.Ü.ORMAN FAKÜLTES ORMAN BOTAN ANABLM DALI DENDROLOJ (DENDROLOJ, ODUNSU BTKLER VE BTK MATERYAL DERSLER ÇN) DERS NOTLARI Derleyen Doç. Dr. Ünal AKKEMK 2007
GENEL BLGLER Canllar alemi, yap ve özellikleri bakmndan gruplara ayrlmlardr. Bu gruplandrma içerisinde, konumuz olan Gymnospermae ve angiospermae gruplar Tohumlu Bitkiler içerisine girmektedir. Tohumlu Bitkiler Gymnospermae Angiospermae Monokotiledonlar Dikotiledonlar Bu ders kapsamnda verilecek olan odunsu bitkiler gymnosperm ve dikotil angiospermlerdir. Türkiye, sahip oldu+u 10.000 de+iik bitki taksonuyla, bitki çeitlili+i açsndan dünyann en zengin ülkelerinden biridir. Bu çeitlilik içerisinde yaklak 600 tanesi odunsu a+aç ve çaldr. Türkiye de orman oluturan balca a+açlar, gymnospermlerden karaçam, kzlçam, sarçam, fstk çam, ardç, göknar, ladin, sedir; angiospermlerden de mee, kayn, kestane, kzla+aç, yer yer hlamur, gürgen, dibudak, akçaa+aç ve karaa+açlardr. Odunsu bitkileri tan+mada kullan+lan özellikler Gymnospermae ve Angiospermae olarak iki ana gruba ayrlan odunsu bitkileri tanmak amacyla, bitkilerin morfolojik özelliklerinden yararlanlmaktadr. Morfolojik özellikler, odunsu bitkilerin habituslar (genel görünüleri), gövde kabuklar, yaprak, sürgün, tomurcuk, çiçek, kozalak, meyve ve tohum gibi özellikleridir. Bu özellikler de, gymnospermae ve angiospermae gruplarnda ayr ayr ele alnmaktadr: Gymnospermleri tanmak için kullanlan temel özellikler: Habitus: Odunsu bitkilerin genel görünülerini ifade eden habitus özelli+i, baz bitkilerin tannmasnda ve adlandrlmasnda önem tamaktadr. Örne+in, dallarn gövdeye dik çkmas (horizontal dallanma), gövdeye paralel uzanmas (pramidal dallanma), tepenin bodur ve yerde sürünücü olmas gibi özelliklerdir. Gövde kabu+u: Gövde kabu+unun çatlayp çatlamamas, gençlikte çatlaksz olup ileri yalarda çatlamas, rengi ve kalnl+ gibi özellikler a+açlar tanmada kullanlan özelliklerdir. Yaprak: Yapraklarn ekli, büyüklü+ü, rengi bitkileri tanmada kullanlan temel özelliklerden biridir. Gymnospermlerde yapraklarn i+ne ya da pul eklinde olmas, boylarnn uzun ya da ksa olmas, yass iki, üç ya da dört yüzlü olmas gibi özelliklerdir. Sürgün: Gymnospermlerin baz cinslerinde ksa sürgünlerin varl+ tanmada kullanlan temel özelliktir. Ksa sürgünlerden yapraklarn en az 2 tanesi bir arada olmak üzere bir ço+u bir arada çkt+ndan, bu özellik gymnospermleri tanmada kullanlan önemli bir özelliktir. Uzun sürgünlerden yapraklar tek tek çkmaktadr. Çiçek: Çiçeklerin ekli, büyüklü+ü, 1C1E veya 1C2E olma durumu, tek tek bulunmas ya da kurullar oluturmas gibi özellikler kullanlmaktadr. Kozalak: Kozalaklar, Gymnospermae grubu bitkileri tanmada kullanlan ana özelliktir. En bata bitkilerin kozalak oluturup-oluturmamas, kozalak pullarnn odunlap odunlamamas, brahtenin görünüpgörünmemesi, kozala+n da+lp da+lmamas, karpellerin tüylü ya da çplak oluu gibi özellikler temel tanma özellikleridir. Angiospermleri tanmak için kullanlan temel özellikler: Habitus: Gymnospermlerde oldu+u gibi a+açlarn tepe ve dallanma ekilleri gibi özellikleri kapsar. Gövde kabu+u: Gövde kabu+unun çatlayp çatlamamas, çatlama ekli (levhalar halinde, boyuna ya da enine), rengi, kalnl+ gibi özellikleri kapsar. Yaprak: Yapraklarn ekli, tüylülük durumu, dili olup olmad+ ve dilerin ekli, damarlanma ekli, yaprak rengi, basit ya da bileik olmas, sapl ya da sapsz oluu gibi özelliklerdir. Sürgün: Ksa sürgünlerin olup olmad+, tüylülük durumu, lentisellerin belirgin olup olmad+, sürgünlerin kalnl+ ve rengi gibi özelliklerdir. Tomurcuk: Tomurcuklar, angiospermleri tanmada kullanlan temel özelliklerdir. Tomurcuklarn dizilii, pullu ya da çplak oluu, pul says, büyüklü+ü, pullarn tüylü ya da çplak oluu, tomurcu+un ekli, sürgüne aç yapma durumu gibi özelliklerdir. Çiçek: Bilimsel snflandrma çiçeklere göre yaplmaktadr. Bu nedenle çiçeklerin tipi (erselik, 1C1E ya da 1C2E gibi), taç ve çanak yaprak saylar, etamin says, pistil saylar gibi özellikleri kapsar. Meyve: Meyvenin tipi, ekli, büyüklü+ü gibi özelliklerdir. Arboretum, Botanik Bahçeleri ve Herbaryum kavramlar+ Arboretum veya Botanik Bahçesi, her biri do+ru ve dikkatli bir ekilde etiketlenmi a+aç, çal ve di+er odunsu ve otsu bitkilerin sergilenmesi ve bilimsel aratrma 1
amacyla bir araya getirilmesidir. Bunlara canl bitki müzeleri de denmektedir. Arboretumlarda ço+unlukla odunsu bitkiler yetitirilirken, botanik bahçelerinde, arboretumlardan farkl olarak otsu bitkiler de yetitirilmektedir (Yaltrk ve Efe, 1989). Dikkatli bir ekilde etiketlenmi, bilimsel snflandrmalara göre düzenlenmi, kurutulmu örnek koleksiyonlarna herbaryum denmektedir (Demiriz, 1962; Yaltrk ve Efe, 1989). Bunlara ölü a+aç müzeleri de denmektedir. Arboretum, Botanik Bahçesi ve Herbaryumlar, çok sayda bitkiye ait örnekleri ayn ortamda görmeye olanak sa+lamaktadrlar. Bunlar, bilimsel kurallar çerçevesinde oluturulan yaplardr ve ço+unlukla bilimsel amaçlar için kullanlmaktadrlar. Özellikle Arboretum ve Botanik Bahçeleri, ziyaretlere açk olup, insanlara do+a ve bitki sevgisini alama anlamnda da büyük katklar sa+lamaktadr. Bitki örnekleri nas+l kurutulur? Bitki tanmak üzere örnek alnmas gerekti+inde, alnan bitki ksmlar son sene sürgünleri olmaldr. E+er bitki örne+i bir angiospermae odunsu bitkisi ise en azndan yaprak ve tomurcuk tayan bir sürgün olmaldr. E+er örnek, çiçek ya da meyve de tayorsa bu durumda örnek, ideal bir örnektir. E+er örnek bir gymnospermae ise bu durumda, yine yaprak tayan son sene sürgünü olmaldr ve mutlaka kozalak da bulunmaldr. Bir çok örnek kozalaksz tanmlanabilmekte, fakat ço+u bitkinin tannmasnda kozala+n bulunmas zorunludur. Yaprak, tomurcuk, çiçek, kozalak ve meyve gibi ksmlar tayan örnekler topland+nda, bu örnekler gazete ka+tlar arasna konulmal ve herbiye ad verilen bir pres yardmyla sktrlmal, havadar fakat direkt güne + almayan bir yerde tutulmaldr. Örnekler herbiyeye yerletirilirken, bir gazete ka+d içine örnek, hemen üzerine bo bir gazete ka+d, sonra tekrar örnek tayan gazete ka+d koymaldr. @lem bu ekilde devam etmeli ve örnekler herbiye içine yerletirilmelidir. Mevsime