenin harflerini kaydırarak kullanmaktı. Özellikle İmparator Julius Sezar, generallerine gizli iletiler gönderirken bu yöntemle gizlenmiş yazılar kullanırdı. Her harf için alfabede üç harf ötedeki harf kullanılırdı. Bir başka deyişle a nın yerine d, b nin yerine e, c nin yerine f... Bu yöntemi Türkçeye şöyle uyarlayabiliriz: A B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z A B C Kuşkusuz bu şifreleme için illa ki 3 harf kaydırmak gerekmez. Siz de farklı miktarda kaydırdığınız kendi şifreleme yönteminizi geliştirebilirsiniz.? B Ç T K P Ç N Ü Ç Ö G Ç D L C Ğ I Ğ O kumba r a 9
Zikzak Şifre Basit bir başka şifreleme yöntemi de zikzak şifrelemedir. Bu şekilde şifrelenmiş bir yazıyı çözmek oldukça zordur. Halbuki şifreleme yöntemini bilirseniz, her şey birden çok kolaylaşır. Şifreyi çözmek için yapılması gereken şey tireden sonraki harflerin tireden önceki harflerin aralarına yerleştirilmesidir. Yandaki gibi bir ileti aldığınızı düşünün. Zikzak şifreyle yazıldığını bilmeniz yeterli. Tireden sonraki bölümü tireden önceki bölümün altına ama biraz sağa yerleştireceksiniz ve zikzak çizerek okuyacaksınız... a ş m İ ee - kabzgl a ş m İ e e k a b z g l Yazı İçinde Yazı Gizli bir ileti göndermenin bir başka yolu da iletiyi bir yazının içinde saklamaktır. Ancak bunun için iletiyi alacak olan kişinin nasıl bir yöntem kullanıldığını bilmesi gerekir. Örneğin aşağıdaki yazıdaki gizli iletiyi i çözmek için her cümlenin sondan üçüncü sözcüğünü okumak k gerekir. Büyük sınav haftaya salı değil, yarın olacak galiba. Ankara ya vardığımda akşam da olmuştu. Artık çalışmaya da başlamam gerekti. Komşumuz Sevim Teyze, elinde bir tabak börekle bize gelip oturdu. Sınav için biraz ders çalışmayı planlıyordum ama kolaysa öyle bir ortamda gel de çalış. Kitaplı Şifre Bu ilginç kodlama yönteminde alıcının da göndericinin de elinde aynı kitaptan (aynı baskıdan) bulunması gerekir. İletiyi gönderecek olan kişi iletiyi oluşturan sözcükleri kitapta saptar. Sözcükleri şu şekilde kodlar: 51. 17. 4 20. 3. 7 73. 12. 6.. Kodu alan kişi hemen kitabı açar; çünkü 51. 17. 4 şeklindeki kod kitaptaki 51. sayfanın 17. satırındaki 4. sözcük anlamına gelir. Öteki sözcükleri de aynı şekilde bulur ve iletiyi okur. 10 kumba r a
Kod Çözücüler Sezar ın kullandığına benzer şifrelere kod denir. Kod uygulanan yazılara da kodlanmış yazı adı verilir. Yüzlerce yıldır binlerce değişik kod üretilmiş, kullanılmış ama hepsi de çözülmüştür. Kod çözücü kişiler belli bir örüntü içinde birbirinin yerine konan harflerden oluşan yazıların, sabırlı bir çalışmayla çözüleceğini bilir. Peki, kod çözücüler bu örüntü leri nasıl ortaya çıkarır; yani kodları nasıl çözer? Sezar ın iletisine dönelim: bçtkp çnüçö gç dlcğ ığo İletinin ikinci sözcüğüne bakalım: çnüçö. Burada iki tane ç var. Yani gerçek sözcükte de buralarda aynı harf olmalı. Şimdi de iletideki tüm sözcükleri ve harfleri gözden geçirelim. En sık kullanılan harf: Ç. Türkçe sözcüklerde en sık kullanılan harfin ne olduğunu biliyor musunuz? A. O zaman iletideki ç nin normalde a ya karşılık geldiğini düşünmek yerinde olur. Kuşkusuz rastlantı eseri bu iletideki ç, Türkçede en sık kullanılan ikinci ya da üçüncü