Rusya Federasyonu le Türkiye nin Ekonomik likilerinin Analizi Ö%r.Gör. P(nar Egeli (*)

Transkript

1 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ÖZET Rusya Federasyonu le Türkiye nin Ekonomik likilerinin Analizi Ö%r.Gör. P(nar Egeli (*) Türkiye ve SSCB aras(ndaki ili0kiler, Türkiye cumhuriyetinin ilk y(llar(na kadar uzanmaktad(r y(l(nda Sovyetler Birli%i nin da%(lmas(, yeni olu0an Rusya Federasyonu ve serbest piyasa uygulamalar(, iki ülke aras(ndaki ili0kileri pozitif yönde etkilemi0tir. 15 y(lda Rusya n(n ekonomik yap(s( büyük ölçüde de%i0mi0tir. Fiyatlar serbest b(rak(lm(0, özelle0tirme büyük ölçüde tamamlanm(0 ve ekonomi en az(ndan birçok di%er pazar ekonomileri kadar uluslararas( rekabete aç(k hale gelmi0tir. Rus ekonomisi son be0 y(lda y(ll(k ortalama yüzde 6 n(n üzerinde büyüme göstermi0tir. Bu büyüme, krizinden sonraki dönemde gerçekle0en geli0melerden ve petrol-do%algaz gelirlerindeki art(0tan kaynaklanmaktad(r. malat sanayinde de verimlilik art(0( olmakla birlikte, bu art(0 son y(llarda reel ücretlerdeki art(0la ayni paralelde ilerlememi0tir y(l(nda Türkiye ile Rusya aras(ndaki d(0 ticaret 17 milyar dolara ula0m(0t(r. Rusya n(n ihracat(nda Türkiye 6. s(rada, ithalat(nda ise 16. s(rada yer almaktad(r. Rusya n(n Türkiye ye yönelik ihracat(nda petrol ve do%algaz, metaller, kimyasal ürünler; Türkiye nin Rusya ya ihracat(nda ise tekstil ürünleri, makine ve ta0(t araçlar(, kimyasal ürünler ile g(da maddeleri a%(rl(kl( paya sahiptir. Di%er taraftan Rusya n(n Türkiye ye yönelik yat(r(mlar( 350 milyon dolar, buna kar0(l(k, Türkiye nin Rusya daki yat(r(mlar(n(n de%eri 1.5 milyar dolar düzeyindedir. Bu çal(0mada Rusya Federasyonu ile Türkiye aras(ndaki ticari ve ekonomik ili0kiler incelenecek ve de%erlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Rusya Federasyonu, Türkiye, d(0 ticaret, geçi0 ekonomileri JEL S!n!fland!rmas! : F 59, O 52, O 53, O 57 SUMMARY Economic relations of Turkey and USSR go farther back to the early establishment years of Turkey Republic. Disintegration of USSR in 1991 and newly emerging Russian Federation, and the practices of market economy affected those relations between these two countries in a positive way. Prices are liberalized, and privatization is more or less completed. Lately, the state of economy has turned out to be open to international competition so much as in many other market economies. The Russian economy had been sustained an annual growing rate of 6 percent over the last five years.this growth have mainly due to the occuring events following the post-crisis period of , and rising oil and gas revenues. Although productivity in the manufacturing sector had increased, it could not kept pace with rising real wages in recent years In 2006, trade between Turkey and Russia was worth almost 17 billion dollars. Trading rank of Turkey in Russia s foreign trade are placed in 6th row for exports and in 16th row for imports. While Russia exports to Turkey oil and gas, metals and chemical goods,and in turn Turkey sells Russia textiles, machinary and vehicles, chemical goods and food products. Another important point to make is that, while Russia s total investments in Turkey is only worth to 350 million US dollars, Turkey s investments in Russia amounts to total of 1.5 billion US dollars. In this paper the economic and comercial relations between Russia Federation and Turkey will be reviewed Key Words: Russian Federation, Turkey, foreign trade, transition economies JEL Codes: F 59, O 52, O 53, O 57 (*) Celal Bayar Üniversitesi Ahmetli Meslek Yüksekokulu, pegeli@yahoo.com

2 Rusya Federasyonu le Türkiye nin Ekonomik li0kilerinin Analizi I- GR+ Rusya, tek kutuplu dünya düzenine kar0( ç(karak geçmi0te oldu%u gibi dünya gücü haline gelmek ve iki kutuplu dünyaya geri dönmek istemektedir. Bu çerçevede Rusya n(n elinde petrol ve do%algaz potansiyeline ba%l( büyük bir güç de bulunmaktad(r. Türkiye, yukar(s(nda yer alan Rus gücünü devaml( ihmal ederek Amerika ya önem veren d(0 politikalar izlemektedir. Buna kar0(l(k ülkemizin do%al gazda Rusya ya % 60 oran(nda ba%(ml(l(%( bulunmaktad(r. Ba0ka hiçbir neden olmasa bile sadece bu ba%(ml(l(k Rusya ile ili0kilerin düzgün tutulmas( için yeterlidir. Avrupa Birli%i nde üstün konumda olan Yunanistan ve Güney K(br(s sessizce Rusya ile ili0kilerini h(zla artt(r(rken pek çok projeyi Türkiye nin elinden almaktad(r. Türkiye nin bölgede sürdürmeye ba0lad(%( aktivist d(0 politikada söz sahibi tek ülke olmal(d(r. Türkiye, enerji güvenli%inde bölgede önemli bir güç rolünü üstlenmi0tir. ran ile yap(lan do%al gaz anla0mas(n( ve Azeri-Türkmen do%al gaz(n( Türkiye üzerinden Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturya ya ula0t(ran Nabucco projesinin geli0imini Rusya kendi ç(karlar( için yak(ndan izlemektedir. Dünyan(n en büyük yüzölçümüne sahip olan Rusya Federasyonu nun nüfusu 