ve örneklerin nem durumuna göre aradaki bo gazete ka+tlar sabah akam ya da günde bir kez de+itirilmelidir. Bu ilem yaklak 1 hafta kadar sürmektedir. Sonra kurutulmu örnekler herbaryumda referans örneklerle karlatrlarak tanmlanabilir. Bu örnekler herbaryuma getirilmeden önce, mutlaka derin dondurucudan geçirilmelidir. A4aç ve çal+ farklar+ nelerdir? Odunsu bitkiler yerde sürünen formlardan (boyu 0.5 m nin altndan) balayarak 150 m ye kadar çkmaktadr. Bazlar ksa boylu ve çok dall bir yap olutururken, bazlar da tek bir gövde kurmaktadr. Bütün bu oluumlarn kayna+ genetik olup, genetik yapya ba+l olarak ortaya çkan bu gövde oluumlar a+aç, a+aççk ve çal (boylu ve ksa boylu) eklinde gruplandrlmaktadr. A+aççk bir ara form oldu+undan aa+da a+aç ve çal arasndaki farklar verilmitir: 1.A+açlarda, büyüme enerjisi en fazla ana gövde üzerindeki tomurcuklardadr. Bu tomurcuklar içinde de en fazla tepe tomurcu+undadr. Bu nedenle a+açlarda, hem ana gövde yan dallardan daha fazla geliir hem de uzun boylu tek tepeli bir yap olur. Çallarda ise tam tersidir ve dipten fazla dallanma meydana gelerek, çok dall ksa boylu tepeler oluur. 2.A+açlarda bu enerjinin süresi daha fazladr ve bu nedenle a+açlar çok daha uzun ömürlüdür, çallar ise daha ksa ömürlüdür. 3.Bütün bu oluumlarn kayna+ genetik yapdr. Odunsu bitkilerde uzama Orman a+açlarnn toprak üstü ksmlarndaki boy büyümesi, tomurcuklarn faaliyete balamasyla gerçeklemektedir. Toprak alt ksmlarnda ise, köklerde tomurcuk bulunmad+ndan, klcal köklerin uçlarndaki büyüme noktalarnda gerçeklemektedir. Gövdenin ve kökün uzamas srasnda gerçekleen büyüme; bölünme yetene+inde olan hücrelerin mitoz bölünmeler yaparak saylarn artrmalar, bölünen hücrelerin genilemesi ve alacaklar görevlere göre farkllamasyla meydana gelmektedir. Ülkemizin de içinde bulundu+u lman kuakta a+açlar, k dönemini dinlenme periyodu halinde geçirdi+inden, boy büyümesi ilkbaharda tomurcuklarn patlamas ile balamakta ve sürgünlerin belirli bir boya ulamas ve yeni uç tomurcuklarn oluumlar ile durmaktadr. Bu nedenle boy büyümesi konusu içerisinde en önemli yeri tomurcuklarn faaliyeti almaktadr. Havann snmas, topra+n snmasndan daha önce gerçekleti+inden, tomurcuklarn faaliyeti köklerin uzamasndan daha erken balamaktadr. Sonbaharda ise büyüme, topra+n daha geç so+umasyla, kökte daha sonra durmaktadr. Odunsu bitkilerde çap art+m+ Odunsu bitkilerin gövdelerindeki, kabuk ve odun arasnda kambiyum tabakas bulunmaktadr. Bölünür hücrelerin oluturdu+u bu tabakann faaliyete geçmesi (kambiyum faaliyeti) ile sekonder kalnlama balamaktadr. Primer yapda oluan kambiyum tabakasnn, yeni hücreler vermeye balamas, a+açlarda sekonder kalnlamay (ikincil büyümeyi) balatt+ndan bu dokunun faaliyeti ile oluan kalnlamaya sekonder kalnlama denmektedir. Kabukta sekonder kalnlama: Kökte fellogen (mantar kambiyumu) endodermis altndaki perisikldan meydana gelir. Fellogenin yeni hücreler oluturmasyla kabukta sekonder kalnlama gerçekleir. Kabuk kambiyumunun d tarafnda kalan hücreler sürekli dokulara de+iirler. Bunlar mantar hücreleridir. @ç ksmdaki hücrelerin bir ksm fellogen olarak kalr ve bunun iç ksmnda kalanlar da canl dokular içeren felloderm tabakasn oluturur. 2
Mantar hücreleri (fellem), fellogen ve fellodermin tümüne birden Periderm denir. Gövde ve kökte sekonder kalnlama (Kozlowski ve Pallardy, 1996): Gövdede primer floem ve primer ksilem arasnda bulunan kambiyum tabakas, bölünmeye balad+nda sekonder floem ve sekonder ksilem olumaktadr. Bu srada radyal yönde uzanan öz nlarn vermek üzere kambial zon içerisinde yer alan öz n ana hücreleri de bölünmeler yaparak, sekonder ön nlarn oluturmaktadr. Kambiyum faaliyetinin ilerlemesi ile primer yapda olumu ve bölünür özelli+ini yitirmi baz dokular (epidermis, endodermis ve perisikl gibi) herhangi bir genileme yapmad+ndan, parçalanmaya balarlar. Böylece primer yapda olumu olan ve kambiyum tabakasnn d tarafnda kalan baz dokular parçanm olur. Bunun yerini darda mantar kabuk dokusu, iç tarafta da odun tabakas alr. Odunsu bitkilerde su hareketleri (Suyun al+nmas+, iletimi ve d+7ar+ verilmesi) Orman a+açlar, topraktaki su ve suda erimi olan mineral maddeleri kökler vastasyla almaktadrlar. E+er kök topraktan lokal olarak çok fazla su alr ve bu nedenle toprakla kök arasnda artk hiç bir su potansiyel fark kalmazsa, bu durumda köklerle su alnmas ancak, su potansiyeli yüksek olan di+er toprak ksmlarndan bu tarafa su akt+ taktirde mümkün olur. Yani topra+n su bakmndan fakir olan ksmlarna, su bakmndan daha zengin olan ksmlarndan bir su akm gerçekleti+inde mümkün olur. Bu iletim yetene+i, de+iik toprak tiplerinde farkllklar gösterir. Oldukça iyi iletim yetene+indeki ince porlu topraklarda(örne+in kil) bile ancak çok yava ve sadece ksa mesafeler boyunca (en fazla birkaç santimetre) gerçekleir. Bitki bu güçlü+ün üstesinden gelmek için, suya do+ru büyüme yapmaktadr. Bu esnada suya ulaamayan kökler ölebilir ve suya ulaanlar ise büyürler ve böylece oldukça asimetrik bir kök sistemi oluur. Birim kök yüzeyi bana en fazla su alm, en genç kök yüzeylerinde olmaktadr. Bu ksmlarda artk ksilem olumu ve örtü dokusu olarak rizodermis ve kök tüyleri ile kapl veya mikoriza ile çevrili durumdadr. Kök tüyleri sayesinde, kökün su alan yüzeyi 20 kat artrlmtr. Suyu absorbe edecek ve toprak parçacklarna iyice yaslanm olan bu tüylerle toprak parçacklar sk ve sa+lam olarak kaynamtr. Canl olan kök tüyleri, topra+n kapillar boluklarnda bulunan bu suyu emerler. Ksa ömürlü olan kök tüyleri öldüklerinde, bunlarn serbest kalan asit karakterli hücre zarlar, güç eriyen besin tuzlarn ayrtrr ve bitki için alnabilir hale getirerek, önemli bir görev daha yaparlar. Köklerin ortalama emme güçleri 10-15 atm kadardr ve bu da toprak kapillar suyunun büyük bir ksmnn, yaklak mevcut suyun %90 nn alnmasna yeterlidir. Bitkiler kurak zamanlar veya kurak yetime yerlerinde, vakuollerindeki hücre svlarnda aktif olarak tuz biriktirmek veya ekerce zenginletirmek suretiyle daha yüksek emme güçleri gelitirirler. Genel olarak kök hücrelerinin emme güçleri, toprak eriyi+ine oranla 