Türkiye malat Sanayinde Fiyat-Maliyet Marjlar: Dönemler ve Sektörler tibariyle Karlatrmal Bir Analiz Ar. Gör. Alper Aslan 1 Yrd. Doç. Dr. Ferit Kula 1 ÖZET Oligopolistik yapdaki yerel endüstriler, uluslar aras rekabetle karlatnda daha rekabetçi davranmaya zorlanr. Bu süreç ise fiyat-maliyet marjlarnn dümesine ve çkt seviyesinin artmasna neden olarak, yerel firmalarn piyasa gücünü azaltacaktr. Bu makalede, iki haneli Türkiye imalat sanayi verileri ile panel veri ekonometrik teknikleri kullanlarak disipline edici ithalat hipotezi kamu ve özel sektör ayrm ile test edilmi ve ithalat penetrasyonunun Türkiye imalat sanayi iki haneli kamu alt sektörlerinde 1966-2001 döneminde, piyasay disipline etmede önemli bir rolü olduu sonucuna varlrken, özel sektörde bu etki reddedilirken, özel sektörde ithalatn piyasas disipline etme hipotezi kabul edilmemitir. Anahtar kelimeler: Fiyat-maliyet marjlar, thalatn piyasay disipline etme hipotezi, Rekabet. Jel: L6, L11, L13 ABSTRACT Domestic industries, which have an oligopolistic structure, are forced to behave more competitively once domestic markets are faced to international competition. This process will reduce the market power of domestic firms leading to lower mark-ups and higher output levels. In this paper, the import discipline hypothesis is tested by utilizing panel data econometric techniques for the data of two-digit public and private Turkish manufacturing industries, and it is concluded that while import penetration played an important role in disciplining the market for the years 1966-2001 in two-digit public Turkish manufacturing industries, the import as market discipline hypothesis is not accepted in private sector. Keywords: Price-cost Margins, The import-as-market discipline hypothesis, Competition G R 1 Geli&mekte olan ülkeler için yaplan analizlerle, d&a açlma ile birlikte ithalattan kaynaklanan rekabetin endüstrilerde kar marjlarn azaltt) sonucuna ula&lm&tr 2. Bu süreçte, d&a açlma, aksak rekabet piyasalar altnda i&leyen firmalarn kar&la&tklar talep esnekliklerinin artmasna ve fiyat-maliyet marjlarnn azalmasna neden olmaktadr. Literatürde d&a açlmann ekonomik performans, be& ayr yoldan etkilemekte oldu)u gösterilmi&tir (Taylor, 1994). Bu kanallar; faktör tahsis etkisi, disipline edici ithalat hipotezi, ara ve yat+r+m mal+ sa,lama etkisi, ölçek etkisi ve teknoloji yayma etkisi olarak adlandrlrlar. Bu çal&mann amac, d&a açlmann yukarda saylan kanallardan biri olan, disipline edici ithalat hipotezinin geçerlili)inin, 1965-1980; 1980-2001 ve 1995-2001dönemleri için Türkiye ekonomisi imalat sanayi alt sektörler itibariyle kamu sektörü ve özel sektör ayrm ile test edilmesidir. Bu amaç do)rultusunda yaplan çal&malarda, 1 Erciyes Üniversitesi, ktisadi ve dari bilimler Fakültesi, ktisat Bölümü, alperaslan@erciyes.edu.tr ve kulaf@erciyes.edu.tr 2 Ayrntl bilgi için baknz: Roberts ve Tybout (1996) ile Currie ve Harrison (1997).
Türkiye malat Sanayinde Fiyat-Maliyet Marjlar+: Dönemler ve Sektörler tibariyle Kar2+la2t+rmal+ Bir Analiz farkl ve ksa dönemli verilerin kullanlmas nedeniyle çeli&kili sonuçlar elde edilmi&tir 3. Bu nedenle, çal&mada Türkiye ekonomisi için ilk defa bu denli geriye gidilerek ithalatn kamu ve özel sektör imalat sanayi sektörlerinde piyasay disipline edici etkisi incelenmi&tir. Bu amaca yönelik olarak, çal&mann geri kalan ksm dört bölüm halinde organize edilmi&tir. Bölüm I de fiyat-maliyet marjlar ile ilgili literatür ve konu &)nda ortaya konan ampirik çal&ma sonuçlar verilmektedir. kinci bölümde, ithalatn disipline edici etkisinin ortaya konmasnda kullanlan model veri ve de)i&kenler tantlmaktadr. Üçüncü bölümde, çal&mada kullanlan de)i&kenlerin dura)anl) snanm& ve ilgili sonuçlar tablo halinde verilmi& ayrca analizde kullanlan panel veri yakla&m tantlm&tr. Dura)anlk analizi sonras yaplan regresyon sonuçlar ise dördüncü bölümde verilmi&tir. Bu bölümde, panel veri yakla&m metotlarndan rassal etkiler modelinin neden seçildi)ine dair yaplan Hausman analizi verilmi& ve veri setinde oto korelasyon olup olmad)nn testi yaplm&tr. Elde edilen bulgularn ne anlama geldi)i, politika yapmclar için ne ifade etti)i ile birlikte konunun genel bir de)erlendirilmesinin verilmesi ise sonuç ksmnn konusunu olu&turmaktadr. 