TÜRKYE DE DI TCARETN GELM ( ) EVOLUTION OF FOREIGN TRADE IN TURKEY ( )

Transkript

1 TÜRKYE DE DI TCARETN GELM ( ) Yrd.Doç.Dr.Sevim AKDEMR * Ar.Gör.Fatih KONUR ** ÖZET Türkiye ekonomisinde 2001 y(l(ndan itibaren yüksek oranlarda büyüme gerçeklemitir. Ancak ekonomide yüksek büyüme oranlar(n(n gerçekleti-i y(llarda, d(al(m d(sat(mdan daha fazla artmakta ve buna paralel olarak da d( ticaret bilânçosu aç(-( da artmaktad(r. Çal(mam(z(n amac( döneminde Türkiye deki d( ticaretinin geliimini incelemektir. Türkiye de 1996 y(l(nda uygulanmaya balanan Dâhilde leme Rejimi (DR) sistemine ba-l( olarak, d(sat(m artmas(na ra-men d(al(m da artmaktad(r. Toplam d(sat(m içerisinde DR çerçevesinde yap(lan d(sat(m(n pay( döneminde ortalama yüzde 50 olmutur. Bu d(sat(m(n d(al(ma ba-(ml(l(-( çal(mam(zda incelenmitir. Bu amaçla dönemindeki DR çerçevesindeki net d(sat(mc( durumdaki sektörlerin d(al(m girdisi kullan(m oranlar( hesaplanm(t(r. DR çerçevesinde gerçekletirilen toplam d(sat(m(n içinde pay( yüksek olan alt sektörlerin d(al(m gereksinimleri ve an(lan dönem içindeki de-iimi çal(mam(zda ele al(nm(t(r. Sonuç bölümünde ise Türkiye nin d(sat(m(n(n artmas( gere-inden hareketle bir de-erlendirme yer almaktad(r. Anahtar Kelimeler: D(al(m, D(sat(m, Dâhilde leme Rejimi Sistemi, D( Ticaret Aç(-( Tebli&in JEL Kodlar*: F10 EVOLUTION OF FOREIGN TRADE IN TURKEY ( ) ABSTRACT The high growth rate has been realizing in Turkish economy since However, the negative relationship between high growth rate and international trade balance is observed in which import exceeds export leading balance of trade deficits during the years having high growth rate. The aim of the study is to evaluate the development of Turkish international trade during period. Relating to inward processing system, launched in Turkey in 1996, import has been increasing parallel to the rise of export. Export in relation with inward processing has 50% portion of the total amount of export during The relationship between export and import is evaluated in our study. Therefore, we calculate usage rate of import inputs in some sectors which are perceived to be distinct exporters during period. The sub sectors having high percentage of export in total amount of export relying on inward processing, and its change during period is examined. In the conclusion part, we make a general evaluation for examining the strengthening the patterns of Turkey s export. Keywords: Import, Export, Inward Processing System, Foreign Trade Deficit JEL Code of Paper: F10 * Abant zzet Baysal Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi ktisat Bölümü, akdemir_s@ibu.edu.tr ** Abant zzet Baysal Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi ktisat Bölümü, konur_f@ibu.edu.tr

2 Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi ( ) 1. Giri9 Türkiye de 1980 y(l(na kadar d(al(m mallar(n( yurtiçinde üretmeye yönelik iktisat politikalar( uygulanm(t(r y(l(nda Türkiye Ekonomisi ve d( ticaret politikalar( aç(s(ndan bir dönüüm benimsenerek d(sat(ma yönelik büyüme yolu izlenmitir. 24 Ocak 1980 stikrar Program( ile; sanayileme stratejisi olarak emek yo-un, yerli hammaddelere dayal( ve dünya pazarlar(nda rekabet gücü olan kesimlerin desteklenmesine balanm(t(r. Bu de-iimin temel nedeni, hem dünyadaki yap(sal de-iimlere uyum sa-lama hem de d(al(m mallar(n(n yurtiçi üretimine yönelik iktisat politikalar(n(n yaratt(-( ve yüksek gümrük tarifeleriyle korunan, iç pazara dönük üretim yapan, dünya pazarlar(nda rekabet ans( olmayan yap(daki sanayiyi, d( rekabete yönelik bir üretim yap(s(na kavuturmakt(. Bu politika uygulanmaya baland(-( y(llarda baar(l( olmu ve Türkiye nin d(sat(m( devaml( artm(, ancak d(al(m(nda serbestlemesiyle d( ticaret aç(-( da artmaya balam(t(r. Türkiye ekonomisinde son y(llarda yüksek büyüme oranlar( gerçeklemitir. Ancak Türkiye nin d( ticaret aç(-(, büyüme h(z( artt(kça artmaktad(r. Ekonomide yüksek büyüme h(zlar(n(n gerçekleti-i y(llarda, d(al(m d(sat(mdan daha fazla artmakta ve buna paralel olarak d( aç(kta büyümektedir. Son y(llarda d( ticaret aç(-( ekonomide k(r(lganl(k yaratacak ölçüde büyümütür. Bu çal(mam(z(n amac(, Türkiye nin d( ticaretinin geliimini ve sektörel yap(s(n( incelemektir. Bu amaçla çal(mam(zda öncelikle dünyada d( ticarette yaanan gelimelere k(saca de-inildikten sonra, döneminde d(al(m, d(sat(m, d( ticaret aç(-(n(n geliimi ve d(sat(m(n d(al(m( kar(lama oran( incelenmitir. Türkiye de 1996 y(l(nda uygulanmaya balanan DR sistemi, yurtiçinde ilenerek belli bir süre içinde d(sat(m yapmak art(yla, sanayicilerin gümrüksüz d(al(m yapmas(na olanak sa-lamaktad(r. Genel olarak, Türkiye de d( aç(-(n artmas(n(n temel nedeninin, d(sat(m(n d(al(ma ba-(ml(l(-(ndan kaynakland(-( düünülmektedir. Bunu incelemek amac(yla döneminde DR sistemine dayanan d(al(m(n toplam d(sat(m içerisindeki oran( hesaplanarak, d(sat(m içindeki d(al(m girdisinin pay( tespit edilecektir. Çal(mam(z(n sonuç bölümünde bir de-erlendirme yer almaktad(r. 2. Dünyada D*9 Ticarette Ya9anan Geli9meler Dünya ekonomisi döneminde yüzde 2,9 oran(nda büyümütür. Dünya ekonomisinde döneminde yüzde 3,1 lik bir büyüme, döneminde ise yüzde 2,9 luk bir büyüme ve döneminde yüzde 2,9 luk bir büyüme oran( gerçeklemitir. Son 25 y(ll(k dönemde gelimi ülkelerde büyüme oranlar(nda azal(lar gözlenirken, gelimekte olan ülkelerde ise önemli art(lar kaydedilmitir (UNCTAD, 2007a: ) l( y(llarda dünya ekonomisinde bölgesel ekonomik entegrasyonlar(n art((, SSCB nin çöküü sonras(nda geçi ekonomilerinin ortaya ç(kmas(, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) nün kurulmas( ve Washington Uzlamas( politikalar(n(n uygulanmas( ülkelerin küreselleme sürecinde d(a aç(kl(klar(n( da art(rm(t(r. Bu gelimelerin etkileri 2000 li y(llarda daha aç(k bir ekilde görülmektedir (DTM, 2007;2-3). Dünya ekonomisinde 2006 y(l(nda da büyüme oranlar( ve d( ticarette önemli art(lar gerçeklemitir. DTÖ nün 2007 y(l( Nisan ay( verilerine göre, Gayri Safi Yurtiçi Has(la (GSYH) yüzde 3.7 oran(nda artarken, 2000 y(l(ndan bu yana en yüksek art( de-eri gerçeklemitir. Dünyan(n büyük bir bölümünde nüfus art(( ile GSYH art(( birlikte gözlenmitir (WTO, 2007:1).