5-6 atm kadar daha fazladr. Kök tüyleri tarafndan su emildikçe, bu ksmlarda su miktar azalacaktr. Kök ve topra+n emme gücü arasndaki fark nedeniyle, topra+n bu ksmlarna yani, kök tüyleri ile temas halinde oldu+u ksmlara, kök tüylerinden uzakta olan di+er ksmlardan devaml olarak kapillar su gelmesi gerekmektedir. Aksi taktirde emme güçleri arasndaki farkn bir önemi kalmamaktadr. Çünkü ilk anda mevcut suyun alm kolay iken, toprak kuraklatkça su alm zorlamaktadr. Düük scaklklarda, su almnn ar derecede dümesi, topraktaki iletim direncinin yükselmesine ve özellikle kök büyümesinin azalmasna neden olmaktadr. -1 C nin altndaki scaklklarda, toprak suyu donar, böylece herhangi bir su alm mümkün olmaz (don kurakl+). Toprak lokal olarak, bütün kök sisteminin hiç su alamayaca+ veya yeterli su alamayaca+ yahut da su potansiyel e+iminin tersine dönmesiyle ve hatta topra+a su kaybedecek kadar kurumu ise, bu taktirde bitki topra+a su vermeye balar. Bu esnada su kaybeden bitkide sararma meydana gelir (Sürekli solma). Genel olarak topra+n -15 bar lk su potansiyeli permanent (sürekli) solma noktas olarak kabul edilir; yani topra+n su potansiyeli -15 bardan fazla oldu+unda, bitki için su kaybndan dolay ölüm balamaktadr. Topraktan alnan su miktar bu amaçla gelitirilmi ve P o t o m e t r e olarak adlandrlan bir aletle ölçülmektedir. Aa+daki tabloda baz bitkilerin topraktan aldklar su miktarlar görülmektedir. Bir yaz mevsiminde baz bitkilerin su harcamas (litre olarak) 1 Msr bitkisi 180 1 Yal Kayn 9000 1 Hektar Kayn orman(400 a+açl)3.6 Mil. 1 Hektar Tahl bitkileri 1.5-2.5 Mil. Bizzat transpirasyon gibi, a+aç gövdesindeki sv yükseliinin hz da belirgin ekilde gün içerisinde de+iiklik göstermektedir. @ki olay birbirine do+rudan do+ruya ba+l oldu+u için, geceleyin düük, gündüz ise ö+leye kadar yükselerek devam eder. Akama do+ru da stomalarn açklklarnn kapanmasyla tekrar azalmaya balar. Örne+in tipik bir Akdeniz bitkisi olan Prnal meesi(quercus ilex) inde bulutsuz ve berrak bir gündeki çeitli saatlerde yaplm ölçme sonuçlar aa+da verilmitir. 3
Saatler 5.00 9.00 12.00 15.00 17.00 19.00 Hz (cm/ saat) 100 210 290 210 125 43 Suyun iletilmesindeki asl itici güç, transpirasyon emmesidir. Bu nedenle, ksilemdeki su hareketi genellikle transpirasyon emmesi olarak tanmlanmaktadr. Transpirasyon yapan bitkilerin su iletiminde canl hücrelerin yardm gerekli de+ildir. Bitki ksilemde su iletimi için kendi enerjisini kullanmaz; buna karlk, toprak ve atmosfer arasndaki su potansiyeli e+iminden faydalanr. Orman a+açlarnn iletim borularndan ilkbaharda oluanlar geni, yazn oluanlar ise daha dardr. Bunun bir nedeni, ilkbaharda toprakta suyun bol ve bitki için yeterli olmasdr. Yazn oluanlarn dar olmasnn bir nedeni de toprakta suyun az olmas ve az olan bu suyun kopmadan a+acn üst ksmlarna tanabilmesidir; çünkü, bu iletim borularnn çap ne kadar az olursa, az olan suyun emilme hz o kadar yüksek olur. Transpirasyon, suyun buharlamas, bir bitkinin su buhar ile doymam havaya kar oluturdu+u bütün snr yüzeylerindeki hücrelerde meydana gelir. A+açlarda gövdenin d yüzeyleri, yapraklarda bulunan stomalar ve gövdenin sekonder kabuklar üzerinde bulunan lentisellerde transpirasyon olay gerçeklemektedir. Hava scakl+ ve rüzgar transpirasyon miktarn artran faktörlerdir. Gövdeli bitkilerde esas transpirasyon organlar yapraklardr. Bir kayn ormannda, buraya isabet eden yllk ya+n %60 nn transpirasyonla kaybedildi+i hesaplanmtr. Bir ayçiçe+i bitkisi, güneli bir günde bir litre, 200 000 yaprakl bir hu ise 60-70, özellikle kuru ve scak günlerde ise 400 litreye kadar suyu buhar halinde atmosfere verebilmektedir. Bitkiler, su kaybn azaltmak için kutin ve suberin maddeleri gelitirmilerdir. Bu maddeler d yüzeyler üzerinde, su kaybn minimum düzeye düürmektedir. Buna karlk bu maddeler, bitki içinde bulunan gazlarn dar atlmasn da engelleyece+i için bitkiler, yapraklar, primer sürgünler ve meyveler üzerinde stomalar ve sekonder d dokular üzerinde de lentiselleri gelitirmilerdir. Stomalarn görevi, bir yandan karbondioksiti ba+lamak için hücreleri açmak, di+er yandan da karanlkta kapanarak stoma transpirasyonunu azaltmaktr. Transpirasyonun günlük seyri, gövdeli bitkilerde karakteristik bir özellik gösterir. Sabahleyin aydnlanma balad+nda, stomalarn açlmasyla yükselir. Sonra tam açlm durumdaki stomalarda yapra+n ve havann snmasyla, transpirasyon ö+leye kadar artar, ö+leden sonra, alaca karanl+a do+ru stomalarn tekrar kapanmasna kadar yava yava düer ve geceleyin durur. Su ekonomisinin ar zorlanmas durumunda ö+leyin de stomalar geçici olarak kapanabilir. 4
GYMNOSPERMAE (AÇIK TOHUMLULAR) Gymnospermler, sistematik açdan angiospermelere göre daha erken ortaya çkm ve daha ilksel olan bitkilerdir. Bu balk altnda önce gymnospermae ve angiospermaeler arasndaki farklar, gymnospermalerde tozlama ve döllenme açklanacak, sonra da ülkemizde do+al yetien ve yetitirilen önemli gymnosperm taksonlarnn botanik özelliklerine dayanlarak tantm yaplacaktr. Gymnosperm - Angiosperm farklar+ Gymnospermae grubu, evolutif olarak daha ilksel olduklarndan, Angiospermae grubundan aa+daki özellikleri bakmndan ayrlrlar. 1.Gymnospermlerde tohumlar karpeller tarafndan tümüyle kapatlmamtr. Stigma, stillus ve ovaryumdan oluan ve pistil olarak adlandrlan kapal muhafaza bunlarda olumad+ndan, tohumlar açktadr ve bu özelliklerinden dolay, bu gruba açk tohumlular denmektedir. 2.Embriyoyu besleyecek olan endosperm (besleyici doku) döllenmeden önce olumutur. 3.Embriyo kesesi, arkegonlar içerisine almtr. Bu üç temel özelli+inden dolay gymospermler, angispermlere kyasla ilkseldirler. 4.Çiçek tozlar (polen) nn dii çiçe+e ulamas rüzgarla olmaktadr. 5.Çiçekleri tek eeylidir. Bitki, bir evcikli ya da iki evciklidir. 6.Yaayan tüm bireyleri odunsudur. Odunlar traheid ve öz n olmak üzere iki ana elemandan olumaktadr. Fakat, en gelimi snf olan Gnetinae de trahelere rastlanmaktadr. Gymnospermlerin çiçekleri Gymnospermlerin eeysel üreme organlar olan çiçekleri oldukça basit yapdadr. Angiospermlerin bir ço+unun çiçeklerinde görülen çevre yapraklar(perianth) yoktur. Gymnosperm çiçekleri bir cinsli bir evcikli (1C. 1E.) veya bir cinsli iki evciklidir (1C. 2E.). 