2006 y(l( itibariyle 142 milyon 800 bin ki0idir. Nüfusun büyük bölümü, ülkenin bat(s(nda ve Trans-Sibirya demiryolu boyunca yo%unla0maktad(r. Hükümet ülkeyi yedi bölgeye ay(rm(0t(r. Rusya n(n de%erli do%al kaynaklar(n(n ço%u kuzeyin ücra kö0elerinde bulunmaktad(r. Petrol ve do%al gaz aç(s(ndan zengin Yamal-Nenets bölgesi ile Rusya n(n elmaslar(n(n % 98 inin ç(kar(ld(%( Saha (Yakutya) görece refah bölgelerdir. Rusya n(n ekonomik faaliyetlerinin büyük bölümü orta s(n(f(n önemli büyüklü%e eri0ti%i Moskova y( merkez almaktad(r. Ancak canl( sektörler Novosibirsk, Nijni-Novgorod, St.Petersburg, Samara ve Yekatarinburg un da aralar(nda bulundu%u birçok kentte kök salmaktad(r. Rusya Federasyonu nun G-7 lere kat(lmas(, AB ve ABD ile iyi ili0kiler sürdürmeye çal(0(yor olmas(, bu ülkelerle aras(nda ç(kar çat(0malar( ç(kmas(na engel olamamaktad(r. Bu nedenle Rusya n(n Türkiye ile iyi ili0kilere sahip olmas( adeta zorunluluk olarak görünmektedir. II- RUSYA FEDERASYONU NUN EKONOMK YAPISI 1990 l( y(llar(n ba0(ndan itibaren küresel ekonominin önemli bir oyuncusu olan Rusya n(n son dönemlerdeki makro ekonomik politikalar(nda; istikrarl( döviz kurunun sa%lanmas(, enflasyonun dü0ürülmesi, kamu borçlar(n(n zaman(nda ödenmesi ve ekonomik büyümenin süreklili%i ön planda yer almaktad(r. Uygulanan dengeli mali politikalar ve para politikalar(ndaki korumac( yakla0(m ekonomideki finansal göstergelerde iyile0meye ve istikrara önemli katk(da bulunmu0tur. Özellikle Rusya da geçi0 sürecinde piyasa reformlar( yolsuzluk ve rant kollama f(rsatlar( da yaratm(0t(r. F(rsatlardan yeni zenginler ortaya ç(km(0t(r. Bu yeni zenginler reformlar(n ileriki safhalar(na direnip mafya gibi davranarak bir yer alt( ekonomisi, tekelci rekabet, eksik liberizasyon gibi unsurlar( yaratm(0lard(r. Bunlar(n sonucu olarak da mali istikrar çökme noktas(na gelmi0tir ( Dural, 2007, s.48 ) krizinden sonra rublenin yüzde 75 oran(nda devalüe edilmesi, dolay(s(yla ithalat(n pahal( hale gelmesi ve Rus halk(n(n sat(n alma gücünün dü0mesi nedeniyle Rusya Federasyonu nun ithalat( yar( yar(ya azalm(0t(r. Kriz sonras( devalüasyon ve uygulanan ithal ikamesi politikas( ile ülke içinde üretim ve ihracat cazip hale gelmi0, bu durum sanayi üretiminde büyük art(0lar( beraberinde getirmi0tir. Ya0anan finansal krizin ard(ndan Rusya ekonomisi toparlanmaya ba0lam(0 ve y(llar(nda uluslararas( derecelendirme kurulu0lar( taraf(ndan verilen ratinglerde düzenli olarak iyile0me görülmü0tür. 15 y(lda Rus ekonomisi önemli ölçüde geli0me göstermi0tir. Fiyatlar serbest b(rak(lm(0, özelle0tirme büyük ölçüde tamamlanm(0 ve ekonomi

3 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye uluslararas( rekabete aç(k hale gelmi0tir. Rusya Federasyonu son be0 y(lda y(ll(k ortalama % 6 n(n üstünde büyüme h(z( kaydetmi0tir. Bu büyüme, 1998 krizinden sonraki dönemde geçekle0en geli0meden ve petrol-do%algaz gelirlerindeki art(0tan kaynaklanmaktad(r. Rusya Federasyonu nun son y(llara ili0kin ba0l(ca ekonomik göstergeleri Tablo: 1 de görülmektedir. Tablo: 1 Rusya Federasyonu nun Ba0l(ca Ekonomik Göstergeleri Enflasyon Oran( (%) - ÜFE TÜFE Reel GSMH Art(0 Oran( (%) sizlik Oran( (%) Sektörel Büyüme H(zlar( (%) - Tar(m - Sanayi - Hizmetler hracat (milyar $) thalat (milyar $) Cari 0lemler Dengesi (milyar $) D(0 Borç Stoku (milyar $) Reel GSMH art(0 Oran( (%) Sabit Yabanc( Sermaye Yat(r(mlar( (milyon $) hracat/ thalat hracat/gsmh thalat/gsmh Cari 0lem Dengesi/GSMH D(0 Borç/GSMH Petrol Üretimi (milyon ton) Petrol ihracat( (milyon ton) Do%algaz Üretimi (milyar mr) Do%algaz hracat( (milyar mr) KAYNAK: Moskova Büyükelçili%i Ticaret Mü0avirli%i (2007)- Rusya Federasyonu nun Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye le Ekonomik-Ticari li0kileri, A%ustos-Moskova Rusya da 2006 verileriyle enflasyon oran( üretici fiyatlar(yla %12.4 e, tüketici fiyatlar(yla da %9.7 ye gerilemi0tir. Ocak 2005 y(l(nda 1$=28.8 ruble iken, 2007 y(l(nda 1$=26.3 düzeyine gerilemi0 ani ülke ulusal paras( de%er kazanm(0t(r. Ekonomik istikrar ile birlikte paran(n de%er kazanmas( halk(n ulusal paraya olan güvenini artt(rm(0 ve döviz tasarruflar( azalm(0t(r. Ayr(ca rublenin de%er kazanmas(, enflasyondaki dü0ü0te ana etkenler aras(nda bulunmaktad(r. Resmi rakamlara göre ülkede i0sizlik oran( % 7 düzeyindedir. Rusya n(n ihracat( ve ithalat( son y(larda art(0 göstermi0, 2006 y(l(nda ihracat( 304.5, ithalat( ise milyar dolara ç(km(0, d(0 ticaret hacmi 468 milyar dolara ula0m(0 ve milyar dolarl(k d(0 ticaret fazlas( vermi0tir. hracat(n ithalat( kar0(lama oran( %180, ihracat(n GSMH içindeki pay( % 30, ithalat(n GSMH içindeki pay( ise %17 dir. Bununla birlikte ülkenin d(0 ticaretinin hammadde ihracat( ve tüketim mallar( ithalat( a%(rl(kl( yap(ya sahip oldu%u ve bütçe gelirlerinin yakla0(k üçte birlik k(sm(n( ihracat ve ithalattan al(nan gümrük vergilerinin olu0turdu%u ifade edilebilir.