3 Az gelimi ülkelerdeki ekonomik büyüme son 3 y(lda oldu-u gibi yüzde 6 oran(nda gerçeklemitir y(l(n(n ba(ndan itibaren küresel ekonomik faaliyetlerdeki bu art(ta Avrupa n(n katk(s( büyüktür. ABD ekonomisinde iç talebin yetersiz olmas(na ra-men, d(sat(m(n artmas( sonucunda d( aç(-(n azald(-( görülmütür. Japonya da ise d( fazlan(n artmas(, iç talebin azalmas( h(zl( bir ekonomik büyümenin gerçeklemesine neden olmutur. Çin ve Hindistan ise yüksek büyüme oranlar( ve ticaret art(lar( yaam(t(r (WTO, 2007:1) y(l(nda dünya genelinde d( ticaret hacmi bir önceki y(la göre yüzde 8 artm(t(r. D(sat(mdaki art( gelimi ve gelimekte olan ülkelerde, gelimekte olan bölgeler aras(ndaki farkl(l(klara ra-men, yak(n de-erlere sahiptir. Gelimi ülkeler mal ticaretinde yaanan art(lar sonucunda yüksek d(sat(m gelirleri elde etmilerdir. Avrupa Birli-i nin d(sat(m(n(n art((nda Do-u Asya ve geçi ülkelerindeki petrol d(sat(mc(s( ülkelere yap(lan d(sat(m etkili olmutur. Sermaye mallar( d(sat(m( yapan ülkelerin di-er gelimekte olan bölgelere yapt(klar( yat(r(mlar nedeniyle bu ülkelerin kârlar( artm(t(r. ABD ekonomisinde yaanan yüzde 10 oran(ndaki d(sat(m art((, Avrupa Birli-i ile Japonya n(n yüksek talebi ve dolar de-erinin azalmas( sonucunda gerçeklemitir. Japonya daki istikrarl( d(sat(m art((, Japon Yen inin de-erinin düük olmas(ndan, Çin ve di-er Do-u Asya ülkelerine olan talebin Japonya ya kaymas(ndan kaynaklanmaktad(r. Gelimi ekonomilerde d(al(m(n d(sat(ma oranla daha az artmas( ticaret hadlerindeki olumsuz de-iimlerin de bir yans(mas( olarak görülmektedir (UNCTAD, 2007b:4-5). 3. Türkiye de D*9 Ticaretin Geli9imi Türkiye ekonomisinde döneminde, 1999 ve 2001 y(llar( hariç, büyüme h(z( pozitif olmutur y(l(ndan itibaren büyüme h(z( ortalama yüzde 7.5 olarak gerçeklemitir. Tar(m, sanayi ve hizmetler sektörleri 2001 y(l(nda yaanan finansal krizin etkisiyle negatif büyümülerdir y(llar(nda sanayi sektörü büyümeye en fazla katk(y( sa-layan sektör olmutur. Hizmetler sektörü ise, 2002 y(l(ndan itibaren tar(m sektöründen daha yüksek oranda büyümütür (Tablo 1). Tablo 1. Y*llar tibariyle Sektörel Büyüme H*zlar* (%) Tar(m 4,1-6,5 6,9-2,5 2,0 5,6 2,9 Sanayi 5,6-7,5 9,4 7,8 9,4 6,5 7,4 Hizmetler 8,7-7,7 7,5 6,7 10,2 8,2 6,1 Toplam Büyüme H(z( 6,3-9,5 7,9 5,9 9,9 7,6 6,0 Kaynak: Devlet Planlama Tekilat(, Ekonomik Gelimeler, Türkiye ekonomisi büyüdükçe cari aç(-(nda artt(-( dikkati çekmektedir y(l(nda Türkiye ekonomisi yüzde 7.9 büyürken, d( ticaret bilançosu aç(-( 15,5 milyar dolar olmutur y(l(nda büyüme h(z( yüzde 5.9 iken, d( ticaret bilançosu aç(-( ise bir önceki y(la göre yakla(k yüzde 43 artarak 22,1 milyar dolara ulam(t(r y(l(nda büyüme h(z( 9,9 iken, d( ticaret bilançosu aç(-( ise yüzde 56 oran(nda artarak 34,4 milyar dolar, 2006 y(l(nda ise büyüme h(z( 6,0 iken, d( ticaret bilançosu aç(-( da yakla(k yüzde 25 artarak 54 milyar dolar olmutur. Yüksek büyüme h(z(n(n yaand(-( y(llarda cari aç(-(n büyüme h(z(n(n da yüksek oranda artt(-( görülmektedir (Tablo 2).