1C.1E. olanlarda erkek çiçekler a+aç tepelerinin alt ksmlarnda yer almlar; dii çiçekler de üst ksmlarda yer almlardr (Örnek, Pinus, Cedrus, Picea, Abies). 1C. 2E. olanlara örnek Taxus, Archeuthos verilebilir. Erkek çiçekler: Ülkemizde do+al yetien gymnosperm a+açlarnn erkek çiçekleri kurullar halinde ksa ve uzun sürgünler üzerinde yer almlardr. Ço+unlukla tepenin üst ksmlarnda yer alan erkek çiçekler sedir a+açlarnn ksa sürgünleri üzerinde dik durmakta, çam a+açlarnda ise sürgünün dip ksmlarnda çok sayda gruplar halinde bulunmaktadr. Çam a+açlarn uzun sürgünlerinin dip ksmlar erkek çiçeklerin bu ksmda oluup daha sonra da dökülmeleri nedeniyle çplaktr; yani bu ksmlarda yaprak yoktur. Gymnosperm lerin erkek çiçekleri pul halini alm olan etaminlerden olumaktadr. Bu pullarn her birisi, içerisinde saysz çiçek tozu (polen) bulunan, de+iik sayda (2-18) çiçek tozu torbalarn tarlar. Çiçek tozlar oldukça küçük, en çok 100 Jm boyunda ve çok hafiftir. Abies, Keteleeria, Picea, Pinus, Cedrus, Pseudolarix cinsleri ve Podocarpaceae familyas bireylerinin polenlerinde uçmay sa+layan 2-3 adet baloncuk vardr. Her erkek kozalak pulunun(etaminin) iç yüzeyinde tad+ çiçek tozu torbalarnn says 1-700 ve 1000 arasnda de+iir. Örne+in, Cycadinae snf bireylerinde bu say 500-700 iken, Araucaria da 10-16, Taxus larda 6-8, Cupressaceae da 2-8, Taxodium ve Pinaceae familyas cinslerinde 1-2 dir. Ola+anüstü bol sayda oluturulan çiçek tozlar rüzgarla çok uzaklara tanmaktadr. Ancak Gymnosperm lerin en gelimi örneklerinden Gnetinae snfnda, örne+in Ephedea larda böcekle tozlamaya rastlanmaktadr. Di%i çiçekler: Gymnospermlerde tohum tomurcuklar, ço+unlu+u yass bir pul halini alm olan karpeller üzerinde bulunurlar. Çok aznda da örne+in, Ginkgo ve Taxus larda görüldü+ü gibi terminaldir. Her bir karpel, yani tohum pulunun üzerinde bir veya çok sayda tohum tomurcu+u bulunur. Karpeller de, bazlar sonradan dardan görülen ve bazlar da körelen d pul dedi+imiz brahtelerle örtülüdür. Dii çiçekler ço+u cinste tek tek de+il bir ço+u bir araya gelerek helezoni ekilde dizilmi brahtelerin oluturdu+u kozalakçk halinde bulunurlar. Her bir brahtenin koltu+unda bir karpel ve bunlarn koltu+unda da 1-2 veya çok sayda tohum tomurcu+u bulunmaktadr. Örne+in Pinaceae familyas cinslerinin tamamnda her karpelin koltu+unda iki tohum tomurcu+u bulunmaktadr. Gymnospermlerde tozla7ma ve döllenme Gymnospermlerde tozlama genel olarak rüzgarla olmaktadr. Bu nedenle erkek çiçekleri ve özellikle 5
polenleri ola+anüstü bol saydadr. Bunun yannda, Gymnospermlerin en gelimi snf olan Gnetinae snfnda, örne+in Ephedra larda böcekle tozlama (entomogami) görülür. Yine Cycadinae lerin baz örneklerinde böcekle tozlama görülür. Erkek çiçekler olgunlatktan sonra, polenleri etrafa yaymaya balarlar. Etrafa saçlan milyonlarca polen, rüzgar yardmyla oldukça uzaklara yaylmakta ve dii çiçeklerde brahtenin hemen altndaki karpelin koltu+unda bulunan tohum tomurcu+unun mikropiline konmaktadr. Polenler dii çiçeklere ulatklar zaman bir protalyum oluumuna geçerler. Çiçek tozu, bir kaç atk protalyum hücresi dnda, iki hücreye ayrlr. Bunlardan küçük olan generatif(antheridium), di+eri de protalyumun vejetatif ksmn oluturur. Vejetatif hücre bir çiçek tozu borucu+una geliir ve antheridiumun çekirde+inin bölünmesiyle oluan iki çekirde+i (sperm çekirdekleri) içerisine alr. n kromozomlu haploid bir hücre olan polen basit bir hücre de+ildir. @çerisinde hem vejetatif hem de generatif hücreleri tayan bir hücredir. Polen tohum tomurcu+unun mikropiline konduktan sonra, n kromozomlu yumurta hücresini döllemek üzere borucuk salar. Polen borucu+unda önde büyük olan vejetatif hücre, arkada daha küçük olan genertif hücre yer almaktadr. Vejetatif hücrenin sadece yol gösterici bir görevi vardr ve generatif hücreyi yumurta hücresine ulatrr. Generatif hücreler, yumurta hücresine ulatktan sonra, bunlardan bir tanesi yumurta hücresini döller ve 2n kromozomlu zigotu oluturur, di+eri yok olur. Zigotun gelimesiyle tohum olumaya ve olgunlamaya balar. GINKGO L. Ginkgo biloba L. (Çin yelpaze çam+, Mabet a4ac+) Yayl: Dünya üzerindeki yaayan en eski a+açlardr. Yayln Güneydo+u Çin de yapmaktadr. Yapraklar uzun sapl, geni yayvan ve fil kula+na benzer, 1C 2E dir. Erkek çiçekler ksa sürgünlerin pul yapraklarnn koltu+undan çkan uzun bir eksen üzerinde yer alan etaminlerden oluur. Dii çiçekler sap andran bir karpelin ucunda yer alm olan iki tohum tomurcu+undan ibarettir. Gerçek kozalak oluumu yoktur, tohum sar renkli etli bir örtü ile kapl olup, eri+e benzer ve çok kötü kokar. Kozalak ve tohum olu7umu Gymnospermlerde kozalak oluabilmesi için en az üç karpelin bir araya gelmesi gerekmektedir. Karpel says Taxus ta 1 oldu+u için, bunlarn dii çiçekleri kozalak oluturmazlar. Bunun dnda, Pinaceae ve Cupressaceae familyalar bireylerinin tamamnda karpel says 3 ten fazla oldu+undan, her biri de+iik yap ve özellikte kozalak oluturmaktadr. Kozalaklarn özellikleri taksonlar tanmada önemli bir özelliktir. Kozalak pullar baz taksonlarda pul eklinde (Picea), bazlarnda odunlam (Pinus) tr. Bazlarn da ise etlenmitir (Juniperus). Kozalak pullar içerisinde yer alan tohumlar, taksonlarn generatif yoldan ço+almasn sa+layan bitki ksmlardr. Bunlarn morfolojik yaplar da taksonlara özgü de+iiklikler göstermekte ve tanmada yardmc olmaktadr. Örne+in, baz tohumlar kanatl olurken (Abies, Picea, Baz Pinus türler), Pinus pinea da kanatlar körelmitir. Kanatlar tohumun uçmasn sa+lamaktadr. 1.GINKGOACEAE Tek bir cins ve türe sahip bir familyadr. Yapraklarnn yelpaze eklinde olmas ve döllenme farkll+ ile di+er familya ve cinslerden ayrlmaktadr. 2. PINACEAE Ginkgo biloba Gymnospermlerin en önemli familyalarndan biri, olup dünya üzerinde 11 cins ve 232 türle temsil edilmektedir. Tropik ormanlardan balayp, kuzey kutbuna kadar ormanlar kuran bu familyann cinsleri Abies, Picea, Keteleeria, Tsuga, Pseudotsuga, Pinus, Cedrus, Larix, Pseudolarix ve Cathaya dr. Bu ders kapsamndan bu cinslerden Pinus, Picea, Abies, Tsuga, Pseudotsuga ve Cedrus cinsleri anlatlacaktr. Familyann botanik özellikleri Sürgün: Baz cinslerinde uzun sürgünle beraber ksa sürgünler de vardr (Pinus, Cedrus, Larix, 6