4 Rusya Federasyonu le Türkiye nin Ekonomik li0kilerinin Analizi Rusya n(n ihracat gelirlerinde ve yabanc( sermaye yat(r(mlar(ndaki önemli yükseli0, ülkenin uluslararas( rezervlerini de bir önceki y(la göre %70 artt(rarak milyar dolara ç(kartm(0t(r. Cari i0lemler fazlas(n(n GSMH içindeki pay( ortalama %10 düzeylerindedir. Rusya n(n yat(r(mlar(n(n önemli k(sm( enerji sektörüne ait olup, imalat sanayi dallar(nda yeterli yat(r(m( gerçekle0tirememi0tir. Bununla birlikte özellikle son y(llarda do%rudan yabanc( yat(r(mlarda art(0 söz konusu olup, son dört y(lda yakla0(k 43 milyar dolarl(k do%rudan yabanc( sermaye yat(r(m( yap(lm(0t(r. Rusya Federasyonu nda arsas(nda milli gelir sürekli dü0mü0, sadece 1997 y(l(nda dü0ü0 durdurulmu0tur. Bu y(llarda ülkede milli gelirdeki dü0ü0ün önüne geçilmesi daha çok tüketim harcamalar(ndaki art(0la mümkün olmu0tur. Ki0i ba0(na gelir 1998 y(l(nda 1988 deki düzeye göre % 44.2 oran(nda gerilerken, bir anlamda 1990 l( y(llar(n dü0ü0 rekoru k(r(lm(0t(r (Selçuk,2005,ss.9). Ekonomik çökü0, istikrars(z ve sosyal problemlerle dolu y(llar(n ard(ndan, özellikle 2000 l( y(llarda beklentilerin de üzerinde önemli bir büyüme kaydeden Rusya n(n dönemine ili0kin gayri safi milli has(la ve ki0i ba0(na dü0en gelir rakamlar( a0a%(daki tabloda yer almaktad(r (Tablo:2). Tablo:2 GSMH n(n ve Ki0i Ba0(na Dü0en Gelirin Geli0imi ( ) Y(llar GSY H KBDG ($) (piyasa fiyatlar(- milyar $) (tahmin) KAYNAK: IMF- World Economic Outlook, October 2007 Rusya Federasyonu, finansal kriz ya0ad(%( 1998 ve 1999 y(llar( d(0(nda gayri safi yurtiçi has(la ve ki0i ba0(na dü0en gelirde sürekli art(0 kaydetmi0tir y(l(nda ya0anan ekonomik kriz, derin bir ekonomik çökü0e neden olarak GSY H n(n 1999 y(l(nda milyar dolara kadar gerilemesine yol açm(0t(r. Son yedi y(lda yüksek oranl( büyüme göstermi0 olan Rus ekonomisi 2005 y(l(nda & 6.4 ile geli0mekte olan ekonomilerin ortalama büyüme oran( olan % 5.9 un ve dünya ortalamas( olan % 3.2 nin oldukça üzerinde büyümü0tür y(l(nda ise ekonomideki büyüme 2005 y(l(n(n üstünde % 6.7 düzeyinde gerçekle0mi0, son yedi y(ldaki büyümesi % 58 e ula0m(0t(r. GSMH 2006 y(l( itibariyle 985 milyar dolar düzeyine, ki0i ba0(na dü0en gelir ise dolara yükselmi0tir. Bu rakamlar(n 2007 y(l( sonunda GSY H da milyar dolara, ki0i ba0(na gelirde ise dolara ula0mas( beklenmektedir. Söz konusu büyüme büyük ölçüde artan petrol fiyatlar(yla desteklenmi0, sa%lanan gelir tüketici ve k(smen yat(r(m talebini artt(rm(0 ve bu talep art(0( da büyümede önemli unsur olarak i0lev görmü0tür. Petrol fiyatlar(nda önümüzdeki y(llarda ortaya ç(kacak art(0 ya da azal(0lar, Rus ekonomisinin büyüme hedeflerinin tutturulmas(na ya da büyümenin yava0lamas(na neden olabilecektir. Ekonomik çökü0ün ard(ndan Rusya yakla0(k 10 y(l( geride b(rakm(0t(r y(llar( aras(nda ekonomide h(zl( bir yükseli0 görülmektedir. Ülke 2007 y(l(nda kronik hale gelmi0 olan bütçe aç(%(n( kapatmay( ba0arm(0t(r. Ekonomide meydana gelen bu canlanmada iki

5 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye faktör önemlidir. Birincisi 1999 y(l(nda rublenin yüksek oranl( devalüasyonu, ikincisi ise petrol ve benzeri mallar(n fiyatlar(ndaki ani yükseli0lerdir y(l(nda ortaya konulan reform plan( on y(ll(k bir dönemi kapsamaktad(r. Bu plan 2001 y(l(nda yenilenerek daha kapsaml( ve y(llar(n( kapsayan bir orta vadeli planla desteklenmi0tir. Söz konusu plan ve programlar geni0 çapl( bir vergi reformu, sosyal politikalar(n geli0tirilmesi, özel sektörün önündeki bürokratik engellerin kald(r(lmas(, monopollerin düzenlenmesi, bürokrasinin iyile0tirilmesi, finans piyasalar(n(n geli0tirilmesi ve bütçe reformunu kapsamaktad(r. Öngörülen reformlar(n büyük