harfe de karşılık gelebilir. Ama ileti ne kadar uzunsa, bu olasılık o kadar düşer. Yani kodlanmış yazıda en sık geçen harf, normalde en sık kullanılan harfe karşılık gelir. Üçüncü sözcük iki harften oluşuyor ve ikinci harfinin de a olduğunu biliyoruz. Türkçede sonu a ile biten iki harfli -ve anlamlı- sözcükleri sıralarız: da, ta, ya. Ta ile ya günlük iletişimde çok ender kullanılır. O zaman g koduyla yazılan harfin de gerçekte d ye karşılık geldiğini anlarız. Gördüğünüz gibi kodlu yazıyı yavaş yavaş çözmeye başladık. Harflerin kullanılma sıklığına dayanan bu kod çözme yöntemine sıklık çözümlemesi denir. Sıklık çözümlemesiyle kodlar çözüldükçe daha karmaşık kodlar üretilmiştir. Örneğin 1500 lü yıllarda Fransa da üretilen bir koda, çözülemez gözüyle bakılıyordu. Çünkü her harf için kodda birden çok harf kullanılıyordu. Örneğin yukarıdaki iletideki ilk sözcüğün ilk harfi olan y için alfabenin üç sonraki harfi kullanılırken sözcüğün ikinci harfi için alfabenin 7 sonraki harfi kullanılıyordu. Bir başka deyişle iletiyi oluşturan sözcüklerdeki harfler bir 3 kaydırılarak, bir 7 kaydırılarak kodlanıyordu. Bu kodu çözmek için 300 yıl gerekti: Ama sonunda o da çözüldü. kumba r a 11
a b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n o ö p r s ş t u ü v y z Türkçede Harflerin Kullanım Sıklığı Eski yazıları çözmeye, hiç bilinmeyen bir dili anlamaya çalışan ilk kod çözücüler sıklık çözümlemesinden çok yararlanmıştır. Onlar da yüzlerce yıl önceden her dilde bazı harflerin ötekilerden daha sık kullanıldığını fark etmişlerdir. Yukarıdaki tabloda Türkçede harflerin kullanım sıklıkları görülüyor. En çok kullanılan harfimiz, a ve en az kullanılan da j. Sayfalar dolusu kodlanmış bir yazıyı çözmeye çalışan bir kod çözücü bu tablodan yararlanarak sıklık çözümlemesi yapabilir. Bütün yazıda hangi harften kaç tane kullanıldığını sayar ve onların gerçekte hangi harfe karşılık geldiğini saptar. Saptanamayan harfler de yazının eksik kalan yerlerinin anlamsal çözümlemesiyle ortaya çıkartılır. Her Yanımız Şifre Belki doğrudan göremiyoruz ama kodlar ve şifreler artık günlük yaşamımızın bir parçası haline geldi. Otomatik para çekme makineleri gibi birçok elektronik aygıt karmaşık şifrelerle korunuyor. İnternette de kredi kartı bilgileri ve kişisel veriler hep kodlanarak saklanıyor -ki birilerinin eline geçmesin. Uzmanlar hâlâ kırılamaz bir kod üretmenin peşinde. Zaman zaman birileri çıkıp bulduğunu ileri sürüyor ama o da kısa bir süre sonra çözülüyor. Çağlar Sunay umba r a
Görünmez Yazı Yazıyoruz Mini Bilgiler Şimdi hep birlikte görünmez yazı yazmanızı sağlayan bir görünmez mürekkep hazırlayacağız. Hem de her evde bulunan malzemelerle. Böylece yazacağınız gizli yazıları yalnızca nasıl okunacağını bilen özel arkadaşlarınız okuyabilecek... Malzemeler Bir limon Kulak temizleme çubuğu ya da ince uçlu bir fırça Küçük bir kâse Saç kurutma makinesi Mürekkep Limonu ortadan ikiye kesiyorsunuz ve suyunu kaseye sıkıyorsunuz. Suyun içine düşen limon parçalarını temizliyorsunuz. Mürekkebiniz hazır! Aslında mürekkep olarak kullanmak için elma suyu, süt, karbonatlı su ya da sirke de kullanabilirsiniz. Yazı Yazma Kulak temizleme