Pseudolarix, Cathaya) ve ksa sürgünlerde yapraklarn bir ço+u bir arada bulunur. Yaprak: Yapraklar herdem yeil veya baz cinslerde kn dökülür. Çiçek: 1C 1E ve anemogamdr Erkek çiçek: Erkek çiçekler, bir ço+u bir araya gelmi, yani etminlerin bir eksen etrafnda helezoni dizilmesiyle küçük bir kozalakçk oluturmulardr. Her bir etamin 2 çiçek tozu torbas tar. Tozlama Cedrus dnda ilkbaharda gerçekleir. Dii çiçek: Bir brahte, bir karpel ve iki tohum tomurcu+undan olumu olan dii çiçeklerin bir ço+u bir araya gelerek kozalak oluturmulardr. Brahte ve karpel belirgindir. Kozalak: Kozalak olgunlamas Cedrus ta 26 ayda, Pinus cinsinde 2-3 ylda ve di+er cinslerde 1 ylda gerçekleir. Olgun kozalak Abies, Cedrus ve Pseudolarix cinslerinde da+lr. Di+erlerinde da+lmadan bütün halde düer. Tohum: Tohumlar ço+unlukla kanatldr. Odun: Baz cinslerin odunlarnda reçine kanal vardr (Pinus, Picea, Pseudotsuga, Larix, Cathaya). sürgünlerinin dip tarafnda yer alrlar. Çiçek tozlar (polenleri) 2 hava baloncu+u tar. Dii çiçek ve kozalak: Dii kozalaklar, subterminal veya nadiren yan durumlu; spiral olarak dizilmi çok sayda karpelden olumutur. Herbir karpelin koltu+unda iki tane tohum tomurcu+u vardr. Çiçek aamasnda görülen d pul (brahte) kozalak aamasnda körelmi olup, dardan görülmez. Pinus karpellerinde, sadece bu taksona özgü olan Apofiz oluumu görülmektedir. Apofiz karpelin uç ksmnda görülen ve odunlam bir yapdr. Apofizin ortasnda bir göbek (umbo), göbe+in de ortasnda, baz taksonlar görülen mukro bulunmaktadr. Umbo, 2-3 i+ne yaprakl çamlarda, ortada, 5 i+ne yaprakl çamlarda ise uçtadr. Odun: Odunlarnda reçine kanal bulunmaktadr. Pinus cinsi içerisinde yer alan türler iki grup altnda toplanmaktadrlar: 1-SERT ÇAMLAR PINUS L. (Çamlar) Bu cins gymnospermler içerisinde en fazla türe sahip olandr. 112 türle temsil edilmektedir. Çam odunlar çok de+iik kullanm yerleri olmas nedeniyle, ticarette birinci derecede önem tarlar. Odunlarndan terebentin ya+, çam ya+, odun katran, kalofan ve reçine gibi maddelerin yannda bazlarnn tohumlarndan fstk elde edilmektedir. Ülkemizde 5 türü do+al yetimektedir: Pinus sylvestris, Pinus nigra, Pinus brutia, Pinus pinea, Pinus halepensis. Pinus cinsinin botanik özellikleri Habitus: Bütün bireyleri odunsu, a+aç formunda olup, herdem yeildir. Sürgün: Uzun sürgünlerle birlikte ksa sürgünler de bulunmaktadr. Uzun sürgünler, fideci+in ilk yalarnda kendisine sarmal olarak teker teker dizilen i+ne yapraklar tarlar. Daha sonraki yllarda iki tip yaprak görülür. (1) Pul yapraklar: Sürgün üzerinde teker teker dizilmitir ve oluumundan bir-iki hafta sonra dökülür. (2) @+ne yapraklar: Dökülen pul yaraklarn koltuklarnda bulunan ksa sürgünlerden çkan 2,3 veya 5 tanesi bir arada bulunan yapraklardr. Yaprak: Yapraklarn yüzeyinde saysz stoma çizgileri bulunur. Yapraklarn ucu sivri, çok kere kenarlar dili, dip tarafnda, Kn (Glaf) ad verilen ve 6-12 tomurcuk pulundan oluan ksm daima kalr veya baz türlerde dökülür. Yapraklarn enine kesitlerindeki iletim demeti says 1 veya 2 dir. @+ne yapraklar sürgünler üzerinde 2-7 yl kalrlar. Erkek çiçek: Erkek çiçeklerin bir ço+u bir araya gelerek bir kozalakçk olutururlar ve bu kozalakçklarn da bir ço+u bir arada son sene 7 Bunlarda; 1. Ksa sürgünlerdeki i+ne yaprak says 2-3; yaprak enine kesitlerinde 2 iletim demeti vardr (diploxylon), 2. Kn dökülmeden daimi kalr 3. Apofizin umbo ksm karpelin ortasnda yer alr. Bu ders kapsamnda anlatlacak olan sert çamlar; Pinus sylvestris Pinus nigra Pinus brutia Pinus pinea Pinus halepensis Pinus pinaster (Egztotik) 2-YUMUPAK ÇAMLAR Bunlarda; 1. Ksa sürgünlerdeki i+ne yaprak says 5; yaprak enine kesitinde 1 iletim demeti vardr (haploxylon), 2. Kn dökülür. 3. Apofizin umbo ksm, karpelin ucunda yer alr. Bu ders kapsamnda anlatlacak olan yumuak çamlar; Pinus strobus (Egztotik) Pinus grifitthii (Egztotik) 1-SERT ÇAMLAR Pinus sylvestris L. (Sar+çam) Yayl: Co+rafi yayl en geni çam türü olan Sarçam, kuzey yarm kürede Akdeniz iklim tipi altndaki bölgelerden, kuzeydeki 70. enleme kadar yayl göstermektedir. Ülkemizde, tüm Karadeniz bölgesi
boyunca yayl olup, ülkemizdeki en güney yayl Kayseri civarndadr. Botanik özelikleri: Kabuk: Gövde kabu+u tilki sars renktedir. Tomurcuk: Tomurcuklar küçük ve reçinesizdir; buna karn kurak koullarda reçine görülmektedir. Yaprak: 3-8 cm boyunda olan i+ne yapraklar mavimsi yeil; uçlar sivri ve batc, kenarlar dili ve yaklak 180 kvrktr. Kozalak: Kozalak küçük, sapl ve aa+ya dönüktür. 2 ylda olgunlaan kozala+n dip ksm çarpk; rengi boz mattr. Apofizde ço+unlukla çknt olmamasna karn, kurak koullardaki a+açlarn kozalaklarnda yer alan apofizde mukro görülmektedir. Tohum: Tohumlar kanatl olup, kanat tohumu kskaç gibi kavramtr. Habitus: Sarçam a göre daha kaln dalldr. Tomurcuk: Bol reçineli ve büyük olan tomurcuklar silindirik ve sivri uçludur. Yaprak: 8-15 cm boyundaki yapraklar koyu yeil; sürgün ucunda bulunanlar tomurcu+a do+ru yönelmi ve çanak bir boluk oluturmulardr. Kozalak: Kozalak, sapsz ve sürgüne oturmu; simetrik, saman sars renktedir. Apofizin ortasnda diken gibi bir çknt vardr. Bu türün ülkemizde P.n. subsp. pallasiana Karaçam) adl bir alttürü yetimektedir. (Anadolu Pinus nigra Pinus brutia Ten. (K+z+lçam) Yayl: Genel co+rafi yayl Akdeniz ve Karadeniz kylardr. Asl yayln Do+u Akdeniz Havzasnda yapmaktadr: Filistin, Ürdün, Suriye, Irak, Lübnan, Kbrs, Türkiye, Yunanistan ve @talya da yaylmaktadr. En geni yayl ülkemizde olan bu tür, Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz Bölgelerinde ve Akdeniz ikliminin sokulabildi+i Kzlrmak ve Yeilrmak gibi vadilerde de yaylmaktadr. Pinus sylvestris Pinus nigra Arnold. (Karaçam) Yayl: Genel co+rafi yayl Asya, Krm, Karpatlar, Balkan Yarmadas ve Kbrs olan bu türün ülkemizdeki yayl alan da çok genitir. Ülkemizde Gümühane ile Gaziantep arasna bir hat çizildi+inde, bu hattn batsnda kalan tüm ormanlk alanlarda yayl göstermektedir. Stepe kadar sokulan bu türün ekolojik istekleri de oldukça genitir ve iklim ekstremlerine dayanabilmektedir. Sürgün: Genç sürgünler, kaln ve koyu kzl renktedir. Yaprak: 12-18 cm boyundaki yapraklar, sert ve koyu yeildir. Kozalak: Kozalak, sapsz sürgüne oturmu veya çok ksa ve kaln sapldr. Kozalak olgunlamas 3.yln banda olur. Apofizin orta ksmnda yer alan umbo bask, parlak kozalak kzl kestane rengindedir. 8