4 Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi ( ) Tablo 2. Türkiye de D*9 Ticaretin Geli9imi (Milyar $) D*9sat*m*n D*9al*m* Kar9*lama Y*llar D*9sat*m D*9al*m D*9 Aç*k Oran* ,2 43,6 20,4 0, ,3 48,6 22,3 0, ,0 45,9 18,9 0, ,6 40,7 14,1 0, ,8 54,5 26,7 0, ,3 41,4 10,1 0, ,1 51,6 15,5 0, ,3 69,3 22,1 0, ,2 97,5 34,4 0, ,5 116,8 43,3 0, ,5 139,6 54,0 0, * 86,2 137,0 50,9 0,63 Kaynak: Türkiye statistik Kurumu * 2007 verileri Kas(m 2007 tarihi itibariyle Ekonomide yüksek büyüme h(z( yaad(-( dönemlerde d(al(m d(sat(mdan daha fazla artm(t(r. D(sat(m(n d(al(m( kar(lama oran( incelendi-inde, bu oran(n 1996 y(l(nda yüzde 53 e, 2007 y(l(nda yüzde 63 e yükselmitir. D(al(m(n d(sat(m( kar(lama oran( yükselmesine ra-men, d( aç(klar(nda her y(l yüksek oranda artt(-( tablo 2 den de görülmektedir. D( aç(-(n art((nda döviz kurunun da etkisi yüksektir. Türkiye deki enflasyon oran( ile Türkiye nin en fazla d( ticaret yapt(-( 19 ülkenin enflasyon oranlar( ve bu ülkelerin paralar(ndan oluan sepet dikkate al(narak T.C. Merkez Bankas( (TCMB) taraf(ndan haz(rlanan Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) bazl( reel efektif kur endeksini inceledi-imizde Türk Liras(n(n her y(l ortalama olarak yüzde 7.8 de-erlendi-i, döviz kurunun ise eksik de-erlendi-i görülmektedir (TCMB, 2007). * Ayr(ca, Türkiye ekonomisi 2006 y(l(nda toplam 54 milyar dolar d( ticaret aç(-( verirken, dolar cinsinden yap(lan d(sat(m yüzde 44.1, Avro cinsinden yap(lan d(sat(m ise yüzde 48.5 olmutur. Dolar cinsinden d(al(m yüzde 58.8, Avro cinsinden yap(lan d(al(m ise yüzde 37.6 olmutur y(l(nda ise dolar cinsinden yap(lan d(sat(m yüzde 42.2, Avro cinsinden yap(lan d(sat(m yüzde 50.4 olmutur. Dolar cinsinden yap(lan d(al(m yüzde 60.5, Avro cinsinden yap(lan d(al(m ise yüzde 35.5 olmutur (TÜK, 2007). ** Türkiye nin d(al(m(n(n a-(rl(kl( olarak dolar cinsinden, d(sat(m(n(n ise Avro cinsinden gerçekleti-i görülmektedir. Dolar(n Avro kar(s(nda de-er kaybetti-i dönemler Türkiye nin d( ticarette fiyat avantaj( yakalamas(na neden olmutur. Bu fiyat avantaj( dolar cinsinden d(al(m( yap(lan ara mal( ve hammadde ile üretilen ürünlerin Avro cinsinden d(sat(m(yla sa-lanm(t(r (SÖNMEZ, 2005;15). Türkiye ekonomisindeki d( aç(k büyük ölçüde eksik de-erlenmi döviz kurundan kaynaklanm(t(r. Ayr(ca, eksik de-erlenmi kur, yüksek faiz oranlar( d( borçlar( da art(rm(t(r döneminde Türkiye nin toplam d( borç stoku sürekli art( * Yllk yüzde deiim IMF tanmna göre ondokuz ülkeye göre (Belçika, Almanya, spanya, Fransa, sviçre, Hollanda, talya, ngiltere, ABD, Japonya, sveç, Avusturya, Kanada, Kore, Tayvan, ran, Brezilya, Çin, Yunanistan) hesaplanm reel efektif kur endeksi (1995=100) fiyat endeksi olarak tüketici fiyatlar kullanlmtr. Endekste art TL nin reel deer kazancn ifade etmektedir (TCMB, Elektronik Veri Datm Sistemi, 2007). ** TÜ K in döviz türlerine göre ithalat ve döviz türlerine göre ihracat verileri kullanlarak tarafmzdan hesaplanmtr.

5 göstermitir. Hazine Müstearl(-( (HM) verilerine göre, 2001 y(l(nda Türkiye nin toplam d( borç stoku milyon dolard(r. Bu borcun yüzde 41,5 i kamu sektörüne, yüzde 21,4 ü TCMB ye ve yüzde 37.1 i özel sektöre aittir y(llar( aras(nda d( borç stoku yüzde 99 art( göstermitir y(l(n(n ikinci çeyre-inde Türkiye nin toplam d( borcu milyon dolara yükselmitir. Bu borcun yüzde 32 si kamu sektörüne, yüzde 6.8 i TCMB ye ve yüzde 61.2 si özel sektöre aittir. Y(llar itibariyle kamu sektörü ve TCMB nin d( borçlardaki pay( azal(rken, özel sektörün pay( art( göstermitir (HM, 2007). Tablo 3. Türkiye nin D*9 Borç Stoku Göstergeleri ( ) D*9 Borç Stokundaki Yüzde De&i9im (%) Q Q2 Toplam -4,2 14,2 11,3 11,5 5,0 23,0 3,3 5,5 K(sa Vade -42,0 0,1 40,1 38,5 16,4 14,0-10,4 8,3 Orta-Uzun Vade 7,6 16,6 7,1 6,3 2,2 25,5 6,8 4,9 Kamu Sektörü -5,9 36,9 9,8 6,8-7,0 1,7 2,6-1,5 TCMB 72,8-9,6 10,8-12,2-28,0 1,6-0,3-0,9 Özel Sektör -22,6 2,5 13,7 29,9 30,3 45,0 4,2 10,4 Finansal Göstergeler (%) Toplam D( Borç Stoku / D(sat(m (FOB) 362,5 359,7 305,4 254,7 229,9 243,0 238,3 238,0 D( Borç Servisi / GSMH 16,9 15,9 11,6 10,2 10,1 9,6 - - D( Borç Servisi / D(sat(m (FOB) 78,6 80,0 58,9 48,3 49,8 44,9 47,6 46,8 Özel Sektör/D(sat(m (FOB) 134,4 119,8 103,9 101,0 113,1 140,9 139,4 145,6 Kaynak:Hazine Müstearl(-(, D( Borç Stoku Profili, Asya Krizi sonras(nda, gelimekte olan ülkelerin büyük bir k(sm( cari ilem aç(klar(n( azalt(p, d( fazlalar(n( art(rarak d( borç göstergelerini iyiletirmilerdir. Türkiye nin d( borç göstergelerinin büyük bir k(sm( gelimekte olan ülkelerle kar(lat(r(ld(-(nda, Türkiye nin daha a-(r borçlu, daha riskli konumda oldu-u görülmektedir (BSB, 2007;51). Tablo 3 te Türkiye nin döneminde d( borç stoku ve seçilmi finansal göstergelerdeki yüzde de-iimler yer almaktad(r y(l(n(n ikinci çeyre-inde bir önceki döneme göre k(sa, orta ve uzun vadeli d( borçlardaki düük art( de-erleri dikkat çekicidir. Bu göstermektedir ki; Türkiye de önümüzdeki dönemde borç stokundaki art(a dayal( yüksek büyüme oranlar(n(n yaanma olas(l(-( düüktür. Türkiye nin toplam d( borç stokunun d(sat(ma oran( y(llar itibariyle azalarak artmaya devam etmitir. D( borç servisinin Gayri Safi Milli Has(la ya (GSMH) oran( giderek azalmaktad(r Dahilde 9leme Rejimi Çerçevesindeki D*9 Ticaretin Geli9imi Türkiye de Dâhilde leme Rejimi Karar(; dünya piyasa fiyatlar(ndan hammadde sa-layarak d(sat(m( art(rmak, d(sat(m ürünlerine uluslararas( piyasalarda rekabet gücü kazand(rmak, d(sat(m pazarlar(n( gelitirmek ve d(sat(m ürünlerini çeitlendirmek amac(yla haz(rlanm(t(r (Resmi Gazete, 27/01/2005). DR d(sat(m ürünlerinin üretimi için d(al(m( yap(lan ve d(al(m( gümrük vergisine tabi girdilere gümrük muafiyeti sa-layan bir rejimdir. DR, d(al(mda artl( muafiyet sistemi ve d(al(m esnas(nda al(nan vergilerin geri ödenmesi sisteminden olumaktad(r. Wartl( muafiyet sistemi; dâhilde ileme izin belgesi kapsam(nda d(sat(m( taahhüt edilen ilem görmü ürünün üretiminde kullan(lan hammadde, yard(mc( madde, yar( mamul, mamul ile de-imemi eya, ambalaj ve iletme malzemesinin, d( ticaret politikas( önlemlerine tabi tutulmaks(z(n, vergisinin teminata ba-lanarak d(al(m(n(n yap(lmas(n( ve d(sat(m taahhüdünün gerçeklemesiyle