çubuğunu limon suyuna daldırıp boş bir dosya kâğıdına istediğinizi yazıp çiziyorsunuz. Ama elinizi çabuk tutun. Yoksa limon suyu kurur ve yazdığınızı siz de göremezsiniz. Limon suyu iyice kuruyunca kâğıdın üzerinde görünür hiçbir şey kalmayacaktır. Yazılanları Okuma Arkadaşınızdan gelen bir görünmez mektubu okumak için hemen bir saç kurutma makinesi buluyorsunuz. Mektubu olabildiğince ısıtıyorsunuz. Kâğıt ısındıkça limon suyu oksitleniyor (yani paslanıyor) ve gizli yazı kahverengi bir yazı olarak ortaya çıkıyor. Saç kurutma makinesi kullanmak yerine mektubu ütüleyerek de yazıları görünür kılabilirsiniz. Ancak kâğıdı fazla ısıtıp yakmamaya dikkat edin... kkumba u b bar ra 13 19
Arkadaşımız, Koruyucumuz, Yardımcımız Köpekler Köpeklerle e binlerce yıldır birlikte yaşıyoruz. Onları besliyor, onlara bakıyoruz; onlar da bizim için bekçilik yapıyor, sürülerimizi gütmede yardımcı oluyor ve birtakım başka işlerimizi görüyorlar. Ama yaptıkları en önemli iş kuşkusuz bize yoldaşlık, arkadaşlık etmek. Onlarla aramızda başka hiçbir hayvan türüyle kuramadığımız güzel ve özel bir bağ var. Bugün yeryüzünde 300 milyonu aşkın köpek yaşadığı tahmin ediliyor. Bütün bu köpeklerin hepsi de bir zamanlar Asya nın doğusunda -olasılıkla da Çin de- yaşayan birkaç dişi kurttan geliyor. Bu kurtlardan olan yavrular ve onların yavruları kuşaklar boyunca Asya, Afrika ve Avrupa ya yayılmış. MÖ 9000 li yıllarda insanlar buz tutmuş Bering Boğazı ndan yürüyerek Asya dan Amerika ya geçtiğinde yanlarında köpeklerini de götürmüşler. Köpekler bugün tıpkı insanlar gibi bütün kıtalara yayılmış durumda. 14 kumba r a
Yüzlerce Cins Evcil köpek cinslerinin hepsi, Canis familiaris adlı tek bir türün üyeleridir. Köpeklerin görünüş ve davranış olarak birbirinden farklı olan alt gruplarına cins denir. Aynı cins köpekler, ortak davranış özellikleri taşır ve görünüşleri de benzerdir. Bugün dünyada görünüş olarak birbirinden çok farklı yaklaşık 400 cins köpek bulunuyor. Peki, neredeyse hiçbir hayvan türünde görülmeyen bu çeşitlilik acaba nereden geliyor? Köpek sahipleri köpeklerin başlıca yararının can yoldaşı olmak olduğunu düşünür. Köpeklerle insanların iyi bir dostluk geliştirmesinin temelinde onların insan davranışlarını, beden dilini ve seslerini anlama konusunda çok yetenekli oluşları geliyor olabilir. Öyle ki bu alanda en yakın akrabamız şempanzelerden bile daha başarılılar. Hatta beden dilini anlama konusunda bizden bile iyi oldukları söylenebilir. Doğada, canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri, karınlarını doyurmalarına ve av olmamalarına yani evrimin en temel mekanizması olan doğal seçilime bağlıdır. Buna göre ancak zorlu yaşam koşullarına uyum sağlayabilen canlılar hayatta kalır ve soylarını sürdürür; ötekiler ölür yani elenir. Evcil hayvanların hayatta kalıp kalmayacağınaysa, doğal koşullar değil, sahipleri karar verir. İnsanlar, beğendikleri özelikleri taşıyan hayvanları besler ve yalnızca onların üremesine izin verir. Buna yapay seçilim denir. Böylece her yeni kuşak sahibin istediği özellikleri daha çok taşır. Bu kadar çok köpek cinsinin -hem de neredeyse yalnızca son 500 yıl içinde- ortaya çıkışı da böyle olmuştur. Köpek sahipleri bazen zekâsı için, bazen büyüklüğü için, bazen sevimli ve cana yakın davranışlarından dolayı ya da daha başka birçok nedenle belli köpekleri seçerek üretmiştir. İşte, günümüzde yaşayan bütün köpek cinsleri, insanların belli özellikler taşıyan köpekleri üretmesiyle oluşmuştur. kumba r a 15