Pinus brutia Pinus pinea Pinus brutia Pinus pinea L. (F+st+k çam+) Yayl: Portekiz den Anadolu ya kadar tüm Akdeniz sahil kesimlerinde yaylmasna karn, en geni yayln ülkemizde yapmaktadr. Ülkemizde, Akdeniz ve Ege Bölgesi ile Karadeniz Bölgesinde Bartn ve Artvin civarlarnda do+al yayl göstermektedir. Habitus: Tepe yaps di+er çamlarn aksine ilk yllarda yuvarlak, ileri yllarda ise emsiye eklindedir. Bu özelli+i ile kolaylkla tannabilir. Tomurcuk: Reçinesiz tomurcuklar, sivri, yumurta biçiminde ve pullarnn uçlar geriye do+ru kvrlmtr. Yaprak: @+ne yapraklarn dip ksmndaki kn 10-12 mm uzunlu+undadr. Kozalak: Yerli çamlar içerisinde kozala+ en büyük ve odunlam olan türdür. Kozalak, kzl kahverenkli, sapsz ve sürgüne oturmutur. Apofizin ortasnda yer alan umbo ekenar dörtgen eklindedir. Kozalak olgunlamas 3 ylda gerçekleir. Tohum: Tohumlar büyük, çam fst+ ad altnda yenmektedir. Tohum kanad gelimemi olup, kanatsz görülmektedir. Pinus halepensis Mill. (Halep çam+) Yayl: En geni yayln kzlçamn aksine Bat Akdeniz sahillerinde yapmaktadr. Ülkemizde ise çok lokal olarak iki yerde bulunur: Birincisi, Adana-Sarçam ormanlarnda ve Adana-Kadirli-Kzyusuflu köyünün Karatepe civarnda kzlçamlarla kark olarak; ikincisi de Mu+la-Milas-Bodrum aras Güvercinlik körfezi dolaylardr. 9
Pinus halepensis Botanik özelikleri: Sürgün: Taze sürgünler, sarms veya yeilimtrak esmerdir. Gelimi olanlar ise kül rengindedir. Tomurcuk. Reçinesiz ve küçüktür. Yaprak: Açk yeil renktedir. Kozalak: 2 ylda olgunlaan parlak kahverenkli kozalaklar, uzun ve konik olup, kaln bir sap vardr. Kozalak sapl oldu+undan uçlar aa+ya dönük ve hemen hemen sürgüne pararlel durur. Kalkan pramit gibi çkntl, göbek yüksek fakat dikensizdir. Pinus pinaster Ait. (Sahil çam+) Yayl: Portekiz, @spanya, @talya, Yunanistan ve Tunus kylarnda do+al olarak yetimektedir. Ülkemizde ise geni alanlarda yetitirilmektedir. Yaprak: Yapraklar 10-20 cm uzunlu+unda ve yaprak kn Pinus pinea dan da 2 kat daha uzundur. Yapraklar genellikle üçlüdür. Kozalak: Krmzmtrak-kahverenkli kozalaklar büyük, sapl ve aa+ya dönüktür. Ksmen simetriktir. Kalkan piramidal, yatay pervazlar gelimi ve keskindir. Kozala+n k gören tarafndaki göbek (umbo) fazla gelimi, çkntldr. 2-YUMUPAK ÇAMLAR Pinus pinaster Pinus strobus L. (Veymut çam+) Yayl: Yayln Kuzey Amerikann do+u kesimlerinde yapmaktadr. Yaprak. 7.5-15 cm uzunlu+undaki i+ne yapraklar, ksa sürgünler üzerinde beerli dizilmitir. Koyu mavimsi yeil renkte ve ince üç köelidir. Kozalak: 10-20 cm uzunlu+unda, dar, silindirik ve koniktir. Karpeller, sert ve incedir. Üzerinde az miktarda reçine bulunur. Umbo, karpelin uç ksmnda yer almtr. Pinus griffithii Mc.Clelland (A4layan çam) Yayl: Vatan Himalaya da+lardr. Bu çam türü Pinus strobus a benzese de, bunlarda; Yapraklar daha uzun, püskül gibi aa+ya sarkk ve mavimsi yeil, Kozalaklar çok daha büyük (15-25 cm) tür. 10
Do4al çam türlerin için tan+ anahtar+: 1.Kozalak sapl 2.Kozalak asimetrik ve çok küçük, sarms renkte; yapraklar ksa 180 derece kvrk;...pinus sylvestris 2.Kozalak simetrik, büyük ve kaln sapl, parlak kahverenkli; yapraklar kvrk de+il ve daha uzun...pinus halepensis 1.Kozalak sapsz 3.Kozalak büyük; karpeller odunlam; tohum kanatsz...pinus pinea 3.Kozlak daha küçük; karpeller odunlamam; tohum kanatldr 4.Kozalak saman sars renkte; umbo çkk ve uç ksmnda mukro var...pinus nigra 4.Kozalak parlak kzl kestane renginde; umbo bask, mukro yok...pinus brutia CEDRUS Link. (Sedirler) Pinus strobus Pinus griffithii Odunu ve görsel özelli+i bakmndan çok de+erli olan bu cinsin Kuzey Afrika (Cedrus atlantica), Güney Anadolu ve Lübnan (Cedrus libani), Kbrs (Cedrus brevifolia) ile Himalaya da+lar ve Nepal de (Cedrus deodara) yetien dört türü bulunmaktadr. Cedrus cinsinin botanik özellikleri: Habitus: Adn kozalakl a+aç anlamna gelen kedros kelimesinden alan bu cinsin gövde kabuk rengi grimsi ve ileri yalarda çatlakldr. Genel görünüü, genç yalarda sivri tepeli, ileri yalarda ise geni tepelidir. Bu cinsin bireyleri herdem yeildir. Sürgün: Bu cinste de uzun ve ksa sürgünler bulunmaktadr. Generatif ve vejetatif organlar ço+unlukla ksa sürgünler üzerinde yer almlardr. Yaprak: Uzun sürgünler üzerindeki i+ne yapraklar, tek tek dizilmiken, ksa sürgünler üzerindeki yapraklarn bir ço+u (10-35) bir arada bulunmaktadr. Yapraklar, türlere ba+l olarak koyu, açk, sarms veya mavimsi yeil renklidir. Çiçek: Erkek çiçekler, ksa sürgünlerin uç ksmlarnda dik duran kozalakçk eklinde olup, yaz sonlarnda oluurlar. Tozlama sonbaharda gerçekleir. Kozalak: Kozalak olgunlamas 26 ayda gerçekleir. Kozalaklar, ksa sürgünler üzerinde dik dururlar ve olgunlatklarnda da+lrlar. Karpellerin d ksm ipek gibi tüylü ve d pul (brahte) körelmitir. Tohum: Tohumlar kanatl olup, kanat tohumun bir yüzünü örtmü ve kaynamtr. Odun: Odunlarnda do+al reçine kanal yoktur. Buna karn, yaralanmalar sonucunda reçine kanal oluumu görülür. 11
Cedrus libani A.Rich (Toros sediri) Yayl: Bu tür, lokal olarak Lübnan da ve en geni de Türkiye de yayl göstermektedir. Ülkemizde Toros da+larnda geni bir yayla sahiptir. Ayrca, lokal olarak da Tokat-Niksar ve Erbaa civarlarnda da yayl yapmaktadr. Kozalaklarnn daha küçük (5-7 cm) olmasyla ayrt edilirler. Habitus: Genç a+açlarda, genellikle sivri tepeli, tepe bayrak gibi bir tarafa e+ik, yal a+açlarda ise geni tepelidir. Dallar gövdeye hemen hemen paralel veya yatay olarak uzanr. Sürgün: Genç sürgünler çplak veya hafif tüylüdür. Yaprak: @+ne yapraklar 15-25 mm boyunda, ço+unlukla koyu yeil, yer yer mavimsi veya sarms yeildir. Ksa sürgünlerdeki yaprak says 10-15 adettir. Kozalak: Kozalak 8-10 cm boyunda, karpeller 5 cm genili+indedir. Cedrus libani Cedrus libani Cedrus atlantica (Endl.) Carr. (Atlas sediri) Yayl: Cezayir ve Fas n Atlas da+larnda 1000 m nin üzeridir. Bu tür Cedrus libani ye benzese de Ksa sürgünler üzerindeki yapraklarn saysnn 19-28 adet olmas, Genç sürgünlerinin sk tüylü, ve Cedrus atlantica 12