1. F YAT-MAL YET MARJLARI: L TERATÜR D&a açk ticaret rejimlerinin, piyasa gücüne sahip firmalar disipline etmede güçlü bir araç olmas, tart&lmakta olan bir konudur. Ampirik literatür, d&a açlmann, fiyatlama davran&n etkileyerek yerel firmalarn fiyatlarn marjinal maliyetlerine yakn seviyede olu&turduklar sonucunu ortaya koymu&tur. Schumpeter e göre, rekabet, piyasaya giri&lerle, fiyat-maliyet marjlarn dü&üren dinamik bir süreçtir. 1980 li yllarn ba&larnda ortaya çkan yeni d& ticaret teorilerine göre, d&a açlmann kaynak da)lmndaki etkinli)i artrarak refah art& sa)layaca)n savunulmaktadr. Literatürde bu süreç serbest ticaretin rekabet yanl etkisi olarak adlandrlmaktadr. Rekabet yanl bu etki, Brander (1981), Brander ve Krugman (1983) ve Venables (1985) in oligopolistik yaplar çerçevesinde geli&tirdikleri teorik çal&malarla ilk kez gündeme gelmi&tir. Olu&an rekabet yanl etki, ihracat art& sonucu piyasann büyümesinden kaynaklanmaktadr. Çünkü piyasann büyümesi ile toplam tüketici saysnn artmas ayn anlama gelmektedir. Piyasann geni&lemesi ile tüketici saysnn artmas ki&i ba&na dü&en sabit maliyetleri azaltarak, kârlarn artmasna ve artan bu kârlar da piyasaya serbest giri& varsaym altnda, piyasadaki firma saysnn artmasna neden olmaktadr. Piyasadaki firma saysnn artmas ise firmalarn tekelci güçlerinin azalmasna ba)l olarak fiyat-maliyet marjlarnn ve fiyatlarn dü&mesine neden olacaktr. Yaplan ampirik çal&malarla genelde teoriyi destekleyen sonuçlar bulunmu&tur; Örne)in Harrison (1994), Grether (1996) ve Krishna ve Mitra (1998), Fildi&i Sahilleri, Meksika ve Hindistan üzerine yaptklar çal&malarnda, ithalatn yerel firmalar üzerinde disipline edici etkide bulunarak, fiyat-maliyet marjlarn dü&ürdü)ü sonucuna ula&lm&tr. Hoekman v.d (2001) 41 geli&mekte olan ülkeyi ele alarak ülke kârllklar inceledikleri çal&mada, Hall (1998) tarafndan geli&tirilen yapsal regresyon yakla&m tesadüfî etkiler ile tahmin edilmi& ve ithalatn disipline edici etkinin, istatistiksel olarak anlaml ve daha dü&ük giri& maliyetine veya daha yüksek ithalat penetrasyon oranna sahip olan ülkelerde ortalama kâr marjlarnn azalma e)iliminde oldu)u sonucuna ula&lm&tr. Ayrca, marjlar üzerinde hem giri& düzenlemelerinin hem de ithalat penetrasyonu etkisinin ülke büyüklü)üne ba)l oldu)u belirtilmi& ve ithalat penetrasyon etkisinin küçük ülkelerde daha yüksek iken, büyük ülkelerde ise giri& düzenleme etkisinin daha yüksek oldu)u sonucuna varlm&tr. Türkiye ekonomisi için yaplan fiyat-maliyet marj analizlerinde; Levinsohn (1993) çal&masnda ithalatn yerel firmalar üzerinde disipline edici etkide bulunarak, fiyat- 3 Levinsohn (1993) ve Foroutan (1991); (1983-1986) ve (1976-1985) dönemini kapsayan çal&malarnda ithalatn disipline edici etkisi do)rulanrken; Mhç ve Wigley (2003) de disipline edici etki reddedilmi&tir.
maliyet marjlarn dü&ürdü)ü sonucuna ula&lm&tr. Bu sonuçla paralel olarak, Foroutan (1996) da özel sektör imalat sanayi verileri kullanlarak fiyat maliyet marjlar incelenmi& ve ithalat penetrasyonunun, yo)unla&mann yüksek oldu)u sektörlerde fiyat maliyet marjlarn azaltt) sonucuna ula&lm&tr. Buna kar&lk, Engin v.d (1995) de ise ithalat penetrasyonu ve kâr marjlar arasnda istatistiksel olarak anlaml olmayan bir ili&ki bulunmu&tur. Köse ve Yeldan (1998) n çal&mas, d& ticaret serbestîsinin kârllk üzerinde beklenen etkiyi olu&turmad) sonucunu ortaya koymaktadr. Yalçn (2000) tarafndan yaplan analizde, fiyat maliyet marjlar, ithalatn disipline edici etkisi üzerine odaklanarak 1983-94 dönemi için iki a&amal kareler yöntemi incelenmi& ve ithalatta art&la birlikte, özel sektör fiyatmaliyet marjlarnda genel olarak dü&ü& olmasna ra)men, yüksek derecede yo)unla&ma oranlarna sahip alt özel sektörlerde fiyat-maliyet marjlarnda art& gözlemlenmi&tir. Özcan, Voyvoda ve Yeldan (2002) de ise imalat sanayi alt sektöründeki fiyat maliyet marjlar panel veri analizi ile incelenmi& ve d&a açlmann, kâr marjlar üzerinde çok az etkisi oldu)u sonucuna ula&lm&tr. Mhç ve Wigley in (2003), 12 imalat sanayi alt sektörü için yaptklar panel veri analizinde, thalat oran de)i&kenini, istatistikî olarak anlaml ve pozitif de)erli bir de)i&ken olarak bulunmu&tur. Bu sonuç, AB ülkelerinden yaplan ithalattaki bir