ço%unlu%u 2001 y(l(ndan itibaren uygulamaya konulmu0tur (Selçuk, 2005,s.11). Rusya n(n sanayile0me süreci Büyük Petro döneminden beri bir politika olarak benimsenmi0 ve SSCB taraf(ndan kararl( biçimde uygulanm(0t(r. Rusya ileri teknoloji üretme çabas(ndad(r. Bat( standartlar(nda olmasa bile ülkede uçak, otomobil, her türlü beyaz e0ya, mobilya, a%(r makine ve di%er gereçler üretilmektedir. Geli0mi0lik, refah ve ki0i ba0(na dü0en gelir aç(s(ndan ciddi farklar olmas(na ra%men, askeri ve a%(r sanayi alan(ndaki potansiyel sayesinde bugün Rusya sanayile0mi0 ülkeler aras(na girmi0 ve G-7 ülkeleri art(k G-8 olarak Rusya y( da aralar(na alm(0lard(r. Sanayi sektörünün GSMH içindeki pay( 2006 y(l(nda % 3.9 düzeyinde bulunmaktad(r. Rus hükümeti, ülkenin do%al kaynak ihraç ederek geli0mesini sürdüremeyece%inin bilincinde olarak, sanayile0me politikalar( olu0turmaya çal(0maktad(r. Öncelikle yurt içinde talep, sonra Ba%(ms(z Devletler Toplulu%u ve di%er ülkelere yönelik ihracat amaçl( üretim yapacak sanayi tesisleri için yabanc( sermaye dahil çe0itli unsurlar( harekete geçirme gayretindedir. Gümrüklerde ya0anan sorunlar ve yüksek vergiler, iç piyasadaki talep için üretim yap(lmas(n( te0vik etmektedir. Talep, ekonomik geli0meye paralel olarak canl(l(%(n( korumakta ve üretimi çekmektedir (Moskova Büyükelçili%i Ticaret Mü0avirli%i, 2007, ss.16). Sovyet dönemi bitimi ve ard(ndan ya0anan ekonomik krizler ülkedeki tar(m( da olumsuz etkilemi0tir y(l(nda % 1.4 olan tar(m(n GSMH içindeki pay( 2006 y(l(nda % 2.8 düzeyinde gerçekle0mi0tir (Tablo:1). Rusya iklim 0artlar(nda üretilmeyen meyve ve sebze gibi ürünler yurt d(0(ndan ithal edilmekte ve nispeten yüksek fiyattan sat(lmaktad(r. Rus ekonomisinde hizmetler sektörü h(zla geli0mektedir. Sektörün GSMH içindeki pay( 2003 de %6.6, 2005 de % 12 ve 2006 y(l(nda % 8 olmu0tur. Özellikle h(zl( yemek, al(0veri0 merkezleri ile süpermarket zincirleri yat(r(mlar( in0aat sektörünü de canland(rm(0, telekomünikasyon sektörü ile birlikte hizmet sektörü en çok eleman istihdam edilen sektör olmu0tur. Rusya son y(llarda ülkemize Almanya dan sonra en fazla turist yollayan ülke konumundad(r y(l( rakamlar(na göre Rusya dan ülkemize gelen turist say(s( ki0idir ( Bunun yan(nda 1990 l( y(llar(n ba0lar(nda Rus pazar(na giren Türk müteahhitleri yakla0(k 20 milyar dolar proje taahhüdü üstlenmi0lerdir. statistiklere göre 2006 y(l(nda 2.7 milyar dolar olan i0 hacminin 2007 y(l(nda 3 milyar dolar( a0mas( beklenmektedir y(l(nda oldu%u gibi 2006 y(l(nda da Rusya da federal bütçe milli geliri %7.5 i, konsolide kamu sektörü genel dengesi ise milli gelirin % 8.5 i oran(nda fazlal(k vermi0tir. Federal bütçenin dörtte birinden fazlas( otomatik olarak istikrar fonuna aktar(lm(0t(r. Bu tutar milli gelirin % 6.1 ine kar0(l(k gelmektedir. 1 Mart 2007 tarihi itibariyle istikrar fonunda biriken para 100 milyar dolar( a0m(0t(r. Hükümet d(0 borç ihtiyac( duymamas(n(n ötesinde istikrar fonundan eski SSCB nin Paris Kulübüne 23 milyar dolarl(k borcunu ödemi0tir. Sonuçta 2006 y(l( sonu itibariyle kamu d(0 borcu 52 milyar dolar düzeyine inmi0, toplam kamu borç stoku ise milli gelirin %10 unun alt(na gerilemi0tir (Moskova Büyükelçili%i Ticaret Mü0avirli%i,2007,ss.29) y(l(nda kamu borç stokunun milli gelire e0it oldu%u dikkate al(nd(%(nda, Rus ekonomisinin k(sa sürede nas(l geli0me gösterdi%i ortaya ç(kmaktad(r. Di%er taraftan ülkenin döviz rezervleri 300 milyar dolar(