Dört Cedrus türünün tan+ anahtar+: 1. Yapraklar çok ksa (5-12 mm); kozalaklar küçük...cedrus brevifolia 1.Yapraklar uzun 1,5 5 cm; kozalaklar daha büyük 2.Yapraklar çok uzun (2,5-5 cm); kozalaklar büyük (7-10 x 5-6 cm)...cedrus deodara 2.Yapraklar daha ksa (1,5-3,5 cm) 3.Bir ksa sürgündeki yaprak says 10-15; Kozalaklar 8-12 cm...cedrus libani 3.Bir ksa sürgündeki yaprak says 19-28; yapraklar daha ksa; Kozalaklar 5-7 cm...cedrus atlantica PICEA A. Dietr. (Ladinler) Kuzey yarm kürenin serin ve ya+l bölgelerinde 33 türle temsil edilen ladin cinsinin, ülkemizde 1 türü (Picea orientalis) do+al yetimektedir. Habitus. Genellikle sivri tepeli, herdem yeil, düzgün gövdeli a+açlardr. Yaprak: Yaprak 0,3-3 cm boyunda, açk veya koyu yeil, koparldklarnda sürgün üzerinde törpü gibi çkntl bir iz brakrlar. Dört köeli olan yapraklarn her yüzünde stoma band bulunmaktadr. Çiçek: Erkek çiçekler önceki yln sürgünleri üzerinde i+ne yapraklarn koltuklarnda yer alrlar ve tozlama ilkbaharda olur. Dii çiçekler de önceki yla ait sürgünlerin uç ksmlarnda yer alr; önceleri dik durur, döllenmeden sonra aa+ya dönerler. Kozalak: Kozalak olgunlamas bir ylda olur. Olgun kozalak da+lmaz, karpelleri deri gibi sert veya yumuaktr. Açk kahverenkli karpeller, kiremitvari dizilmitir. D pul körelmi oldu+undan dardan görülmez. Tohum: Kanat tohumu kak gibi bir yüzden kapatm, fakat kaynamamtr. Odun: Odunda do+al reçine kanallar vardr. Picea abies Picea orientalis (L.) Link. (Do4u ladini) Yayl: Kafkasya ve Küçük Asya nn önemli a+aç türlerinden biridir. Ülkemizde, Do+u Karadeniz Bölümü nün da+lk kesimlerinde yayl göstermektedir. Yapraklar koyu yeil, etli, ksa (3-11 mm) ve küt uçludur. Kozalak küçük (3-9 cm) ve karpellerin uç ksmlar düzgün ve yarm daire eklindedir. Picea abies (L.) Karst. (Avrupa ladini) Yayl: Avrupa da çok geni bir yayl alanna sahip olan en önemli türlerden biridir. Deniz iklimine sahip olan Bat Avrupa dnda tüm Avrupa da yayl göstermektedir. Yaprak: 1-2 cm uzunlu+unda olan parlak açk yeil renkli yapraklar sivri uçludur. Kozalak: 10-15 cm uzunlu+unda olan kozalaklar, silindirik; karpellerin uç ksmlar kaba dilidir. Kozalaklar genellikle tepenin uç ksmnda yer alrlar. Picea orientalis 13
ABIES Mill. (Göknarlar) Göknarlar Kuzey yarm kürenin lman ve serin bölgelerinde 51 türle temsil edilen önemli bir cinstir. Bu türlerden dört tanesi (Abies bornmülleriana, Abies nordmanniana, Abies cilicica ve Abies equi-trojani) ülkemizde do+al yetimektedir. Picea orientalis Picea pungens Engelm. (Mavi ladin; Kolorado ladini) Yayl: Kuzey Amerika nn batsnda, Kolorado, Utah ve Arizona eyaletlerinin da+lk kesimlerinde yetimektedir. 30 m ye kadar boy yapabilen a+açlardr. Sürgün: Genç sürgünleri kaln, koyu esmer ve çplaktr. Yaprak: @+ne yapraklar 2-3 cm boyunda, son sene yapraklar mavimsi, önceki yllara ait olanlar da yeil renklidir. Kozalaklar 8-10 cm uzunlu+unda, 3 cm çapndadr. Pullar saman sars renkte ve zar veya ka+t gibi incedir. Habitus: Genç yalarda piramidal ve orta yalarda konik bir tepeye sahiptirler. Kabuk: Açk gri renkli olup, ince ve düzgündür. @leri yalarda kaln çatlakldr. Yaprak: Uzun sürgünler üzerinde sarmal olarak dizilmi olan yapraklar, daha fazla k alabilmek için, +a göre iki sral sarmal gibi görülürler. Yapraklar yass iki yüzlü ve alt yüzlerinde iki adet stoma band vardr. aprak koparld+nda sürgün üzerinde daire eklinde çukur bir iz kalr. Kozalak: Baz türlerde d pul gelimemi oldu+undan dardan görülmez (Abies cilicica), buna karn bazlarnda görülür. 1 ylda olgunlaan kozalak, dik durur ve olgunlat+nda da+lr. Tohum: Üç köeli olan tohum kanatl, kanat tohumu sarm ve kaynamtr. Odun: Odunlarnda do+al reçine kanal yoktur; fakat yaralanmalar sonucunda traumatik reçine kanallar oluur. Abies nordmanniana (Stev.) Mattf. (Do4u Karadeniz göknar+; Kafkas göknar+) Yayl: Bu tür Kafkasya ile Kuzey Do+u Anadolu nun da+lk kesimleridir. Sürgünler sk koyu esmer veya siyahms tüylü ve incedir. Tomurcuklar reçineli de+ildir. Kozalaklar 15-16 cm boyunda ve 5 cm enindedir. D pul dardan görülür. Picea pungens 14 Abies nordmanniana
Abies bornmülleriana Mattf. (Uluda4 Göknar+) Yayl: Ordu nun Melet Irma+nn batsndan balayp, Kazda+larna kadar, tüm Karadeniz Bölgesi da+lk bölgesinde yayl göstermektedir. Bu tür ülkemiz için endemik olup, dünya üzerinde sadece bu bölgede do+al yetimektedir. Sürgünleri çplak, parlak kahverenkli ve kalndr. Tomurcuklar reçinelidir. Kozalaklarnda d pul dardan görülür. Abies cilicica Carr. (Toros göknar+) Yayl: Bu tür, Ülkemizin Akdeniz Bölgesi ndeki Toros da+larnda 1000 nin üzerindeki da+lk kesimde geni bir yayla sahiptir. Genç sürgünler, parlak çplak veya gri-esmer tüylüdür. Tomurcuklar reçinesiz veya hafif reçinelidir. Kozalaklar en büyük olan tür olup, kozalak boylar 15-25 cm. ve çap 6 cm dir. Kozalaklarnda d pul dardan görülmez. Abies bornmuelleriana Abies equi-trojani Aschers et Sint. (Kazda4+ göknar+) Yayl: Bu tür de ülkemiz için endemik olup, Kazda+larnda do+al yayl göstermektedir. Sürgünler parlak ve çplak, Tomurcuklar bol reçineli Yan sürgünlerin uç ksmndaki tomurcuk says, di+er türlerde en fazla 4 iken, bu türde 5-7 arasnda de+imektedir. Kozalaklar 15-20 cm boyunda olup, d pul dardan görülür. Abies cilicica PSEUDOTSUGA Carr. (Duglas göknarlar+) Kuzey Amerikann bats ile Çin in güneybatsnda, Japonya ve Fransa da ormanlar kuran 22 türle temsil edilen bu cins, morfolojik özellikleri bakmndan Abies ve Picea cinsleri arasnda yer almaktadr. Abies cilicica 15 Habitus: Uzun boylu, sivri tepeli ve ileri yalarda geni tepeli, herdem yeil a+açlardr. Tomurcuklar çok pullu ve Pinaceae familyas içerisinde yan tomurcuklar en büyük olan cinstir. Tomurcuklarn üzerleri reçinesiz ve tüysüzdür. Sürgün: Yalnz uzun sürgünler vardr ve yapraklar uzun sürgünlerden teker teker çkmtr.