art&n fiyat-maliyet marjlarn azaltc yönde bir etkisinin bulunmad), tam tersine fiyat-maliyet marjlarn arttrc yönde etkisi oldu)u sonucunu ortaya koymaktadr. Literatürde bu durumun, ticaretin serbestle&tirilmesi sonrasnda ithalatn pay artarken, yerli ve yabanc firmalarn anla&ma yapmas sonucunda ortaya çkabilece)i belirtilmektedir. Mhç ve Wigley (2004), yo)unla&ma oranlarna odaklanarak yapm& olduklar çal&mada Gümrük Birli)i nin rekabeti olumlu etkiledi)i sonucuna ula&lm&tr. Seki (2005) ve Neyapt v.d. (2003) çal&malarnda ise Gümrük Birli)i nin Türk d& ticaretini nasl etkiledi)i ekonometrik yöntemler kullanarak incelenmi& ve Gümrük Birli)i nin Türkiye'nin AB'ye ihracatnn ve AB'den ithalatnn önemli oranlarda artmasna neden oldu)u bulgusuna ula&lm&tr. Yalçn ve Çulha (2005), 1995-2003 yllarn kapsayan çal&mada imalat sanayinde fiyat-maliyet marjlarnn belirleyenleri incelenmi& ve ithalat penetrasyonunun yerel piyasada beklenen rekabetçi etkiyi üretmedi)i sonucu bulunmu&tur. 2. MODEL VER VE DE8 1KENLER 1966-2001 dönemine ili&kin yllk iki hane imalat sanayi verilerinin 4 kullanld) analizde, Foroutan (1996), Engin v.d (1995) ve Yalçn (2000, 2005) çal&malarndan yararlanlarak kurulan model a&a)da verildi)i gibidir; PCM özel = O 0 + O 1 X i,t + O 2 M i,t + O 3 IIT i,t + O 4 CAP i,t + O 5 ROUT i,t (1) PCM kamu = O 0 + O 1 X i,t + O 2 M i,t + O 3 IIT i,t + O 4 CAP i,t + O 5 ROUT i,t (2) PCM (Fiyat-Maliyet Marj): (Katma De,er-Ücretler)/Ç+kt+ &eklinde elde edilmi&tir. Fiyat-maliyet marjndaki de)i&meler firmalarn rekabetçi davran&larnn bir ölçüsü olarak de)erlendirilir. Teoriye göre, yüksek fiyat-maliyet marj, yüksek bir tekel gücünün göstergesidir. 4 DE nin yapm& oldu)u tasnife göre incelenen sektörler ve kodlar &öyledir; 31 = Gda, çki ve tütün sanayi 32 = Dokuma, giyim e&yas ve deri sanayi. 33 = Orman ürünleri ve mobilya sanayi 34 = Ka)t, ka)t ürünleri ve mobilya sanayi 35 = Kimya-petrol, kömür, kauçuk ve plastik ürünleri sanayi 36 = Ta& ve topra)a dayal sanayi 37 = Metal Ana Sanayi 38 = Metal e&ya-makine teçhizat ula&m arac, ilmi ve mesleki ölçme aletleri sanayi
Türkiye malat Sanayinde Fiyat-Maliyet Marjlar+: Dönemler ve Sektörler tibariyle Kar2+la2t+rmal+ Bir Analiz X ( hracat): hracat ile kârllk arasndaki ili&kiler teorik olarak karma&k bir yapya sahiptir. Herhangi bir d& ticaret engelinin olmad) bir durumda, iç piyasadaki tekel gücü olan firmalar, dünya pazarnda fiyat alc firmalar gibi davranacaklardr. Bu durumda, dünya pazarlarnda kar&la&acaklar talep esnekli)i, kapal bir ekonominin eksik rekabet ko&ullarndaki talep esnekli)inden daha yüksek olaca)ndan, fiyat-maliyet marjlar snrlanacaktr. D& ticaret engellerinin olmad) böyle bir durumda, ihracat hacmi piyasa yaplarndan ba)msz olarak gerçekle&ecektir. Di)er bir deyi&le, piyasalarn rekabetçi veya oligopolcü olup olmamalar ihracat hacmini etkilemeyecektir. Fakat e)er d& ticarette baz engeller söz konusu ise bu durumda ihracat hacmi, piyasa yaplarnn niteli)ine göre farkl olacaktr. E)er piyasalar rekabetçi ise, ihracat hacmi, d& ticaret engellerinin olmad) durumdaki ihracat hacmi ile ayn olacaktr. Fakat piyasalar rekabetçi de)ilse ve dolaysyla firmalar iç ve d& piyasalar arasnda fiyat farklla&trmas yapabilecek güce sahip iseler, bu durumda ihracatn art& ve kapal ekonomi ko&ullarndaki fiyat seviyesinin üzerinde bir fiyat seviyesi, fiyat-maliyet marjnn yükselmesine neden olacaktr. Bundan dolay, baz ticaret engellerinin oldu)u ve rekabet ko&ullarnn hüküm sürdü)ü bir çerçevede, ihracat hacmi, fiyat-maliyet marjn pozitif yönde etkileyecektir (Katrco)lu v.d, 1995: 48). Çal&mada 1965 ve sonras ihracat rakamlar DE yllk imalat sanayi istatistiklerinden alnm& ve analizde hracat/ç+kt+ oran kullanlm&tr. M ( thalat Penetrasyonu): Modeldeki ithalat katsaysnn i&areti ve istatistiksel önemi, ithalattan gelen rekabetin disipline edici etkisini göstermesi bakmndandr. thalattan gelen rekabetin disipline edici etkisi kendisini &öyle göstermektedir; yerli piyasalar uluslar aras rekabete açld)nda, oligopolistik yapya sahip olan yerli endüstriler rekabete zorlanacak ve böylece yerli firmalar oligopol kârlarn azaltrken üretim miktarn artracaklardr. Bu nedenle ithalatn Türkiye ekonomisi üzerinde liberalizasyon dönemlerinde disipline edici