Köpeklerin başlıca görevlerinden biri sürülerimizi Dostluğun Başlangıcı gütmemize yardım etmek olmuştur. Köpekler bizim en eski hayvan dostlarımız. Atlardan, ineklerden, keçilerden ve koyunlardan çok daha önce bizlerle birlikte yaşamaya başlamışlardı. Sanki insanlık tarihinin bir parçası gibiler. İnsanlar daha tarıma ve yerleşik yaşama geçmeden başlayan bir ilişki bu. 60.000 yıl öncesiyle 12.000 yıl öncesi arasında yaşanan son buz devrinde insan topluluklarıyla kurt sürülerinin yaşamlarında birçok ortak yan vardı. Aynı av sahalarını paylaşıyor ve aynı tür hayvanları avlıyorlardı. Bu durum da aralarında bir rekabete yol açıyordu. Kurt sürüleriyle insan topluluklarının büyüklükleri birbirine yakındı. Her ikisinde de sosyal ilişkiler vardı. Sürüdeki lider -alfa erkeğikurttan yeni doğmuş yavruya kadar her üyenin sürü içinde rolü belliydi. Ayrıca beden hareketleri, mimikler ve seslerden oluşan karmaşık bir dilleri vardı. Yalnız yaşayan kurtlar çekingen, tedirgin ve temkinli oluyorlardı. Bunlardan bazıları insan gruplarını izlemeyi, onlarla a birlikte hareket etmeyi ve onların artıklarını yürüterek yaşamayı kolay bir yol olarak görmüş olabilir. İnsanlar da kurtların güçlü koku alma duyularından, iz sürme ve av hayvanlarını bulma becerilerinden yararlanmanın akıllıca olacağını düşünmüş olabilir. Yani her iki türün de işbirliği içinde yaşamasında yarar olduğu açıktır. Öyle ya da böyle bundan en az 14.000 yıl önce bazı kurtlar insanlarla birlikte yaşamaya başladı. Evcilleşme yani hayvanların insan topluluklarıyla birlikte yaşayacak şekilde değişim geçirmesi uzun bir süreçtir. İnsanlar kurtları seçici üretimle aşama aşama evcilleştirdiler. En uysal olanların birbirleriyle çiftleşmesini sağladılar. Yavrular arasında yine en uysal olanların üremesine izin verdiler. Kuşaklar sonra doğan yavrular artık kurt atalarından çok farklılaşmıştı. Yine de kurt ve köpek çok yakın türlerdir. Aralarındaki genetik fark %1 dolayındadır; yani genomlarının %99 u aynıdır. Ancak köpekler insanlara bağımlıdır ve doğada kendi başlarına yaşamlarını sürdüremezler. 16 kumba r a
Eğitilmiş kızak köpekleri arka arkaya 10-12 gün boyunca (1800 km) yol alabilirler. Yardımcımız Köpekler İlk evcil hayvan olan köpek giderek insanın en yakın dostlarından biri halini almıştır. Köpekler gerçekten de akıllı hayvanlardır ve insanlarla yalnızca arkadaşlık etmezler; aslında onlar çok iyi birer işçidir de. Köpekler binlerce yıldır koyun sürülerini gütmede ve evleri korumada kullanılagelmişlerdir. Eski Yunan da ve Eski Mısır da av sırasında kullanılmışlardır. Romalılar büyük köpekleri savaşmak için eğitmişlerdir. Bu köpekler zırhlı bir düşman askerini atın sırtından düşürüp parçalayabiliyordu. Birçok ülkede işgücü olarak at arabası, kızak ve hatta saban çekmede kullanılmışlardır -bazı ülkelerde hâlâ da kullanılırlar. Artık köpekler