6 Rusya Federasyonu le Türkiye nin Ekonomik li0kilerinin Analizi a0m(0 ve Rusya Federasyonu, Çin Halk Cumhuriyeti ve Japonya dan sonra döviz rezervi düzeyinde dünyada üçüncü ülke konumuna gelmi0tir. yi yönetim ile geçi0 ekonomilerinin performanslar( aras(nda güçlü bir ili0ki oldu%u Balc(lar taraf(ndan yap(lan çal(0ma ile ortaya konmu0tur. Yöneti0imin bile0enlerinin uluslararas( kurumlar(n de%erlendirmelerine dayal( say(sal ölçümlerini kullanarak, geçi0 ekonomilerinde ortaya ç(kan ki0i ba0(na gelir, yat(r(m ve tasarruf oran(, bebek ölüm oran(, beklenen ya0am süresi, gelir da%(l(m(, enflasyon, kentle0me oran(, üniversite e%itim oran( ve ya0anan geçi0 dönemi resesyonu farkl(l(klar(n(n büyük oranda yöneti0im farkl(l(klar(ndan kaynakland(%( lehine bulgular elde edilmi0tir (Balc(lar,2003,ss.87). Rusya Federasyonu da petrol ve do%algaz gelirlerini iyi de%erlendirmektedir. Bu da Putin yönetiminin ba0ar(s(n( ortaya koymaktad(r. Siyasi istikrar sa%land(ktan sonra ülkede yerli ve yabanc( yat(r(mlar artm(0t(r. Do%al kaynak zenginli%i, yüksek kar oranlar(, insan gücü ve halk(n tüketim e%ilimleri gibi faktörlerin etkisiyle Rusya, pek çok yerli ve yabanc( yat(r(mc( aç(s(ndan cazibesini korumaktad(r (Primakov, 2003). G(da ve giyimin ard(ndan Rusya da en çok para harcanan ürün kitapt(r y(l(nda ülkede kitap bas(lm(0t(r. Bugün Rusya reel piyasas( portföy piyasas(na göre daha kazançl( görülmekte ve yat(r(mlar devam etmektedir. Rezervlerdeki net de%i0ikli%i gösteren sermaye ve finans hesab( 2006 y(l(nda 6 milyar dolar fazla vermi0tir. En büyük sermaye giri0i imalat, perakende ve hizmetler alan(nda gerçekle0mi0tir. Yat(r(mlar(n % 50 sinden fazlas( Hollanda, Güney K(br(s ve Lüksemburg taraf(ndan gerçekle0tirilmi0tir. Bu ülkeler ayni zamanda geçmi0te Rus sermayenin yo%un olarak yöneldi%i ülkeler konumundad(r. Bu nedenle sermaye giri0lerinin de önemli ölçüde bu ülkelerdeki yat(r(mlardan kaynaklanan kar ve sermaye transferleri 0eklinde oldu%u dü0ünülmektedir (Moskova Büyükelçili%i Ticaret Mü0avirli%i, 2007,ss.27-29). III- TÜRKYE-RUSYA EKONOMK VE TCAR L+KLER Türk-Rus ili0kilerinin ba0lang(c( bundan bin küsur y(l önce, Ruslar (n tarih sahnesine ilk ç(kt(klar( zamana kadar uzanmaktad(r. Bu iki halk yan yana ya0am(0 ve tarih boyunca s(k s(k birbirleriyle sava0m(0lard(r. Her iki ülkenin de hem do%uda hem de bat( da topraklar(n(n bulunmas(, tarihteki en büyük imparatorluklar( kurmalar( ve bu imparatorluklar(n ayni dönemlerde y(k(l(p yerlerine iki yeni devletin kurulmu0 olmas(, ortak yönlerini olu0turmaktad(r (Kamalov,2004,ss.157). Cumhuriyetin kurulu0undan itibaren Türkiye nin hem siyasi hem de ekonomik ve ticari politikalar(nda her zaman önemli ve öncelikli bir konuma sahip olan eski SSCB ile olan ili0kilerimiz, 1992 y(l( ba0(ndan itibaren Rusya Federasyonunun kurulmas( ve ülkede ya0anan piyasa ekonomisine geçi0 süreci ile birlikte daha da önem kazanm(0, bölgenin ekonomik ve siyasi istikrara kavu0mas( aç(s(ndan en belirleyici unsurlardan biri haline gelmi0, Türk yat(r(mlar(nda art(0 kaydedilmi0 ve Enka, Koç, Zorlu grubu, Efes, i0ecam, Kale grubu, Eczac(ba0( gibi büyük firmalar pazara girmi0lerdir. ki ülke aras(ndaki ekonomik ili0kilere ivme kazand(ran hareket noktas( 1984 y(l(nda imzalanan ve 1987 y(l(nda yürürlü%e giren do%algaz anla0mas(d(r. Bu anla0mada Sovyetler Birli%i nden al(nan do%al gaz(n bedelinin yüzde 70 lik k(sm(n(n Türk mal ve hizmetleri ile ödenmesi öngörülmü0, anla0ma sayesinde birçok sanayi ürününün bu ülkeye sat(0( gerçekle0mi0 ve Sovyetler Birli%i nin da%(ld(%( y(l olan 1991 de Türkiye nin Sovyetler Birli%i ne yönelik ihracat( 400 milyon dolar düzeyine ula0m(0t(r. Son 15 y(ld(r da Türkiye ile Rusya Federasyonu aras(nda ticarete konu olan ürünler her geçen y(l çe0itlenmektedir. Tabloda da yer ald(%( gibi (Tablo:3) Türk-Rus d(0 ticaret hacminde son y(llarda önemli oranda art(0 olmakla beraber, söz konusu art(0 Türkiye aleyhine geli0mi0tir.