bir etkisinin olaca)n, bu nedenle de katsaysnn negatif bir de)er alaca) dü&ünülmektedir. Bu çal&mada 1966 ve sonras ithalat rakamlar DE yllk imalat sanayi istatistiklerinden alnm& ve analizde thalat/ç+kt+ oran kullanlm&tr. IIT (Endüstri çi Ticaret): Bu de)i&ken ürün heterojenli)inin bir ölçüsü olarak modellere dâhil edilmi&tir. Endüstri içi ticaret olarak da adlandrlan bu de)i&ken, yerli üreticilerin, yabanc ürün ithalatndan kaynaklanan rekabet basksna bir cevap olarak ürünlerini ne ölçüde farklla&trabildiklerini ölçmektedir. ndeksin de)erinin artmas, yerli üreticilerin ithalattan gelen basky yava&latabildiklerini ve dolaysyla kârllklarn artrabildiklerini gösterecektir. Bu nedenle de sektör içi ticaret de)i&keninin kârll) pozitif yönde etkileyece)i beklenmelidir. Sektör içi ticaret endeksinin minimum de)eri, sektörde mal farklla&trmasnn ve sektör içi ticaretin olmad) durumda ithalatn ya da ihracatn de)erinin sfr olmas nedeniyle, sfr olacaktr. Fakat e)er sektörde ihracat ithalat tarafndan tam olarak dengeleniyorsa, ksmi olarak farklla&trlm& mallarn kar&lkl ticareti maksimum olaca)ndan, indeksin maksimum de)eri bire e&it olacaktr (Katrco)lu v.d, 1995: 50). Endüstri içi ticaret indeksi X + M X M &eklinde elde edilmi&tir 5. Bu X + M de)i&kenin elde edilmesinde imalat sanayi iki haneli ihracat ve ithalat rakamlar kullanlm&tr. CAP (Sermaye): Kullanlan üretim teknikleri ne kadar yo)un ise kârll)n da o denli yüksek olmas ve bu nedenle de sermaye yo)unlu)unun kârll) pozitif etkilemesi beklenir. Sermaye de)i&keni için, 1965 sonras nominal sermaye yatrmlar yllk DE imalat sanayi yllklarndan elde edilmi&tir. Bu rakamlar 1965 sonras deflâtöre bölünerek 5 Kullanlan endüstri içi ticaret endeksi, daha önce Katrco)lu (1989) ve Yalçn (2000) tarafndan da imalat sanayi için kullanlm&tr.
1981 temel yl alnp, reel rakamlara ula&lm&tr. Sonra bu sermaye rakamlarndan %5 ypranma pay dü&ülüp 6 ; reel sermaye stoku olu&turulmu&tur. ROUT (Reel Büyüme): Reel büyüme orannn kârll) pozitif yönde etkilemesini beklenir. Çünkü kapasite art& nedeniyle maliyetler dü&ecek bu da kârll)a yansyacaktr. Nominal çkt rakamlar, yllk imalat sanayi istatistiklerinden girilmi&tir. Sonra bu rakamlar toptan e&ya fiyat endekslerine oranlanarak 1981 yl temel alnp reel rakamlar olu&turulmu&tur. 3. DuraGanlGn Snanmas Granger ve Nwebold (1974) dura)an olmayan veriler ile çal&lmas halinde incelenen de)i&kenler arasnda regresyon çözümlemesinin güvenilir olamayaca)n sahte regresyon probleminin ortaya çkaca)n belirtmi&tir. Bu nedenle regresyon çözümlemesinden önce dura)anl)n kontrol edilmesi gerekir. Panel veri modellerinde birim kök snamasn öneren önde gelen çal&malar arasnda Levin ve Lin (1993, 1994), Breitung ve Meyer (1994), Quah (1994), Maddala ve Wu (1999), Hadri (2000) ve Im, Peseran ve Shin-IPS (2003) yer almaktadr. Son dönemde sektör düzeyinde panel veri birim kök testi yapan çal&malar arasnda en yaygn kullanlan birim kök testleri Levin-Lin ile Im Peseran Shin testleri gelmektedir. Çal&mamzda de)i&kenlerin dura)anl) için IPS birim kök testi kullanlm&tr. i=1,,n, t=1,.,t (3) Xeklindedir. Snama ADF testinde oldu)u gibi O katsaysnn sfra e&itli)ine dayanr. Panel birim kök testlerinde çok sayda yatay kesit bulundu)u için birden fazla O katsays mevcuttur. IPS snamasnda sfr hipotezi bütün i ler için H 0 : O i =0 ve alternatif hipotez ise H 1 : O i <0 &eklindedir. IPS de birim kök yoktur hipotezini test etmek için t- bar istatisti)ini kullanlmaktadr. t- bar istatisti)i, (4) olmak üzere; ve &eklinde elde edilir. Ortalamalar, ve varyanslar, ise simülasyonlar vastasyla elde edilir. IPS testinin en önemli avantajlar; her bir yatay kesit için ayr O katsaylar hesaplamas, dengeli olmayan paneller (unbalanced panel) için kullanlabilmesi ve yatay kesitler için hesaplanan ADF testlerinde farkl gecikme de)erlerine izin vermesi olarak sralanabilir (Saraço)lu ve Do)an, 2006). Tablo 1. Im Peseran Shin (IPS) Panel Veri Birim Kök Test Sonuçlar (1966-2001) Kamu Sektörü Olaslk De)eri (Sabit terimli) Olaslk De)eri (Trendli ve sabit terimli) 6 Literatürde sermaye de)i&keni olu&turmada tercihe göre %5, %10 ve %15 ypranma pay dü&ülmektedir. Çal&malarn genelinde %5 ypranma dü&üldü)ü için çal&mada %5 ypranmaya yer verilmi&tir.