bir dizi başka alanda da bize çok yardımcı oluyor. Örneğin St. Bernard cinsi köpekler özellikle dağlarda kaybolan kişileri arayıp bulmada kullanılırlar. Kılavuz köpekler görme engellilerin eli, ayağı, gözü gibidir; onları bir anlamda özgürleştirir. Sahiplerinin güvende hissetmesini ve özgüvenlerinin de yükselmesini sağlarlar. Bazı köpekler havaalanlarında yurtdışından gelen bagajlarda kaçak et ve tarım ürünü bulmada kullanılır. Ama onların burunlarıyla buldukları bunlarla sınırlı değildir; savaş alanlarında gömülü mayınları, gizlenmiş bombaları ve depremlerde enkaz altında sağ kalan insanları da bulabilirler. Evcil tilkiler artık yüksek fiyatlarla satılıyor. Köpekten çok da farkı kalmamış olan bu tilkilerin tek olumsuz yanı, biraz pis kokmaları. Evcilleşen Tilkiler Köpeklerin kurttan nasıl türediğini zamanı geri alıp da izlememiz olanaksız. Ancak aynı familyadan başka türler üzerinden bu evrimi inceleyebiliriz. Dmitri Belyaev 1950 li yıllarda Rusya da köpeğin kuzeni sayılabilecek vahşi tilkileri beslemeye başlamış. Amacı tilkileri tıpkı köpekte olduğu gibi evcilleştirip evcilleştiremeyeceğini görmekmiş. 130 vahşi tilkiyle başlayan araştırmada hep insandan en az korkan ve en arkadaş canlısı yavruları seçmiş ve yetiştirmiş. Otuz beş kuşak sonra vahşi tilkiden çok evcil köpekleri andıran, insandan ürkmeyen, arkadaş canlısı, oyunbaz tilkiler ortaya çıkmış. Bunlar elli yıl önce çalışmaya başladığında beslediği ilk vahşi tilkilerden çok farklıymışlar. Şimdiki yetiştiriciler evcil tilkiler için bir köpek kadar sadık ama bir kedi kadar özgür ruhlular ve insanlarla derin bağlar kurabiliyorlar diyor. kumba r a 17
Doberman Pinscher Zeki, güçlü ve özgüveni yüksek bir köpektir. İyi iz sürer ve iyi bekçilik yapar. Güçlü sezgileri nedeniyle arama ve kurtarmada da başarılıdır. Yüzlerce Cins Yeryüzünde milyonlarca hayvan türü yaşıyor. Ancak köpekler kadar çeşitlilik gösteren bir başka tür neredeyse yoktur. Görünüşleri ne kadar farklı olsa da bütün köpek cinsleri ortak kökenlerinden dolayı da birçok ortak özellik taşır. İlk köpekler insanlara zamanla uyum sağladı ve uyum sağladıkça da uysallaştı, eğitilebilir oldu. Günlük yiyeceklerinin büyük bölümünü insan artıkları oluşturuyordu. Artık onlar için büyük avlara gereksinim kalmadı. Kafatasları, dişleri ve bedenleri giderek kurda göre küçüldü. Binlerce yıl boyunca insanlar yapay seçilim yoluyla istedikleri özellikleri taşıyan yüzlerce cins yarattılar. 18 kumba r a İngiliz Bulldoğu Biraz itici görünüşlü ama çok güvenilir bir köpektir. Sahibine çok bağlıdır ve çocukları sever. Sürekli akan salyasıyla ünlüdür. Sıcaktan pek hoşlanmaz. Collie Zeki ve sıcak kanlı bir köpektir. Saldırgan değildir ve çocuklarla iyi anlaşır. Kurtarma ve görme engellilere kılavuzluk etmede çok iyidir. Soğuktan pek hoşlanmaz. Dalmaçyalı Çok sevimli, zeki ve inatçı bir köpektir. Oyuncudur ve çocuklarla oynamaktan da hoşlanır. Güçlü bir hafızası vardır ve iyi bekçilik yapar. Husky (Sibirya Kurdu) Sıcağı sevmeyen bu köpek kızak çekme, ve bekçilik işlerinde iyidir. Etkileyici gözleri biraz ürkütücüdür; ama gerçekte sevecen ve yaramaz bir köpektir. Oyuncudur ve çocuklarla arası çok iyidir.