7 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Türkiye nin Rusya Federasyonu ndan gerçekle0tirdi%i ithalatta, ihracata oranla sürekli art(0 görülmektedir. hracatç( Türk firmalar(, Rusya pazar(na girmi0 bulunan Avrupa Birli%i ülkelerinin firmalar( kar0(s(nda finansman deste%inden yoksun kalmakta ve bu durum da Türk firmalar(n( rekabet gücü bak(m(ndan zay(f b(rakmaktad(r. Tablo: 3 Rusya Federasyonu-Türkiye D(0 Ticareti (milyon $) hracat thalat Ticaret Hacmi Denge KAYNAK: Moskova Büyükelçili%i Ticaret Mü0avirli%i (2007)- Rusya Federasyonu nun Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye le Ekonomik-Ticari li0kileri, A%ustos-Moskova Ba0lang(çta Rusya Türkiye den ço%unlukla g(da maddeleri al(rken daha sonra tekstil ve konfeksiyon ürünleri, kürk-deri, makine ve techizat, otomobil almaya ba0lam(0t(r. Türkiye ise enerji kaynaklar( olan petrol, do%algaz, kömür ba0ta olmak üzere makine aksam( ve parçalar(, demir-çelik, kimyasallar ve gübre ithal etmektedir. Türkiye den Rusya Federasyonu na ihraç edilen mallar(n kompozisyonu incelendi%inde; makine ve ula0(m araçlar(n(n % 32, dokumac(l(k ürünlerinin % 18, meyve, sebze ve mamullerin % 12, haz(r giyimin % 7 ve kimyasallar(n % 9 paya sahip olduklar( görülmektedir. Türkiye nin Rusya pazar(na yönelik ihracat(n( a%(rl(kl( olarak fiyat elastikiyetleri yüksek tüketim mallar( olu0turmaktad(r y(l( verilerine göre Türkiye nin Rusya dan ithalat kompozisyonunda petrol ve kömür ürünlerinin % 35, petrol ve do%al gaz(n % 32, demir-çelik ürünlerinin % 10, demir d(0( metalleri % 6 ve kömürün % 5 oran(nda pay( vard(r (Moskova Büyükelçili%i Ticaret Mü0avirli%i, 2007, ss.46). Türk ihracatç(lar( Rusya pazar(ndaki rekabet avantaj(n( kaybetmi0lerdir. Özellikle Rusya n(n Ba%(ms(z Devletler Toplulu%u ülkelerinden yapt(%( ithalatta KDV ve baz( di%er vergilerin uygulanmamas(, AB-Rusya Federasyonu aras(nda yap(lm(0 olan ortakl(k ve i0birli%i anla0mas( Türk ihracatç(lar(n rakip firmalar(na büyük avantajlar sa%lam(0t(r. Rusya Federasyonu nun Ba%(ms(z Devletler Toplulu%u na yönelik ihracat( 2006 verileriyle 43.4 milyon dolar, ithalat( ise 25.2 milyon dolar düzeyindedir. Bavul ticareti, eski do%u blo%u ülkelerinde Sovyetler Birli%i nin son y(llar(nda üretimin yetersiz ancak talebin fazla olmas(ndan do%mu0tur li y(llar(n sonunda, tüketim mallar(n( kendi ülkelerinde satmak üzere küçük miktarlarda al(m yapan Yugoslavya vatanda0lar(n(n Türkiye ye giri0iyle ba0layan bavul ticareti, daha sonralar( Polonya ve Bulgar vatanda0lar(n ard(ndan Rusya ve di%er SSCB vatanda0lar(n(n kat(l(m(yla 1995 y(l(na kadar artarak devam etmi0tir. Bavul ticareti, Türkiye nin ve eski sosyalist blo%u ülkelerinin izledi%i politikalar çerçevesinde geli0me göstermi0tir. Eski sosyalist blo%u ülkeleri giri0-ç(k(0 ko0ullar(n( serbestle0tirmi0ler, Türkiye de giri0 vizesi alan(ndaki uygulamalar( yumu0atm(0t(r. Bavul ticareti, iki ülke aras(ndaki ticaret hacminin önemli bir k(sm(n( olu0turmu0tur. Bavul ticareti kanal( ile Rusya yla i0 yapan firmalar zamanla önemli deneyimler kazanarak önemli i0ler yapar hale gelmi0lerdir. Birçok Türk firmas( Rusya da ma%aza açm(0 ve markala0maya ba0lam(0t(r. Rusya n(n bavul ticaretinden geliri 1.6 milyar dolar, Türkiye nin ise 2006 verilerine göre 6.4 milyar dolard(r ( Türkiye ile Rusya Federasyonu aras(nda 1980 sonras( enerji alan(nda yap(lan i0birli%i, ekonomik ili0kilerin geli0mesinde önemli rol oynam(0t(r y(l(nda Mavi ak(m Anla0mas( çerçevesinde Rusya dan ilave do%algaz al(m(n(n ba0lamas( iki ülke aras(ndaki d(0 ticaret hacmini artt(rm(0t(r.

8 Rusya Federasyonu le Türkiye nin Ekonomik li0kilerinin Analizi Mavi Ak(m, Türkiye ile Rusya aras(ndaki enerji alan(nda yap(lan i0birli%inin en önemli halkas( olup, 2010 y(l(na kadar 16 milyar m³ gaz(n Rusya dan Türkiye ye ta0(nmas(n( öngörmektedir. Orta Asya ve Kafkaslardaki petrol ve do%algaz zenginliklerinin bat(ya ta0(nmas( konusunda önemli rol üstlenen Türkiye, buna ba%l( yeni gelir kaynaklar( elde edebilir. Son dönemde Avrasya bölgesinde enerji alan(nda h(zl( geli0meler ya0anmaktad(r. Bu geli0meler Avrasya co%rafyas(n(n önemli bir oyuncusu olan Türkiye ve Rusya y( da yak(ndan ilgilendirmektedir. Rusya, ba0ta do%algaz olmak üzere enerji alan(nda sadece Avrasya co%rafyas(nda de%il bütün dünyada hegemonya kurmak için çe0itli projeler ortaya atmaktad(r. Bu çerçevede, özellikle Ukrayna ve Beyaz Rusya ile sorun ya0ad(ktan sonra, transit yollar(n( çe0itlendirmeye çal(0maktad(r. Moskova, son bir y(l içinde Rusya ve Almanya y( Batl(k Denizi nin alt(ndan ba%layacak Kuzey Boru Hatt(, Bulgaristan ve Yunanistan dan geçecek