Türkiye malat Sanayinde Fiyat-Maliyet Marjlar+: Dönemler ve Sektörler tibariyle Kar2+la2t+rmal+ Bir Analiz De,i2kenler CAP 0.0000* 0.0000* IIT 0.0001* 0.0005* D(M) 0.0000* 0.0000* PCM 0.0067* 0.0000* ROUT 0.0001* 0.0000* X 0.0189** 0.0001* Özel Sektör CAP 0.0001* 0.0000* IIT 0.0001* 0.0005* D(M) 0.0000* 0.0000* PCM 0.0067* 0.0000* ROUT 0.0000* 0.0000* X 0.0189** 0.0001* Not: * %1 anlamllk seviyesinde ve ** %5anlamllk seviyesinde dura)anl)n sa)land)n göstermektedir. D(M) ile ithalat de)i&keninin birinci fark gösterilmi&tir. Kamu ve özel sektör imalat sanayi alt kollar için yaplan sabit terimli ve trendli sabit terimli birim kök analizlerine göre %5 anlamllk seviyesinde tüm de)i&kenlerin dura)an oldu)u sonucuna varlm&tr. 4. Tahmin Sonuçlar Çal&mada kullanlacak panel veri analizinin uzaysal, i, ve zamansal, t, olmak üzere iki boyutu vardr. Uzaysal boyutunu ülkeler, firmalar, mallar vs olu&tururken, zamansal boyutunu bir de)i&ken setinin periyodik gözlemleri olu&turur. Panel veri yönteminin avantajlar söyle sralanm&tr (Baltagi, 2001); Panel veri analizi, de)i&kenler arasndaki do)rusall) azaltarak daha güvenilir sonuçlar verir. Zaman serisi ve yatay kesit analizlerinde heterojenlik kontrol edilemedi)i için sonuçlarn yanl olma riski ortaya çkarken; panel veri bireysel heterojenli)i kontrol eder. Panel veri analizinin yatay kesit ve zaman serisi verileri üzerinde baz önemli avantajlar bulunmaktadr. lk olarak, ara&trmacya sadece yatay kesit veya zaman serisi verilerinin kullanlmasndan daha fazla veri kullanma olana) sa)lar. Bu da tahminlerdeki serbestlik derecesini artrarak, tahminlerin daha etkin olmasn sa)lar. Panel veri de)i&im dinamiklerini çal&mak için daha uygun bir yöntemdir. A&a)da standart panel veri modeli verilmektedir. y = + + + i=1,.,n t=1,.,t (5) it X it t i it
Çal&mada i imalat sanayi sektörlerini gösterirken; t ise zaman boyutunu vermektedir. sektör spesifik etkiyi; gözlemlenemeyen sektör etkilerini; ise, modeldeki hata terimini göstermektedir. Panel veri modelinin tahmininde sabit etkiler (fixed effects) ve rassal etkiler (random effects) olmak üzere iki yakla&m vardr. Analizde hangi modelin kullanlaca) ile ilgili olarak yaplan Hausman (1979,1981) testi ile elde edilen sabit ve rassal etki model katsaylar arasnda sistematik farkll)n olmad) hipotezi reddedilmi&tir. Bu nedenle bu çal&mada rassal etkiler yakla&m kullanlacaktr. Tablo 2. Model Seçimi çin Ön Testler (1966-2001) (Kamu sektörü) Test statistik DeGeri Olaslk DeGeri Hausman 0.41 0.9951 Wooldridge F(1, 7) 42.532 a 0.0003 (Özel sektör) Hausman 0.09 0.9999 Wooldridge F(1, 7) 9.011 a 0.0199 Not: a Katsaylarn veya statistiklerin ^=0.05 de anlaml oldu)unu, göstermektedir. Di)erleri ise anlamszdr. Hausman testi, etkin rassal etkiler tahmincisi ile hesaplanan katsaylarn, tutarl sabit etkiler ile tahmin edilenlerle ayn oldu)u bo& hipotezini test eder. Hausman test sonucuna göre rassal etkiler daha etkin bir modeldir. Veri setinde oto korelasyonun olup olmad)n anlamak için Wooldridge (2002: 282 283) oto korelasyon testi yaplm&tr. Test sonucunda oto korelasyon problemi gözlenmi&tir. Oto korelasyonu yok etmek için, rassal etkiler için geli&tirilen AR(1) süreci uygulanm&tr. Standart hatalarn seyrinden de AR(1) sürecinin oto korelasyonu yok etti)i gözlemlenmektedir. Tablo 3. Panel Regresyon Sonuçlar 1966-2001 (BaGml DeGiken PCM) Kamu Sektörü 1966-2001 DeGikenler Katsay X -0.0241 b (0.025) D(M) -0.3804 a (0.003)