6 Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi ( ) al(nan teminat(n geri verilmesi biçiminde uygulanmaktad(r. Geri ödeme sistemi; dâhilde ileme izin belgesi ile ileme izni kapsam(nda serbest dola(ma giren hammadde, yard(mc( madde, yar( mamul, mamul ile de-imemi eya, ambalaj ve iletme malzemesinden elde edilen ilem görmü ürünün d(sat(m( halinde, d(al(m s(ras(nda al(nan vergilerin geri ödenmesi biçiminde uygulanmaktad(r (Resmi Gazete, 27/01/2005 ve SÖNMEZ, 2005;61). Türkiye de döneminde DR kapsam(nda yap(lan d(sat(m(n toplam d(sat(m içindeki pay(n( inceledi-imizde, bu oran(n ortalama yüzde 50 olarak gerçekleti-i görülmütür. Tablo 4 ten de görülece-i üzere 1996 y(l(nda toplam d(sat(m(n içinde DR kapsam(nda gerçekletirilen d(sat(m(n pay( yüzde 38 iken, bu oran izleyen y(llarda devaml( art( göstererek, 2003 y(l(nda yüzde 57 ye, 2004 te yüzde 54 e, 2005 te yüzde 51 e, 2006 da yüzde 43 e, 2007 de yüzde 51 e yükselmitir. Toplam d(sat(m(m(z(n yar(s( DR çerçevesindeki d(sat(mdan olumaktad(r, di-er bir deyile d(sat(m(n içinde d(al(m girdi oran( çok yüksektir. Tablo 4. D*9 Ticarette Dâhilde 9leme Rejiminin D*9sat*m ve D*9al*mdaki Paylar* (Milyar $) Y*llar Toplam D*9sat*m D*9sat*m Toplam D*9al*m D*9al*m D*9sat*m / Toplam D*9sat*m % D*9al*m / Toplam D*9al*m % ,22 8,92 0,38 43,63 5,05 0, ,26 14,71 0,56 48,56 8,28 0, ,97 13,75 0,51 45,92 7,85 0, ,59 12,28 0,46 40,67 6,88 0, ,77 14,01 0,50 54,50 8,10 0, ,33 15,58 0,50 41,40 9,21 0, ,06 19,10 0,53 51,55 11,81 0, ,25 26,80 0,57 69,34 17,06 0, ,17 34,04 0,54 97,54 22,43 0, ,48 37,74 0,51 116,77 24,62 0, ,53 36,66 0,43 139,58 24,54 0, * 86,15 44,13 0,51 137,04 29,02 0,21 Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-( * 2007 verileri Kas(m 2007 tarihi itibariyle döneminde toplam d(al(m içerisinde DR kapsam(nda yap(lan d(al(m(n pay( ise ortalama yüzde 19 olarak gerçeklemitir y(l(nda toplam d(al(m(n içinde DR kapsam(nda gerçekletirilen d(al(m(n pay( yüzde 12 iken, bu oran izleyen y(llarda devaml( art( göstererek, 2003 y(l(nda yüzde 25 e, 2004 te yüzde 23 e, 2005 te yüzde 21 e, 2006 da yüzde 18 e, 2007 de yüzde 21 e yükselmitir y(l(nda DR çerçevesinde yap(lan milyar dolarl(k d(sat(m için milyar dolarl(k d(al(m gerekmi, bu d(sat(m(n içinde d(al(m(n pay( ise yüzde 66 olmutur. Tablo 5 i inceledi-imizde 1996 y(l(nda DR kapsam(ndaki d(sat(m için gerekli olan d(al(m oran( yüzde 57 iken, bu oran 2004 te yüzde 66, 2005 de yüzde 65, 2006 da yüzde 67, 2007 de yüzde 66 olarak gerçeklemitir. DR kapsam(nda yap(lan her 100 dolarl(k sanayi ürünü d(sat(m( için yap(lmas( gereken d(al(m ortalama 63 dolar olmutur.