Güney Ak(m ve Burgaz-Dedea%aç Boru Hatt( gibi projeler ortaya atm(0t(r. Avrupa ve Avrasya ülkelerini enerji alan(nda kendine ba%l( hale getiren Rusya, Orta Asya ülkelerindeki enerji kaynaklar(n(n kendi topraklar( üzerinden dünyaya pazarlanmas( yönünde de büyük ba0ar(lar elde etmi0tir. Rusya n(n çabalar( ayni h(zla Asya-Pasifik yönünde de sürmektedir. Di%er taraftan Türkiye nin de son dönemlerde enerji alan(nda hamle yapt(%(n( söylemek mümkündür. Türkiye bir taraftan ran ile ran-türkmen gaz(n(n Avrupa ya ihracat( konusunda bir ön mutabakata var(rken, di%er taraftan da Azerbaycan ve Irak ile i0birli%ini öngören görü0meler gerçekle0mi0tir. Nitekim, Azerbaycan ile var(lan ön mutabakat geçirildi%i taktirde Azerbaycan gaz( da Türkiye ve Yunanistan üzerinden Avrupa ya ihraç edilecektir. ran, Türkmenistan ve Azerbaycan gaz(n(n Türkiye üzerinden Avrupa ya ihraç edilmesi durumunda, Türkiye enerji koridoru olma yönünde büyük bir ad(m atm(0 olacakt(r. Türkiye nin Rusya Federasyonu na ihraç etti%i mal gruplar(ndan önemli be0 tanesi için ekonometrik model olu0turan Selçuk un dönemini kapsayan çal(0mas(, iki ülke aras(ndaki d(0 ticaret yap(s(n( ortaya koymaktad(r (Selçuk,2005, ss.72-80). Çal(0mada ele al(nan mal gruplar( 0unlard(r: plastik ve plastikten mamul madde ihracat(; sabunlar, yüzey aktif organik maddeler y(kama ya%lama ürünleri ihracat(; maden cevheri, curuf ve küller ihracat(; yenilen meyve, kavun ve turunçgillerin kabuklar( ihracat(; sebze ve yenilen kökler, yumru bitkileri ihracat(. Modelin sonuçlar(na göre; ihracat(n fiyatlardaki de%i0meye duyarl( olmad(%(, buna kar0(l(k yukar(da yer alan be0 mal grubuna ili0kin esnekli%in çok yüksek ç(kt(%( görülmü0tür. Bu ürünlerin fiyat elastikiyeti yüksektir. Rusya n(n GSY H s(nda % 1 lik art(0, Türkiye nin ihracat(nda % 1.5 lik art(0a neden olmaktad(r. Yani gelir esnekli%i de yüksektir. Rusya daki ekonomik ve siyasi dönü0üm de bu mal grubu ile ilgili ihracat(m(z( olumlu yönde etkilemektedir. Türkiye nin Rusya ya yapt(%( ihracat(n incelenen dönemde y(ll(k % 6.1 oran(nda artt(%( görülmektedir. Rusya ya yap(lan ihracat içinde önemli bir ürün grubu olan sebze ve köklerin ihracat(n(n y(ll(k büyüme h(z( % 40, meyve ihracat(n(n % 23.9, plastik mamuller ihracat(n(n ise % 19.5 tir. Ayni dönemde maden ihracat(n(n büyüme h(z( % 18.9 iken sabun ihracat(n(n % %15.4 oran(nda büyüme kaydetti%i hesaplanm(0t(r. hracat içinde en büyük paya sahip be0 fas(l grubunun y(ll(k büyüme h(zlar(n(n Türkiye nin toplam ihracat(ndaki büyümeden fazla oldu%u görülmektedir siyasi ve ekonomik de%i0im, ihracat miktar(n(n artmas( yönünde olumlu etkide bulunmu0tur. Türkiye, Rusya dan do%al kaynaklar, hammaddeler, ara mallar ve enerji kaynaklar( ithal ederken, Rusya ya tüketim mallar( ihraç etmektedir. hraç mallar(n(n fiyat elastikiyetinin yüksek olmas( nedeniyle, fiyat( dü0en ihraç mallar(n(n ihracat(n( artt(rmak mümkün olacakt(r. Navlun bedellerinin dü0mesi ithalata ödenen bedelleri dü0ürecek ve d(0 ticaret aç(%(n(n kapanmas(na katk(da bulunacakt(r.

9 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Avusturyal( iktisatç( Joseph A. Schumpeter, Ekonomik Geli0me Kuram( adl( eserinde, kapitalizmin kendi yap(s(ndan do%an fakat kendi özüne ve mant(%(na ters dü0en unsurlar(n( tan(mlam(0 ve firmalar halinde kurulu olan endüstriyel kapitalist toplumun geli0me sorununu ilk planda ele alm(0t(r. Schumpeter'in iktisadi analize en önemli katk(s(; kapitalizmdeki konjonktür dalgalanmalar(n( kötü hasat ve do%al afetler gibi d(0 faktörlerle aç(klamay(p, teknolojik yeniliklere ve i0adamlar(n(n giri0imlerine ba%lamas(d(r. Schumpeter sanayinin geli0imini sa%layan gücü sermaye olarak tan(mlam(0t(r.ona göre; ekonomik geli0menin temelinde teknik yenilikler vard(r. Bu yenilikleri uygulayacak kesim ise giri0imcilerdir. Piyasada zarar eden marjinal i0letmelerin piyasadan çekilmeleri sayesinde kaynak tahsisinin piyasaya yeni giren firmalar eliyle yeniden gerçekle0tirilece%i tezi Schumpeter geçi0 ekonomileri için ileri sürmemi0 ancak geçi0 ekonomileri için geçerli olmu0tur. Rusya Federasyonu da pek çok alanda üstün olmas(n(n yan( s(ra uzun y(llar komünizm ile yönetilmelerinden dolay( giri0imcilik ruhu yok olmu0tur. Be0eri sermayesi, do%al kaynaklar(, alt yap( yat(r(mlar( gibi birçok üstünlüklerini kullanamam(0lard(r. Türkiye nin giri0imcilik yönü daha üstündür. Bundan dolay( Türkiye ile Rusya ikili ili0kilerinin geli0tirilmesi gerekmektedir. ki ülke aras(ndaki d(0 ticaret yap(s( ticarete konu olan mal gruplar( aç(s(ndan ele al(nd(%(nda, mevcut d(0 ticaret hacminin geli0tirilmesine imkan verecek bir yap(ya