Alman Çoban Köpeği Zeki olmasının yanı sıra, etkileyici ve güçlü bir köpektir. Neşeli ve çok dikkatlidir. Gelişmiş sezgileri, özgüveni ve koruma içgüdüsü nedeniyle iyi bekçi köpeği olur. Çabuk öğrenir. Çok zeki ve çevik bir köpektir. Uzun bacakları ve ince yapısından dolayı çok hızlı koşar. İyi bekçi köpeği olur. Kendisine iyi davranan insanlarla iyi anlaşır. Sıcak iklimi sever. Beagle Çok sevimli, meraklı ve kendinden emin bir köpektir. Küçük olmasına karşın iyi bekçi köpeği olur. Soğuktan pek hoşlanmaz. Dost canlısı bir ev köpeğidir. Rottweiler Yorkshire Terrier Zeki, özgüvenli ve gözüpek bir köpektir. Çok havlar ve dikkat çeker; bu nedenle küçük olmasına ve sevimli görünmesine karşın iyi bekçi köpeği olur. Ürktüğünde ya da kızdığında ısırabilir. Kangal Önsezileri kuvvetli, çok büyük ve güçlü bir köpektir. Çok iyi bir çoban köpeği ve bekçi köpeği olur. Sahibine çok bağlıdır. Çabuk öğrenir ve doğada olmaktan hoşlanır. Ağırbaşlı, sakin ve sadık bir köpektir. Hem cesur hem de güçlü olduğundan koruma ve bekçilik işini çok iyi yapar. İyi de iz sürer. Başka köpeklerle pek anlaşamaz. kumbara 19 Çağlar Sunay Bütün köpeklerin atası boz kurttur. Whippet
Vinci'li Leonardo Bastırılamaz merakı ve yaratıcı düş gücüyle Leonardo da Vinci gelmiş geçmiş en büyük ressamlardan biridir. Ama onun asıl sıra dışı özelliği birbirinden farklı çok fazla alanla ilgilenmesi ve ilgilendiği her alanda da üstün bir yetenek sergilemesidir. Ressamlığının yanı sıra, heykeltraş, mimar, müzisyen, mühendis, mucit, anatomici, jeolog, haritacı ve botanikçidir. Leonardo genellikle Rönesans düşüncesinin ve ruhunun somutlaştığı kişi olarak gösterilir. Leonardo da Vinci, 15 Nisan 1452 de İtalya nın dağlık Toskana Bölgesi ndeki Floransa şehir devletinin Vinci kasabasının yakınlarındaki bir köyde dünyaya geldi. Babası sürekli iş gezisinde olduğundan onu dedesi ve amcası Francesco yetiştirdi. Francesco, küçük Leonardo ya bitkilerin adlarını ve kullanım alanlarını, değişen hava durumunun belirtilerini, vahşi hayvanların davranışlarını ve meraklı Leonardo nun öğrenmek istediği daha birçok şeyi anlattı, öğretti. Küçük Leonardo çevresindeki her şeyle ilgileniyordu. Bütün gördükleri ona ilginç geliyordu ve onları öğrenmek, anlamak istiyordu. Sürekli yanında bir kalem ve tebeşir taşırdı; gördüklerinin resmini yapardı. Hayvanların hareketlerini, kuşların uçuşlarını, ağaçların ve bitkilerin büyümelerini gözler, taşları ve kayaları, ağaçların arasından geçen ışıkları ve gölgeleri incelerdi. 20 kumba r a