Yaprak: Yaprak, yass, sivri uçlu, dip taraf yaprak sap gibi incelmitir. Yapraklarn alt yüzünde belirgin iki stoma band bulunmaktadr. Kozalak: Kozala+n her iki pulu da gelimitir. D pul, çok daha fazla gelimi olup, belirgin ekilde darya do+ru uzama yapmtr. Brahte (d pul) üç parçaya ayrlm ve ortadaki parça di+erlerinden daha uzundur. Kozalak pullar olgunlat+nda da+lmaz. Tohum: Tohumun sert bir kabu+u vardr. Kanat büyük, tohumu ksmen örtmütür. Tohumun kanat tarafndan örtülmeyen taraf çizgilidir. Odun: Odunlarnda reçine kanal bulunmaktadr. Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco. (Adi duglas göknar+) Yayl: Kuzey Amerika nn batsnda, British Colombia dan güneyde Meksika ya kadar geni bir yayl alanna sahiptir. Botanik özelikleri: Yapraklarn üst yüzleri koyu veya mavimsi yeil, alt yüzünde iki stoma band vardr. @+ne yapraklar ezilince aromatik bir koku verir. Kozalaklar 7-10 cm boyutlarnda olup, üç parçal brahte belirgin ekilde dardan görülmektedir. TSUGA (Endl.) Carr. Kuzey Amerika nn do+u ve batsnda, Do+u Asya da Japonya, Çin ve Himalayalarda ormanlar kuran bu cins, 10 türle temsil edilmektedir. Habitus: Dallar gövdeye yatay uzanan herdem yeil a+açlardr. Ço+unlukla uçlar sarkktr. Dallar ço+unlukla gövdeye düzensiz dizilmilerdir. Tomurcuk: Çok küçük yumurta biçimindeki tomurcuklar reçinesizdir. Yaprak: @+ne yapraklar sürgünlere sarmal dizilmitir. Fakat, yapraklarn kvrlmasyla iki sral gibi görünürler. Yass, iki yüzlü ve alt yüzlerinde belirgin iki stoma band olan yapraklar, farkl boylardadrlar. Sürgünün üst ksmndaki yapraklar çok ksadr. Pinaceae familyas içinde kozala+ en küçük olan cinstir. Bir ylda olgunlaan kozalak da+lmaz. D pul dardan görülmez. Bu cins kozalak özelli+i ile Ladinlere, yaprak özelli+i ile de göknarlara benzemektedir. Tohum: Tohum ve kanat küçük olup, kanat tohumla kaynamtr. Odun: Odunlarnda reçine kanal bulunmamaktadr. Pseudotsuga menziesii Tsuga canadensis 16
Tsuga canadensis (L.) Carr. (Kanada veya Do4u Tsugas+) Yayl: Vatan Kuzey Amerika nn do+usudur. Burada, Kanada dan balayarak, Kuzey Amerika nn do+u ksmlar boyunca yaylr. Yaprak: @+ne yapraklar 10-15 mm uzunlu+unda olup, uçtakiler ve sürgün üzerindekiler ksadr. Kozalak: 15-25 mm boyunda olan kozalaklarn pullar deri gibi sert, kenarlar yuvarlak veya dikkati çekmeyecek kadar ince dilidir. sürgünün üzerindeki ana yapraklar ise i+ne yaprak eklindedir. Yaprak boyu sürgünün dip ve uç ksmna do+ru ksald+ için balk klç+ eklinde görülür. Yapraklarn üst yüzü koyu yeil, alt yüzü açk yeil olup, iki stoma band vardr. Kozalak: Bir ylda olgunlaan, 2-2,5 cm boyundaki dii kozalak, 15-20 puldan olumutur. Her bir pulun altnda 3-7 tohum bulunur. Kozalak pullar, yan kenarlaryla kapanmtr. 3.CUPRESSACEAE Bu familya dünya üzerinde, 30 cins ve 142 türle temsil edilmektedir. Geçen yllara kadar ayr bir familya olan Taxodiaceae, tüm cinsleriyle beraber, çeitli morfolojik ve genetik özelliklerine dayanlarak bu familya içine alnmtr. Familyann botanik özellikleri: Habitus: Ço+unlu+u birinci snf orman a+ac niteli+inde olup, baz Juniperus türleri bodur veya yerde sürünücü formundadr. Yaprak: Yapraklar herdem yeil veya baz cinslerde dökülür; i+ne ve pul yaprak eklindedir. Çiçek: Çiçekleri 1C 1E veya 1C 2E dir. Erkek çiçekler, baz cinslerde tek tek vya baz cinslerde de kurul halinde bulunurlar. Erkek çiçeklerde her bir etamin 2-9 çiçek tozu torbas tar.dii çiçekleri ise kozalak oluturur ve her bir etaminin koltu+unda 2-çok sayda tohum tomurcu+u bulunur. Kozalak: Kozalaklar baz taksonlarda olgunlat+nda da+lrken, taksonlarn ço+unda da+lmaz. Karpeller baz cinslerde üst üste kapanrken, bazlarnda yan kenarlaryla kapanmtr. Bu familya içerisinde yer alan baz cinsler monotipik cins (tek türle temsil edilen cins) oldu+undan, cins ve tür özelli+i ayndr. SEQUOIA Endl. Sequoia sempervirens (D.Don.) Endl. (Sahil Sekoyas+) Monotipik bir cinstir. Yayl: Kuzey Amerika nn Pasifik sahillerinde, Kaliforniya çevresinde do+al olarak yaylmaktadr. Habitus: Herdem yeil, dev yapl; gövde kabuklar çok kaln olan a+açlardr. Sürgün: Genç sürgünleri önceleri yeil, daha sonra krmz kahverengindedir. Tomurcuk: Tomurcuk, kiremtivari dizilmi çok sayda pulla örtülüdür. Yaprak: @ki tip yaprak vardr. Sürgünün dip ve uç ksm ile kozalak sapnda yer alan yapraklar pul, Sequoia sempervirens SEQUOIADENDRON Buchh. Sequoiadendron giganteum (Lindl.) Buchh. (Mamut a4açlar+; Dev sekoyalar) Monotipik bir cinstir. Yayl: Kuzey Amerika-Kaliforniya nn Sierra Nevada da+larnda do+al yetimektedir. Habitus: Herdem yeil, dev yapl ve görkemli koniferlerdendir. Tomurcuklar pullarla örtülmemi, çplaktr. Yaprak: Boylar 5-6 mm olan yapraklar ço+unlukla biz (üç köeli, uç ksma do+ru giderek sivrilen ekilli) gibidir. Sürgüne 3 lü sarmal olarak dizilmilerdir. Uçlar sivri ve batcdr. 17
Kozalak: 5-8 cm uzunlu+unda ve 25-40 puldan olumu kozalak 2 ylda olgunlar. Her pulun koltu+unda 3-9 tohum bulunur. Sonbaharda ortaya çkar ve ilkbaharda tozlarlar. Kozalak: Bir ylda oluan dii kozalaklar olgunlat+nda da+lr. Sequoiadendron giganteum TAXODIUM Rich. (Batakl+k servileri) Günümüzde Kuzey Amerika (Taxodium distichum) ve Guatemala- Meksika- Texas bölgesinde (Taxodium mucronatum) yayl gösteren iki türü bulunmaktadr. Taxodium distichum (L.) Richards. (Amerikan batakl+k servisi) Habitus. Kn yapra+n döken ve dev boyutlara ulaabilen orman a+açlardr. Bataklk alanlarda, toprak yüzeyine çkan havai kökler yaparlar. Sürgün: Uzun sürgünlerle birlikte ksa sürgünleri de vardr. Yapraklar ksa sürgünlerle birlikte dökülürler. Yaprak: Açk yeil ve yumuak olan yapraklar, sürgünlere almaçl dizilmilerdir. Uzun sürgünlerdeki yapraklar pul yaprak halindeyken, ksa sürgünlerdekiler i+ne yaprak eklindedir. Tomurcuk: Üzerleri pullu, küçük ve yuvarlak olan tomurcuklar, uzun sürgünlerin uçlarnda yer alrlar. 6-8 etaminden olumu erkek çiçeklerin bir ço+u bir arada salkm halinde kurul olutururlar. Taxodium distichum CRYPTOMERIA D. Don. Cryptomeria japonica (L.) D. Don. (Japon çam+; Japon kriptomeryas+) Monotipik bir cinstir. Yayl: Japonya da do+al olarak yetimektedir. Habitus: Herdem yeil boylu orman a+açlardr. Dallar gövdeye genel olarak çevrel dizilmilerdir. Tomurcuk: Tomurcuklar çplaktr. Yaprak: 8-16 mm uzunlu+undaki i+ne yapraklar biz gibi üç köeli, uçlar sivri ve batc, uç ksm sürgüne do+ru kvrktr. Çiçek: Erkek çiçekler kozalakçk halindedir. Dii çiçekler de yuvarlak ekilli ve sürgünün uç ksmnda yer almtr. Kozalak: 1 ylda oluan kozalak, da+lmaz. D pulun uç ksm serbest ve darya do+ru kvrktr. Her bir karpelin koltu+unda 2-5 tohum bulunur. 18
Thuja pilicata D.Don. (Boylu maz+) Yayl: Kuzey Amerika ve Kanada da do+al yetien önemli bir orman a+acdr. Yaprak: Yapraklarndaki ya+ bezeleri belirgin de+il veya yoktur. Kozalak pullarnn ucunda dikensi bir çknt bulunur. Yan sürgünleri di+er türlere kyasla daha uzun ve daha seyrektir. Yaprak ovuturuldu+unda ho bir koku verir. Cryptomeria japonica THUJA L. (Maz+lar) Bu cins Çin, Formoza, Japonya ve Kuzey Amerika da yayl gösteren 5 türle temsil edilmektedir. Habitus: Herdem yeil, boylu a+açlardr. Yaprak: Yapraklar küçük, pul yaprak eklinde ve sürgünlere karlkl dizilmilerdir. Sürgünlerin geni yüzünde yer alan yapraklar, düz ve bu yapraklarn srtnda küresel ya+ bezeleri vardr. Yan yapraklar kayk gibi katlanm ve sürgünü kavramtr. Çiçek: 1C 1E dir. Dii çiçekler yan sürgünlerin uçlarnda yer alrlar. Kozalak: 4-6 çift karpelden olumu olan kozalak, küçük, her bir karpelin koltu+unda 2-3 adet tohum tomurcu+u vardr. 1 ylda oluan kozala+n pullar deri gibi serttir. Tohumlar mercimek gibi yass ve kanatldr. Thuja pilicata Thuja occidentalis L. (Bat+ maz+s+) Yayl: Kuzey Amerika nn do+usu ve Güney Kanada da yayl göstermektedir. Yaprak: Sürgünlerinin geni yüzeylerinde yer alan pul yapraklarn srtnda küresel ya+ bezeleri vardr. Sürgünlerin üst yüzleri koyu yeil, alt yüzleri açk yeildir. Kozalak: Kozalak 4-5 çift puldan oluur; pullarn ucu yuvarlak ve sivri bir çknt her zaman bulunmaz. Yan sürgünler di+er türe göre daha sk ve ksadr. 19