7 Tablo 5. Dâhilde 9leme Rejimi Kapsam*nda Yap*lan hracat çin Gerekli thalat (Milyar $) Y*llar D*9al*m D*9sat*m D*9al*m/ D*9sat*m ,92 5,05 0, ,71 8,28 0, ,75 7,85 0, ,28 6,88 0, ,01 8,10 0, ,58 9,21 0, ,10 11,81 0, ,80 17,06 0, ,04 22,43 0, ,74 24,62 0, ,66 24,54 0, ,13 29,02 0,66 Toplam 277,72 174,85 0,63 Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-( 3.2. Dahilde 9leme Rejimi Çerçevesindeki D*9 Ticaretin Sektörel Analizi Türkiye de DR çerçevesindeki tüm sektörler d(sat(mc( görünmektedirler. Sektörlerin gerçekletirmi olduklar( d(sat(mdan yapt(klar( d(al(m miktar( düüldü-ünde net d(sat(mc( durumlar( ortaya ç(kmaktad(r döneminde adet kapal( belge kar(l(-(nda gerçekleen net d(sat(m(n geliimi Tablo 6 da yer almaktad(r döneminde net d(sat(mc( sektörler aras(nda yüzde lük payla dokuma ve giyim sektörü birinci, yüzde lik payla ta(t araçlar( sektörü ikinci, yüzde lik payla demir-çelik sektörü üçüncü, yüzde 6.92 lik payla g(da ve içki sektörü ise dördüncü s(rada yer alm(t(r. An(lan sektörler önemli net d(sat(mc( sektörlerdir (Grafik 1). Tablo 6. Sektörlerin Gerçekle9tirdikleri D*9sat*m ve Paylar* ( ) Sektör D*9sat*m Toplamdaki Pay* Sektör D*9sat*m Toplamdaki Pay* Milyar $ Milyar $ Bitkisel Üretim 0,0038 0,01 leme 0,0102 0,02 Cam 0,3736 0,60 Ka-(t 0,2963 0,47 Çimento 0,0265 0,04 Kimya 1,4442 2,31 Demir-Çelik 9, ,71 Lastik 2,9220 4,66 Demir D(( Metaller 0,9420 1,50 Madeni Eya 4,0702 6,50 Deri ve Kösele 1,1449 1,83 Makine malat 1,0016 1,60 Di-erleri 0,1888 0,30 Mesl.Bil.Ölç.Opt.Do. 0,0169 0,03 Dokuma ve Giyim 17, ,04 Orman Ürünleri 0,1958 0,31 Elektrikli Makineler 2,8338 4,52 Pimi Kil ve Çim.Ger. 0,0718 0,11 Elektronik 2,0307 3,24 Sa-l(k 0,0002 0,00 G(da ve çki 4,3320 6,92 Seramik 0,9048 1,44 Hizmetler-Di-erleri 0,0041 0,01 Ta(t Araçlar( 13, ,81 naat 0,0028 0,00 Ulat(rma 0,0000 0,00 stihraç ve leme 0,0020 0,00 Toplam 62, Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-(

8 Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi ( ) Grafik 1. Sektörlerin Gerçekle9tirdikleri D*9sat*m ve Paylar* ( ) Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-( döneminde adet kapal( belge kar(l(-(nda gerçekleen d(sat(m(n geliimi Tablo 7 de yer almaktad(r döneminde d(al(mc( sektörler aras(nda yüzde l(k payla demir-çelik sektörü birinci, yüzde 19,34 lük payla dokuma ve giyim sektörü ikinci, yüzde 16,96 lik payla ta(t araçlar( sektörü üçüncü, yüzde 9,16 l(k payla elektronik sektörü dördüncü s(rada yer almaktad(r. An(lan sektörler önemli d(al(mc( sektörlerdir (Grafik 2). Tablo 7. Sektörlerin Gerçekle9tirdikleri D*9al*m ve Paylar* ( ) Toplamdaki D*9al*m D*9al*m Toplamdaki Sektör Pay* Sektör Pay* Bitkisel Üretim 0,0009 0,00 leme 0,0062 0,01 Cam 0,0421 0,07 Ka-(t 0,2340 0,39 Çimento 0,0033 0,01 Kimya 1,5504 2,57 Demir-Çelik 16, ,76 Lastik 1,8861 3,13 Demir D(( Metaller 1,6907 2,81 Madeni Eya 1,8960 3,15 Deri ve Kösele 1,3888 2,31 Makine malat 0,5593 0,93 Di-erleri 0,4815 0,80 Mesl.Bil.Ölç.Opt.Do. 0,0214 0,04 Dokuma ve Giyim 11, ,34 Orman Ürünleri 0,1717 0,29 Elektrikli Makineler 2,6918 4,47 Pimi Kil ve Çim.Ger. 0,0359 0,06 Elektronik 5,5155 9,16 Sa-l(k 0,0001 0,00 G(da ve çki 3,9379 6,54 Seramik 0,1091 0,18 Hizmetler-Di-erleri 0,0021 0,00 Ta(t Araçlar( 10, ,96 naat 0,0005 0,00 Ulat(rma 0,0000 0,00 stihraç ve leme 0,0288 0,05 Genel Toplam 60, ,00 Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-(

9 Grafik 2. Sektörlerin Gerçekle9tirdikleri D*9al*m ve Paylar* ( ) Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-( DR le döneminde belge kapsam(nda toplam 174,84 milyar dolarl(k vergi ve fonlardan muaf d(al(m izni verilmitir. Bu kapsamda al(nan d(sat(m taahhüdü ise 277,72 milyar dolard(r. Türkiye nin 100 birimlik sanayi ürünü d(sat(m( yapabilmesi için gerçekletirmesi gereken ara mal( ve hammadde d(al(m( 1996 y(l(nda yüzde 57 iken, 2007 y(l(nda yüzde 66 olarak gerçeklemitir (Ek 1). Ek 2 de yer alan DR istatistiklerini ayr(nt(l( olarak inceledi-imizde, Türkiye nin d(sat(m(nda önemli sektörlerin yüksek oranda d(al(ma ba-(ml( olduklar( görülmektedir döneminde Türkiye nin 100 birimlik mal d(sat(m( için gerekli d(al(m miktar( elektronikte ortalama yüzde 78, demir-çelikte yüzde 74, demir d(( metallerde yüzde 73, lastikte yüzde 67, kimyada yüzde 65, ta(t araçlar(nda yüzde 64, dokuma ve giyimde yüzde 54 olmutur. Bu sektörlerin yo-un bir ekilde d(al(m girdiye ba-(ml( oldu-u görülmektedir döneminde adet kapal( belgeye göre gerçekleme oranlar( incelendi-inde; 100 birimlik mal d(sat(m( için yap(lan d(al(m miktar( elektronikte yüzde 73, demir-çelik ve demir d(( metallerde yüzde 64, kimyada yüzde 52, ta(t araçlar(nda yüzde 44, dokuma giyimde yüzde 40 olarak gerçeklemitir (Ek 2). D(sat(m için en çok d(al(m yapan alt sektörün elektronik oldu-u Ek 2 de görülmektedir y(l(nda milyon dolarl(k d(sat(m için 805 milyon dolarl(k d(al(m öngörülmütür. D(al(m aramal( kullan(m( d(sat(m(n yakla(k yüzde 77 sini