sahiptir. Rus pazar(na yönelik ihracat yapan Türk firmalar( kendi da%(t(m sistemlerini kurarak ticaret noktalar( olu0turmal(d(rlar. Ayr(ca geçici dönem içinde bavul ticareti normal ticarete dönü0türülmelidir. Hem Türkiye hem de Rusya Federasyonu, Avrupa Birli%i ile önemli ölçüde d(0 ticareti olan ülkelerdir. Bu bak(mdan iki ülke aras(nda AB ili0kileri çerçevesinde serbest ticaret anla0mas(n(n imzalanmas( ili0kilerin geli0mesine katk(da bulunabilir. Avrasya Eylem Plan( n(n ekonomik boyutu hayata geçirilmek suretiyle Türkiye ve Rusya; Orta Asya, Kafkasya ve Ortado%u ülkelerinde ortak yat(r(m projelerinde i0birli%i yapabilirler. Bunun yan(nda ticari ili0kilerin geli0tirilmesi aç(s(ndan Rus firmalar(n(n Türkiye deki hidroelektrik santralleri, alüminyum tesisleri, elektrik ve do%algaz da%(t(m 0ebekeleri gibi projelere kat(lmalar( te0vik edilebilir. SONUÇ Türkiye ile Rusya aras(nda yüzy(llard(r süren ili0kiler içinde çe0itli ini0ler ve ç(k(0lar ya0anm(0t(r. Rus-Türk sava0lar( ve yirminci yüzy(l(n so%uk sava0 dönemi, iki ülke aras(ndaki kom0ulu%u sarsan faktörlerdir. Son onbe0 y(ld(r ise iki ülke aras(ndaki ili0kilerde siyasi oldu%u kadar ekonomik alanda da geli0me kaydedilmi0tir. Bu çerçevede Türkiye, Avrupa Birli%i ne verdi%i önemi yukar(s(nda yer alan Rusya ya da vermelidir. Ülkemizin do%algaz(nda Rusya Federasyonu na yüzde 60 oran(nda ba%(ml(l(%( vard(r. Türkiye, Orta Asya ve Kafkaslardaki petrol ve do%algaz zenginliklerinin bat(ya ta0(nmas( konusunda da önemli rol üstlenmelidir. Rusya Federasyonu ile Türkiye nin d(0 ticaret hacmi artmakla birlikte, ticaret dengesi Türkiye nin aleyhine geli0mektedir Toplam ticaret hacmindeki yükseli0 büyük ölçüde Türkiye nin Rusya Federasyonu ndan gerçekle0tirdi%i ithalattaki art(0tan kaynaklanmaktad(r. Türkiye Rusya dan do%al kaynaklar, hammaddeler, ara mallar( ve enerji kaynaklar( ithal ederken, Rusya ya tüketim mallar( ihraç etmektedir. hraç mallar(n(n fiyat elastikiyetinin yüksek olmas( nedeniyle, fiyat( dü0en mallar(n ihracat(n( artt(rmak mümkün olacakt(r. Navlun bedellerinin dü0mesi, ithalata ödenen bedelleri dü0ürecek ve d(0 ticaret aç(%(n(n kapanmas(na yard(mc( olacakt(r. Türk-Rus ili0kilerinin durumu sadece iki ülke için de%il, ayn( zamanda hem Türkiye hem de Rusya Federasyonu nun s(k( ili0kiler içerisinde bulunduklar( kom0u ülkeler aç(s(ndan da büyük önem arz etmektedir. Bulunduklar( bölge ile tarihi, etnik, kültürel ba%lar( ve co%rafik konumlar( iki ülkeyi bar(0 ortam(n(n olu0turulmas(, bar(0(n korunmas(, dengeli ve verimli bir i0birli%inin kurulmas( aç(lar(ndan çok önemli k(lmaktad(r. Bu durum

10 Rusya Federasyonu le Türkiye nin Ekonomik li0kilerinin Analizi Kafkaslar ve Balkanlar daki çat(0ma bölgelerinde istikrar(n sa%lanmas(na ve Karadeniz havzas( ülkeleri aras(nda kar0(l(kl( güvenin olu0mas(na büyük katk(da bulunacakt(r. KAYNAKÇA Balc(lar, Mehmet (2003); Orta Asya Ülkelerinde Yöneti0im ve Makroekonomik Performans Üzerine Ekonometrik Bir Analiz, International Conferance on The Transition Countries on the Way of Transforming Into Market Economics, Kyrgyz- Turkish Manas University, Bishkek, ss.86. Desai, Raj M.-Itzhak Goldberg (2007); Enhancing Russia s Competitiveness and Innovative Capasity, April, Eri0im Tarihi: NEXTN/0 Dural, Betül Yüce (2007); Geçi Ekonomileri-Plandan Piyasaya, Beta Yay(nlar(, stanbul. Duran, Meltem; Karadeniz Ekonomik birli;i Ülkeleri Aras!nda Ticaretin Geliememesinin Nedenleri ve Çözüm Önerileri, stanbul Ticaret Odas( Yay(n No: , stanbul. Federal State Statistics Service (2007), IMF (2007)- World Economic Outlook, October, Kagarlitsky, Boris (2007); Çevrenin mparatorlu;u-rusya ve Dünya Sistemi (çev.esin So%anc(lar, Phoenix Yay(nevi, Ankara. Kamalov, lyas(2004); Putin in Rusyas!- KGB den Devlet Bakanl!;!na, Kaknüs Yay(nlar(, stanbul. Paolo, Mauro-Yishay Yafeh (2007); Financial Crises of the Future, Finance and Development, 44:4, December, ss Primakov, Yevgeniy (2003); Kapal! Kutu Rusya (çev.nuri Eyüpo%lu),ISBN Russian Federation (2007); Russian Economic Report#15, November, Eri0im Tarihi: ; EXT/RUSSIANFEDERATIONEXTN/0,,contentMDK: ~menuPK:305605~pag epk: ~pipk: ~thesitepk:305600,00.html Selçuk, Hasan (2005); Türkiye-Rusya Ekonomik likileri, Tasam Yay(nlar(, stanbul. T.C.Kültür ve Turizm Bakanl(%( (2007); Turizm statistikleri, Eri0im Tarihi: , 60AFA2D9C6AFDB94F017A T.C.Ba0bakanl(k Hazine Müste0arl(%( (2007); Ekonomik Göstergeler, Eri0im Tarihi: , T.C.Moskova Büyükelçili%i Ticaret Mü0avirli%i (2007)- Rusya Federasyonu nun Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye le Ekonomik-Ticari likileri, A%ustos- Moskova