Türkiye malat Sanayinde Fiyat-Maliyet Marjlar+: Dönemler ve Sektörler tibariyle Kar2+la2t+rmal+ Bir Analiz IIT 0.0008 (0.982) CAP 0.0078 ROUT SAB T (0.890) 0.0429 a (0.001) 0.1685 b (0.022) 2 R 0.15 Gözlem Says 288 Grup Says 8 Wald chi2 24.03 a Not: a Katsaylarn veya statistiklerin ^=0.01 de; b ^=0.05 de; anlaml oldu)unu, göstermektedir. Di)erleri ise anlamszdr. Tablo 4. Panel Regresyon Sonuçlar 1966-2001 (BaGml DeGiken PCM) Özel Sektör DeGikenler Katsay X 0.0008 (0.769) D(M) 0.160 a (0.004) IIT 0.0303 (0.038) b CAP -0.0695 (0.102) ROUT 0.0244 SAB T (0.331) 0.2655 a (0.000) 2 R 0.10 Gözlem Says 288 Grup Says 8 Wald chi2 12.97 b
Not: a Katsaylarn veya statistiklerin ^=0.01 de; b ^=0.05 de; anlaml oldu)unu, göstermektedir. Di)erleri ise anlamszdr. Wald testi tahmin edilen denklemin istatistikî açdan anlaml oldu)unu; R 2 de)eri de fiyat-maliyet marjnda meydana gelen de)i&imin kamu sektöründe %15 inin özel sektörde ise %10 unun modeldeki de)i&kenlerle açkland)n göstermektedir. thalat (M) ile fiyat-maliyet marjlar (PCM) arasndaki ili&ki kamu sektöründe teoride öngörüldü)ü gibi negatif i&aretli; özel sektörde ise pozitif i&aretli ve her iki sektörde de %5 düzeyinde istatistiksel olarak anlaml çkm&tr. Kamu sektöründe ithalatn katsaysnn negatif çkmas, imalat sanayi alt kollarnda faaliyet gösteren kamu firmalarnn, ithalat rekabeti ile kar&la&tklar zaman ortalama maliyet üstü fiyatlama yapma kabiliyetleri kstlanm& oldu)unu göstermektedir. Buna kar&lk özel sektörde ise ithalat beklenilen rekabetçi etkiyi göstermeyerek, fiyat-maliyet marjlarn pozitif etkileyen bir süreç olarak gözlemlenmi&tir. hracat (X) ile fiyat-maliyet arasndaki ili&ki söz konusu oldu)unda ise, hracat ile kârllk arasndaki ili&kiler teorik olarak de)i&kenler bölümünde anlatld) gibi karma&k bir yapya sahiptir. Kamu sektöründe yaplan analizde ihracatn katsays imalat sanayi için negatif ve %5 düzeyinde istatistiksel olarak anlaml bulunmu&tur. Bunun nedeni ise, rekabetçi olmayan ihracatç firmalarn yurt içi ve yurt d& piyasalar arasnda fiyat farklla&trmas yapma olana) olmad)ndan, disipline edici ithalat hipotezinde oldu)u gibi rekabetçi bir süreç belirdi)inden, ihracat art& ile fiyat-maliyet marjlar arasnda negatif bir ili&ki ortaya çkm&tr. Özel sektörde ise istatistiki olarak anlamsz çksa da tam tersi bir durum söz konusudur. Bunun nedeni, piyasalar rekabetçi de)ilse ve dolaysyla firmalar iç ve d& piyasalar arasnda fiyat farklla&trmas yapabilecek güce sahip iseler, bu durumda ihracatn art& ve kapal ekonomi ko&ullarndaki fiyat seviyesinin üzerinde bir fiyat seviyesi, fiyat-maliyet marjnn yükselmesine neden olacaktr. Bundan dolay, baz ticaret engellerinin oldu)u ve rekabet ko&ullarnn hüküm sürdü)ü bir çerçevede, ihracat hacmi, fiyat-maliyet marjn pozitif yönde etkilemesi olarak verilebilir. Büyüme (ROUT) katsaysn inceledi)imizde ise; özel sektör kollarnda istatistiksel olarak anlamsz çksa da; katsay hem kamu sektörlerinde hem de özel imalat sanayi sektörlerinde teorinin öngördü)ü üzere pozitif çkt) görülmektedir. Çünkü büyüme kârll) pozitif yönde etkileyerek kapasite art&nn ya&anmasna ve bu art& da maliyetlerin azalmasna neden olmaktadr. Üretim teknikleri ne kadar sermaye yo)unsa kârll)n da o denli yüksek olmas beklenir. Yaplan analizde sermaye (CAP) ile kârllk arasnda kamu sektörlerinde pozitif; özel sektörde ise negatif bir ili&ki ve istatistiksel olarak anlamsz bir ili&ki bulunmu&tur. Sektör içi ticaret (IIT) indeksinin de)erinin artmas, yerli üreticilerin ithalattan gelen basky yava&latabildiklerini ve dolaysyla kârll) artrabildiklerini gösterecektir. Bu nedenle de, sektör içi ticaret de)i&keninin kârll) pozitif yönde etkileyece)i beklenir. Bu beklentiye uygun olarak sektör içi ticaret de)i&kenimizin katsays özel sektörde pozitif ve istatistiksel olarak anlaml çkarken; kamu sektöründe istatistiksel olarak anlamsz ve negatif çkm&tr.