10 Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi ( ) oluturmaktad(r. Bu oran 2001 krizinde bile dümemi, yüzde 84 olmutur y(l(nda ise yakla(k yüzde 79 a ç(km(t(r. Elektronik sanayi Türkiye de d(al(m girdi kullan(m( en yüksek alt sektördür döneminde elektronik sanayinin DR çerçevesinde gerçekletirdi-i d(sat(m(n toplam DR çerçevesindeki d(sat(m içerisindeki pay( yüzde 3,24 tür. Yani önemli bir d(sat(mc( sektör de-ildir. Ancak, d(al(m girdi kullan(m( en yüksek birinci sektördür. Demir-çelik alt sektörünün 2000 y(l(nda öngörülen d(sat(m( milyon dolar, gereken d(al(m( ise milyon dolard(r. d(sat(m için gerekli olan d(al(m yüzde 69 iken, bu oran devaml( artarak, 2007 y(l(nda yakla(k yüzde 76 ya ç(km(t(r döneminde demir-çelik alt sektörünün öngörülen d(sat(m( yüzde 300 artarken, d(al(m( yüzde 335 artm(t(r döneminde demir-çelik sektörünün DR çerçevesinde gerçekletirdi-i d(sat(m(n toplam DR çerçevesindeki d(sat(m içerisindeki pay( yüzde 15 olup, net d(sat(mc( durumdaki en önemli üçüncü alt sektördür. Demir-çelik d(al(m girdiye ba-(ml(l(-( en yüksek ikinci sektör olarak görülmektedir. Türkiye nin DR çerçevesindeki toplam d(sat(m(n(n içinde demir d(( metaller d(sat(m(n pay( Grafik 1 den de görülece-i üzere yüzde 1,5 tir. Bu sektör d( ticaretimizde önemli bir paya sahip de-ildir. Ancak bu alt sektörde d(al(m girdi ba-(ml(l(k oran( yüksektir y(l(nda sektörün öngörülen d(sat(m( 345 milyon dolar iken, öngörülen d(al(m( 239 milyon dolar olup, d(sat(m için gerekli olan d(al(m yüzde 70 iken, bu oran izleyen y(llarda devaml( artarak yüzde 74 e yükselmitir. DR kapsam(nda deri ve kösele alt sektörünün öngörülen d(sat(m( 2000 y(l(nda 357 milyon dolar iken, öngörülen d(al(m 221 milyon dolard(r. D(sat(m için gereken d(al(m girdi oran( yüzde 62 dir döneminde bu oran devaml( artarak ortalama yüzde 67 ye ç(km(t(r. Deri kösele alt sektörü DR kapsam(ndaki toplam d(sat(m içinde yakla(k yüzde 2 gibi küçük bir paya sahiptir. Ancak d(al(m girdi gereksinimi en yüksek olan dördüncü alt sektörümüzdür. DR kapsam(nda lastik sanayinin öngörülen d(sat(m( 2000 y(l(nda 531 milyon dolar iken, öngörülen d(al(m 340 milyon dolard(r. D(sat(m için gereken d(al(m girdi oran( yüzde 64 tür döneminde bu oran devaml( artarak ortalama yüzde 67 ye ç(km(t(r. Lastik sanayi DR kapsam(ndaki toplam d(sat(m içinde yakla(k yüzde 5 lik bir paya sahiptir. Ancak d(al(m girdi gereksinimi en yüksek olan beinci alt sektördür. DR kapsam(nda kimya sanayinin öngörülen d(sat(m( 2000 y(l(nda 302 milyon dolar iken, öngörülen d(al(m( 197 milyon dolard(r. D(sat(m için gereken d(al(m girdi oran( yüzde 65 tir. Bu oran 2003 y(l(nda yüzde 70 e yükselmi, 2007 y(l(nda ise yüzde 67 ye dümütür döneminde kimya sanayinin DR çerçevesinde gerçekletirdi-i d(sat(m(n toplam DR çerçevesindeki d(sat(m içerisindeki pay( yüzde 2,3 tür. Kimya sanayi d(sat(m için d(al(m girdi ba-(ml(l(-( yüksek olan alt(nc( sanayi durumundad(r döneminde DR kapsam(ndaki net d(sat(mc( durumunda olan en önemli ikinci sanayi ta(t araçlar( sanayidir. Bu sanayinin toplam d(sat(m içerisindeki pay(n(n yüzde 21 oldu-u Grafik 1 de görülmektedir. DR kapsam(nda gerçekletirilen en yüksek d(sat(m ta(t araçlar( sanayinde gerçeklemitir y(l(nda sektörün öngörülen d(sat(m( milyon dolar iken, öngörülen d(al(m( milyon dolard(r. D(sat(m için