Türkiye malat Sanayinde Fiyat-Maliyet Marjlar+: Dönemler ve Sektörler tibariyle Kar2+la2t+rmal+ Bir Analiz 1966-79 ve 1980-2001 dönemleri kamu özel sektör ayrm ile incelendi)inde, kamu sektöründe fiyat maliyet marjn her iki dönem için de ithalat, ihracat ve endüstri içi ticaret negatif etkilerken; reel büyüme pozitif yönde etkilemi&tir. Özel sektör açsndan ise durum 1966-1979 döneminde kamu sektörü ile benzerlik gösterirken, ithalat, ihracat ve endüstri içi ticaret fiyat-maliyet marjn negatif etkilemi&, 1980-2001 döneminde ithalat ve endüstri içi ticaret fiyat-maliyet marjlarn pozitif ve istatistiksel olarak anlaml bir &ekilde etkileyen unsur olarak gözlenmi&tir (Bknz ekler Tablo 5 ve 6). SONUÇ ktisat literatüründe, serbest ticaretin piyasa yaps ve firmalarn fiyat stratejisi üzerine etkileri üzerine yo)unla&an yeni d& ticaret teorileri, tekelci rekabet ve oligopolistik piyasa yaps altnda serbest ticaretin rekabet yolu ile kaynak da)lmndaki etkinli)i arttrarak refah art&n sa)layaca)n savunmaktadr. Refah art& sa)lamada, d&a açlmann yurtiçi piyasalardaki rekabeti arttrmas ve bu rekabet art&nn da fiyatlar dü&ürerek fiyat-maliyet marjlarn azaltmas süreci disipline edici ithalat olarak adlandrlm&tr. Bu çal&mada, disipline edici ithalat hipotezinin geçerlili)i, ilk defa bu denli geni& bir zaman 1965-2001 dönemi ele alnarak kamu özel sektör ayrm ile Türkiye ekonomisi imalat sanayi alt sektörler itibariyle, test edilmi&tir. malat sanayi alt sektör verilerinin rassal etkiler GLS panel veri analiz sonuçlarnda, kamu imalat sanayi sektörlerinde ithalatn disipline edici etkisi oldu)u hipotezi kabul edilirken; özel sektör imalat sanayi dallarnda ise, disipline edici hipotez reddedilmi&tir. Böylece d&a açlmann, 1966-2001 döneminde kamu sektörlerinde kârll) negatif, özel sektör firmalarnda ise pozitif bir &ekilde etkiledi)i görülmü&tür. hracat ile fiyatmaliyet arasnda ise, negatif ve istatistiksel olarak anlaml bir ili&ki bulunmu&tur. Yani, rekabetçi olmayan ihracatç firmalarn yurt içi ve yurt d& piyasalar arasnda fiyat farklla&trmas yapma olana) olmad)ndan, ithalat disipline hipotezinde oldu)u gibi rekabetçi bir süreç belirdi)inden, ihracat art& ile fiyat-maliyet marjlar arasnda negatif bir ili&ki ortaya çkm&tr. Büyüme katsays incelendi)inde ise; katsaynn teorinin öngördü)ü üzere pozitif ve istatistiksel olarak anlaml çkt) görülmektedir. Büyüme ile Türkiye imalat sanayi alt kollarnda kapasite art&nn ya&and)n, bu art&n da maliyetleri azaltarak fiyat-maliyet marjlarn artrd)n söylenebilir. Sermaye ile fiyat-maliyet marjlar arasndaki ili&ki teorinin öngördü)ünün tersine negatif ve istatistiksel olarak anlamsz çkm&tr. Yani sermayenin artmas, kârll) azaltan bir unsur olarak kar&mza çkm&tr. Endüstri içi ticaret de)i&kenimizin katsaysnn pozitif çkmas ise yerli üreticilerin ithalattan gelen basky yava&latabildiklerini göstermektedir.
Ek-1 Tablo 5. Panel Regresyon Sonuçlar 1966-1979 ve 1980-2001 (BaGml DeGiken PCM) Kamu Sektörü DeGikenler 1966-1979 Katsay X -0.010 D(M) (0.634) -0.636 b (0.026) IIT -0.043 (0.673) CAP -0.154 ROUT SAB T (0.483) 0.415 a (0.000) 0.320 b (0.025) 1980-2001 Katsay -0.0062 (0.47) -0.112 b (0.047) -0.035 (0.134) 0.055 (0.365) 0.023 (0.054) 0.142 c (0.072) 2 R 0.17 0.11 Gözlem Says 112 176 Grup Says 8 8 Wald chi2 18.19 a 20.74 a Not: a Katsaylarn veya statistiklerin ^=0.01 de; b ^=0.05 de ve c ^=0.10 da anlaml oldu)unu, göstermektedir. Di)erleri ise anlamszdr. Tablo 6. Panel Regresyon Sonuçlar 1966-1979 ve 1980-2001 (BaGml DeGiken PCM) Özel Sektör 1966-1979 1980-2001
Türkiye malat Sanayinde Fiyat-Maliyet Marjlar+: Dönemler ve Sektörler tibariyle Kar2+la2t+rmal+ Bir Analiz DeGikenler Katsay Katsay X -0.004 (0.384) D(M) -0.028 (0.667) IIT -0.128 (0.591) CAP -0.689 (0.098) ROUT 0.239 SAB T (0.404) 0.255 a (0.000) -0.0073 (0.185) 0.060 c (0.085) 0.046 a (0.002) 0.280 a (0.000) -0.0169 (0.354) 0.2208 a (0.000) 2 R 0.10 0.11 Gözlem Says 112 176 Grup Says 8 8 Wald chi2 30.41 a 33.79 a Not: a Katsaylarn veya statistiklerin ^=0.01 de; b ^=0.05 de ve c ^=0.10 da anlaml oldu)unu, göstermektedir. Di)erleri ise anlamszdr.
KAYNAKÇA BALTAGI, Badi (2001); Econometric Analysis of Panel Data, Chichester, Eng.: John Wiley and Sons Inc. BRANDER, James ve Paul Krugman (1983); A 'Reciprocal Dumping' Model of International Trade, NBER Working Paper, No. 1194. VENABLES, Anthony (1985); Trade and Trade Policy with Imperfect Competition: The Case of Identical Product and Free Entry, Journal of International Economics, 29: 23-42. CAVES, Richard (1985); International Trade and Industrial Organization: Problem Solved and Unsolved, European Economic Review, 28. CURRIE, Janet and Ann Harrison (1997); Sharing the Costs: The Impact of Trade Reform on Capital and Labor in Morocco, Journal of Labor Economics, 15(3, part 2): 44-71. EPIFANI, Paolo (2003); Trade Liberalization, Firm Performance, and Labor Market Outcomes in the Developing World: What Can We Learn from Micro- Level Data? World Bank, Labor & Employment Policy Research Working Papers no. 3063. ENGN, Nazm; Erol Katrco)lu ve Cevdet Akcay (1995); The Impact of Trade Liberalization on the Turkish Manufacturing Industry: An Empirical Assessment. In Policies for Competition and Competitiveness, ed. R. Erzan, pp. 86 122. Vienna, Austria: United Nations Industrial Development Organization (UNIDO). DIEBOLD, Francis and Marc Nerlove (1990); Unit roots in economic time series: a selected survey. In: Fomby, T.; Rhodes, E. (eds.), Advances in econometrics: cointegration, spurious regressions and unit roots. Greenwich: JAI Press, FOROUTAN, Faezeh (1996); Turkey 1976-85: Foreign Trade, Industrial Productivity and Competition, in Industrial Evolution in Developing Countries, eds. M. J. Roberts and J. R. Tybout, A World Bank Book, Washington. HALL, Robert (1988); The Relation Between Price and Marginal Cost in U.S. Industry, Journal of Political Economy, 96(5): 921-47. HAUSMAN, Jerry (1979); Specification Tests in Econometrics. Econometrica, 46, no. 6: 1251 1271.
Türkiye malat Sanayinde Fiyat-Maliyet Marjlar+: Dönemler ve Sektörler tibariyle Kar2+la2t+rmal+ Bir Analiz HAUSMAN, Jerry ve William Taylor (1981); Panel Data and Unobservable Individual Effects. Econometrica, 49, no. 6: 1377 1397. HOEKMAN, Bernard, Hiau Looi Kee ve Marcelo Olarreaga (2001); Markups, Entry Regulation and Trade: Does Country Size Matter? Policy Research Working Paper no. 2662, World Bank. IM, Kyung So, Hashem Pesaran ve Yongcheol Shin (2003); Testing for unit roots in heterogeneous panels, Journal of Econometrics, 115, p. 53-74, KATIRCIObLU, Erol (1989); Türkiye malat Sanayiinde Yo)unla&ma ve Yo)unla&may Belirleyen Faktörler 1975-1985, Tüses Aratrma Vakf Yayn. KIVILCIM Metin, Ebru Voyvoda ve Erinç Yeldan (2002); The Impact of the Liberalization Program on the Price Cost Margin and Investment of Turkey s Manufacturing Sector After 1980 Emerging Markets Finance and Trade, vol. 38, no. 5, September October, pp. 72 103. KÖSE, Yeldan ve Erinç Yeldan (1998); D&a Toplum ve Bilim, 45-69. Açlma Sürecinin Dinamikleri KRISHNA, Panagariya ve Devashish Mitra (1998); Trade Liberalization, Market Discipline and Productivity Growth: New Evidence form India, Journal of Development Economics, 56(2): 447-462. LEVIN, Andrew; Chien Lin (1992); Unit root tests in panel data: asymptotic and finite-sample properties, University of California, San Diego Working Paper, p. 23-92. LEVIN, Andrew; Chien Lin (1993); Unit root tests in panel data: new results, University of California, San Diego Working Paper, p.56-93. LEVINSOHN, James (1993); Testing the imports -as- market- discipline hypothesis, Journal of International Economics, 35, 1-22. MADDALA, G. S.ve Wu, S. (1999); A comparative study of unit root tests with panel data and a new simple test, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Special Issue, p. 631-52. MIHÇI, Sevinç ve Arzu Wigley (2003); Avrupa Birli)i le Gümrük Birli)i nin Türk malat Sanayii Alt Sektörleri Üzerinde Kârllk Etkileri, Gazi Üniversitesi..B.F Dergisi, Cilt 5, Say 3, s. 77-91.
MIHÇI, Sevinç ve Arzu Wigley (2004); Effects of Customs Union with European Union on the Market Structure and Pricing Behaviour of Turkish Manufacturing Industry, European Study Group ETSG Conferances, Nottingham. NEYAPTI, Bilin. Fatma Taskn ve M. Üngör (2003); "Has European Customs Union Agreement Really Affected Turkey's Trade?", Bilkent Economic Papers. RESENDE, Marcelo (2006); Profit Persistence in Brazil,: A Panel Data Study Estudos Econômicos (São Paulo) vol.36 no.1 São Paulo Jan./Mar. ROBETRS, Mark ve James R. Tybout (eds.) (1996); Industrial Evolution in Developing Countries, New York: Oxford University Press. SEK, smail (2005); "Gümrük Birli)i nin Türkiye'nin net ihracat üzerine etkileri", Ege Üniversitesi, zmir, manuscript. TAYLOR, Scott (1994); Once-off and continuing gains from trade, Review of Economic Studies, 61, 589-601. TYBOUT, James (2001); Plant- and Firm-level Evidence on New Trade Theories, NBER Working Paper no. 8418. YALÇIN, Cihan (2000); Price-Cost Margins and Trade Liberalization in Turkish Manufacturing Industry: A Panel Data Analysis. Central Bank of the Republic of Turkey, Research Department Working Paper, Ankara. YALÇIN, Cihan ve Ali Çulha (2005); The Determinants of The Price Cost Margins of Manufacturing Firms in Turkey, Research and Monetary Policy Department Working Paper, No: 05/15. WOOLDRIDGE, Jeffrey (2002); Econometric Analysis of Cross Section and Panel Data, Cambridge: The MIT Pres.