11 gerekli olan d(al(m yüzde 59 dur döneminde ta(t araçlar( sanayinin öngörülen d(sat(m( yüzde 554 artarken, d(al(m( yüzde 600 artm(t(r. Ta(t araçlar( sanayi döneminde d(al(m girdiye ba-(ml(l(-( ortalama yüzde 65 olmutur. Ta(t araçlar( sanayi d(al(m girdiye gereksinimi en yüksek yedinci sektör olarak görülmektedir. Ta(t araçlar( sanayi en önemli d(sat(mc( sektörümüz durumundad(r. Sektörün d(al(m girdiye ba-(ml(l(-(n(n yüksek olmas(, döviz kurunun yükselmesi durumunda ta(t araçlar( maliyetinin ve fiyat(n(n artmas(na neden olacakt(r. Böyle bir durum an(lan sektörün uluslararas( rekabet gücünü düürüp d(sat(m(n( azaltacakt(r. Toplam d(sat(mda önemli bir pay( olan sektörün d(al(m girdisinin yüzde 65 oran(nda ba-(ml( olmas(, d(sat(m(n(n istikrarl( sürdürülebilirli-ini tehlikeye sokmaktad(r döneminde DR kapsam(ndaki net d(sat(mc( durumunda olan en önemli birinci sektör dokuma ve giyim sanayidir. Bu sanayinin toplam d(sat(m içerisindeki pay(n(n yüzde 28 oldu-u Grafik 1 de görülmektedir y(l(nda milyon dolarl(k öngörülen d(sat(m için gereken d(al(m milyon dolar olup, d(al(m girdi pay( yüzde 51 dir. An(lan sanayinin d(sat(m(n(n 2003, 2004 ve 2005 y(llar(nda art( gösterdi-i, an(lan y(llarda ortalama milyon dolar oldu-u görülmektedir döneminde dokuma ve giyim sanayinin öngörülen d(sat(m( yüzde 5 artarken, d(al(m( yüzde 1 artm(t(r. Dokuma ve giyim sanayinin d(al(m girdi gereksinimi döneminde ortalama yüzde 54 olmutur. D(al(m girdi ba-(ml(l(-( yüksek olan onikinci sektördür. Madeni eya sanayinde 2000 y(l(nda 348 milyon dolarl(k öngörülen d(sat(m için gerekli d(al(m 174 milyon dolar olup, d(al(m girdi gereksinimi yüzde 50 dir. Bu oran döneminde ortalama yüzde 62 olmutur. DR kapsam(nda yap(lan toplam d(sat(m(n içindeki madeni eya sanayinin pay( yüzde 7 dir. D(al(m girdiye ba-(ml(l(k s(ralamas(nda madeni eya sanayi dokuzuncu s(rada yer almaktad(r. G(da ve içki sanayinin 2000 y(l(nda milyon dolarl(k öngörülen d(sat(m için gerekli d(al(m( 622 milyon dolar olup, d(al(m girdi gereksinimi yüzde 50 dir. Bu oran döneminde ortalama yüzde 54 olmutur. DR kapsam(nda yap(lan toplam d(sat(m(n içindeki g(da ve içki sanayinin pay( yüzde 9 dur. Ülkemizin tar(m ülkesi olmas( nedeniyle bu sanayide d( girdiye ba-(ml(l(-(n yüksek olmas( düündürücüdür. Yerli girdi oran(n(n yüksek olmas(n( bekledi-imiz bu sanayide d(al(m girdisi kullan(m oran(n(n ortalama yüzde 54 olmas( döviz kurunun düüklü-üyle aç(klanabilir. D(al(m girdiye ba-(ml(l(k s(ralamas(nda g(da ve içki sanayi onbirinci s(rada yer almaktad(r döneminde mesleki bilgi ölçme ve optik donan(m sanayinde ithal girdi gereksinimi ortalama yüzde 64, orman ürünleri sanayi yüzde 59, makine ve imalat sanayi yüzde 52, ka-(t sanayi yüzde 58, pimi kil ve çimento gereçlerinin yüzde 48 dir. An(lan bu alt sektörlerin d(al(m girdi oranlar( oldukça yüksek olmas(na ra-men, DR çerçevesinde yap(lan d(sat(mda bu sektörlerin paylar( s(ras(yla binde 3, binde 3, yüzde 2, binde 5 ve binde 1 olmutur. Bu nedenle çal(mam(zda ayr(nt(l( olarak incelenmemitir. Türkiye nin d( ticaretinde, d(al(m(nda ve d(sat(m(nda bir çeitlenme görülmekle beraber, d(sat(mc( gibi gözüken baz( sektörlerin büyük ölçüde d(al(mc( olduklar( gözlemlenmektedir. Yeni Türk Liras( de-er kazand(kça dolarla d(al(m( yap(lan mallar(n YTL cinsinden fiyat( dümekte, a(r( de-erli YTL bask(s( ile d( ticarete dönük sanayi kâr(n( korumak ve d(sat(m(n( sürdürmek için yerli girdiyi düürüp, d(al(m girdisi kullan(m(na yönelmektedir. Sektörler yerli ara mal( ve hammadde yerine d(al(m ara mal( ve

12 Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi ( ) hammaddeyi kullanarak maliyetleri düürmekte, böylece d(sat(mlar(n( (SÖNMEZ, 2005;21-25). art(rmaktad(r Sonuç Türkiye; 2003, 2004 ve 2005 y(llar(nda OECD ülkeleri aras(nda en yüksek oranl( GSYH art((n( gerçekletiren ülke olmutur. Sanayi sektörü ise büyümeye en fazla katk( sa-layan sektör olarak görülmektedir. Ayr(ca d(sat(m(m(z(n içindeki pay( devaml( artan bir sektördür. Türkiye de 2003 y(l(nda d(sat(m bir önceki y(la göre yüzde 21, 2004 de yüzde 33.6, 2005 ve 2006 da yüzde 16 artm(t(r. D(al(m ise; 2003 y(l(nda yüzde 34, 2004 te yüzde 41, 2005 ve 2006 da yüzde 20 art( göstermitir y(l(nda d( ticaret bilançosu aç(-( ise bir önceki y(la göre yüzde 24.9 artarak, 54.1 milyar dolara ulam(t(r. Ekonomide yüksek büyüme h(zlar(n(n yaand(-( dönemde d(al(m(n d(sat(mdan daha yüksek oranda artt(-( görülmektedir. Çal(mam(zda öncelikle döneminde Türkiye nin d(sat(m( ve d(al(m(n(n geliimi incelemitir y(l(ndan itibaren uygulanmaya balayan DR sistemi çerçevesindeki d(sat(m(n döneminde toplam d(sat(m(m(z içindeki pay(n(n yüzde 50 oldu-u görülmektedir. Yine ayn( dönemde DR kapsam(nda yap(lan d(al(m(n toplam d(al(m içindeki pay( ortalama yüzde 19 dur. Ancak 1996 y(l(nda toplam d(al(m içindeki bu pay yüzde 12 iken, 2007 y(l(nda yüzde 21 e ç(km(t(r y(l(nda d(sat(m için gerekli olan d(al(m oran( yüzde 57 iken, bu oran 2007 de yüzde 66 ya ulam(t(r. DR çerçevesinde yap(lan her 100 dolarl(k d(sat(m için yap(lmas( gereken ortalama d(al(m 63 dolar olmutur. Çal(man(n DR çerçevesindeki d( ticaretin sektörel analizi bölümünde döneminde gerçekletiren net d(sat(m içinde sektörlerin pay( incelenmitir. d(sat(mc( sektörler aras(nda yüzde 28 lik payla dokuma giyim sanayi birinci, yüzde 21 lik payla ta(t araçlar( sanayi ikinci, yüzde 15 lik payla demir-çelik sanayi üçüncü, yüzde 7 lik payla g(da ve içki sanayinin dördüncü s(rada yer ald(-( tespit edilmitir. Ayn( dönemde DR çerçevesinde yap(lan d(al(m(n içinde sektörlerin pay(n( inceledi-imizde ise, yüzde 27 lik payla demir-çelik sanayi birinci, yüzde 19 luk payla dokuma giyim sanayi ikinci, yüzde 17 lik payla ta(t araçlar( sanayi üçüncü, yüzde 9 luk payla elektronik sanayinin dördüncü s(rada en çok d(al(m yapan sektörler oldu-u görülmütür. d(sat(mc( durumda olan birinci sektörümüz dokuma giyim sanayindeki d(al(m girdi oran( döneminde ortalama yüzde 51 dir. d(sat(mc( durumda olan ikinci alt sektör ta(t araçlar(nda bu oran yüzde 59 dur. d(sat(mc( üçüncü alt sektör olan demir-çelik sektöründe ise, d(sat(m içindeki d(al(m girdi oran( yüzde 74.4 tür. Dördüncü önemli net d(sat(mc( g(da ve içki sanayinde ise bu oran yüzde 55 dir. Tüm sektörler için 1996 y(l(nda DR kapsam(ndaki d(sat(m için gerekli olan d(al(m oran( yüzde 57 iken, bu oran 2004 te yüzde 66, 2005 de yüzde 65, 2006 da yüzde 67, 2007 de yüzde 66 olarak gerçeklemitir döneminde DR kapsam(nda yap(lan her 100 dolarl(k sanayi ürünü d(sat(m( için yap(lmas( gereken d(al(m ortalama 63 dolar olmutur. malat sanayinin önemli alt sektörleri olan net d(sat(mc( durumdaki sanayilerin d(al(m girdi kullan(m miktarlar( çok yüksektir. Bunun nedeni; döviz kurunun düüklü-ü, YTL nin a(r( de-erlenmesidir. Bu sanayiler yerli girdi fiyatlar(n(n göreli olarak d(al(m girdi

13 fiyatlar(ndan daha yüksek olmas( nedeniyle d(al(ma yönlenmilerdir. Böylece yakalad(klar( fiyat avantaj(yla, uluslararas( piyasaya d(sat(mlar(n( art(rm(lard(r. Ancak bu durumun ilerleyen y(llarda da devam edece-ini söylemek zordur. Bu nedenle Türkiye nin d(sat(mda rekabet gücünü art(rabilmesi için önlemler almas( artt(r. Özellikle ar-ge ye önem verilmeli, d(sat(m sektörlerinin ürünleri çeitlendirilmeli ve yüksek katma de-erli ürünlerin d(sat(m(n(n yap(lmas( gerekmektedir. Türkiye ekonomisinin istikrarl( ve sürdürülebilir büyümesi için uygun bir sanayi stratejisi gelitirilmelidir. Kaynakça Ba-(ms(z Sosyal Bilimciler (BSB); 2007 lkyaz*nda Dünya ve Türkiye Ekonomisine Bak*9, Eriim Tarihi: , Devlet Planlama Tekilat( (DPT); Ekonomik Geli9meler, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007 Y(llar(, Eriim Tarihi: , D( Ticaret Müstearl(-( (DTM); Dahilde 9leme Rejimi Verileri, Genel, Ayl*k, Eriim Tarihi: ve kurumdan al(nan veriler, cerikid=1234&from=home. D( Ticaret Müstearl(-( (DTM); Türkiye D*9 Ticaret Stratejisi, Eriim Tarihi: , Hazine Müstearl(-( (HM); D*9 Borç Stoku Profili, Eriim Tarihi: , Resmi Gazete; Dahilde 9leme Rejimi Karar*, 27/01/2005 tarih ve say(l(, Eriim Tarihi: SÖNMEZ, Mustafa (2005); Türkiye hracat*n*n thalata Ba&*ml*l*&*: , Eriim Tarihi: , T.C. Merkez Bankas(; Elektronik Veri Da&*t*m Sistemi, Eriim Tarihi: , Türkiye statistik Kurumu (TÜK) (2007); Döviz Türlerine Göre D*9 Ticaret, Tarihi: , United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) (2007a); Handbook of Statistics , United Nations Publication, Geneva, Eriim Tarihi: ,

14 Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi ( ) United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) (2007b); Trade and Development Report 2007, United Nations Publication, Geneva, Eriim Tarihi: , World Trade Organization (WTO) (2007); World Trade Report 2007, Geneva, Eriim Tarihi: , port07_e.pdf

15 Ek 1. DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 ( ) TÜM BELGELER KAPALI BELGELER YIL Belge Dalm / Belge Dalm/ , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Toplam , , Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-(

16 Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi ( ) Ek 2. DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 ( ) ALT SEKTÖR YIL Belge TÜM BELGELER Dalm / Belge KAPALI BELGELER Dalm/ , , , , Bitkisel Üretim , , , , , , , , Toplam , , , , , , , , Cam , , , , , , , , , ,00 0 Toplam , , Çimento , , , , , , , , , , , ,

17 DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 ( ) ALT SEKTÖR YIL Belge TÜM BELGELER Dalm / Belge KAPALI BELGELER Dalm/ , , , ,00 0 Toplam , , , , , , , , Demir Çelik , , , , , , , , , , Toplam , , , , , , , , Demir D Metaller , , , , , , , , , , Toplam , , Deri ve Kösele , , , , , ,

18 Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi ( ) DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 ( ) ALT SEKTÖR YIL Belge TÜM BELGELER Dalm / Belge KAPALI BELGELER Dalm/ , , , , , , , , , , Toplam , , , , , , , , Di%erleri , , , , , , , , , , Toplam , , , , , , , , Dokuma ve Giyim , , , , , , , , , , Toplam , ,

19 DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 ( ) ALT SEKTÖR YIL Belge TÜM BELGELER Dalm / Belge KAPALI BELGELER Dalm/ , , , , , , Elektrikli Makinalar , , , , , , , , , , Toplam , , , , , , , , Elektronik , , , , , , , , , , Toplam , , Gda ve +çki , , , , , , , , , , , ,

20 Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi ( ) DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 ( ) ALT SEKTÖR YIL Belge TÜM BELGELER Dalm / Belge KAPALI BELGELER Dalm/ , , , , Toplam , , , , , , Hizmetler-Di%erleri , , , , , , , , Toplam , , naat , , , ,00 0 Toplam , , , , , , stihraç , , , , , , , , Toplam , , stihraç ve +leme , , , , , , , ,