PARASAL AKTARIM MEKANİZMASI OLARAK FAİZ ORANI KANALININ ETKİNLİĞİ: AZERBAYCAN UYGULAMASI

JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY- ECONOMICS AND ADMINISTRATION 2014. Volume 2, Number 2 Pages 111-118 UOT: 336.01/.02 PARASAL AKTARIM MEKANİZMASI OLARAK FAİZ ORANI KANALININ ETKİNLİĞİ: AZERBAYCAN UYGULAMASI Shahriyar MUKHTAROV, Khatai ALİYEV Qafqaz Üniversitesi Bakü / AZERBAYCAN smuxtarov@qu.edu.az, xaliyev@qu.edu.az ÖZET Merkez Bankalarının aktarım mekanizmasının nasıl çalıştığını anlamaları, para politikası araçlarının üretim düzeyi ve enflasyona etki düzeyi ile bu etkileşimin sürecini bilmeleri açısından önemlidir. Parasal aktarım mekanizması para arzında veya kısa dönem faiz oranındaki politika değişimlerinin toplam çıktı ve istihdam gibi reel değişkenleri etkilemesini açıklar. Bu çalışmada Azerbaycan da parasal aktarım mekanizmalarından faiz oranı kanalının reel GSYİH, tüketim harcamaları ve enflasyon üzerinde etkili olup olmadığı araşdırılmaktadır. Çalışmada 2002-2012 dönemine ait çeyrek veriler VEC (Vector Error Correction) modeli kullanılarak analiz edilmiştir. Elde edilen bulgulara göre faiz oranı kanalının kullanılan makro ekonomik değişkenler üzerinde kısa ve uzun dönemde etkileri mevcut, fakat bu etkiler istatistiksel olarak anlamlı değildir. Ayrıca, faiz oranının reel GSYİH ve enflasyon üzerinde etkisi her zaman negatiftir. Tüketim harcamaları üzerinde etkisi ise kısa dönemde pozitiv, uzun dönemde ise negativdir. Anahtar Kelimeler: Parasal aktarım mekanizması, Faiz oranı kanalı, GSYİH, Tüketim harcamaları, Enflasyon. EFFECTIVENESS OF THE INTEREST RATE CHANNEL AS A MONETARY TRANSMISSION MECHANISM: THE APPLICATION OF AZERBAİJAN ABSTRACT Studying monetary transmission mechanism of Central Banks is essential in terms of investigating the relationship between monetary policy tools, total production, and inflation. Monetary transmission mechanisms clarify the impact of the change in the money supply and interest rates in the short-term over total production and employment level. The aim of this research is to investigate the impact of interest rate channel as a tool of monetary transmission mechanism over real GDP growth, real total consumption expenditures growth and inflation level in Azerbaijan economy. For this aim, the authors employ VEC (Vector Error Correction) model analysis for 2002-2012 quarterly data. The research found out that there is a relationship between interest rates and taken macro economic variables in the short-run and the long-run, but the impact is not statistically significant. More precisely, the impact of interest rate over real GDP growth and inflation is always negative. Over total consumption expenditures growth, the impact is positive in the short-run, but became negative in the long run. Keywords: Monetary transmission mechanism, Interest rate channel, GDP, Consumption expenditures, inflation. PUL SİYASƏTİ TRANSMİSSİYASI MEXANİZMİ OLARAQ FAİZ DƏRƏCƏSİ KANALININ EFFEKTİVLİYİ: AZƏRBAYCAN NÜMUNƏSİ XÜLASƏ Mərkəz banklarının pul transmissiya mexanizmlərinin bilinməsi pul siyasəti vasitələrinin istehsal səviyyəsi və inflyasiya ilə arasındakı əlaqənin öyrənilməsi baxımından vacibdir. Pul transmissiya mexanizmləri pul təklifində və faiz dərəcələrindəki siyasi dəyişikliiklərin qisa müddətdə məcmu istehsal və məşğulluq kimi dəyişkənlərə təsir etməsini açıqlayır. Bu araşdırma Azərbaycan iqtisadiyyatında pul siyasətinin transmissiyası kanallarından faiz dərəcəsi kanalının real ÜDM, istehlak xərcləri və inflyasiya üzərində təsirini tədqiq edir. 2002-2012-ci illəri əhatə edən tədqiqatda VEC modeli istifadə edilmişdir. Əldə olunan nəticələr göstərir ki, faiz dərəcələrinin götürülən makroiqtisadi dəyişkənlər üzərində qısa və uzun müddətli təsiri var, amma bu təsir statistik olaraq əhəmiyyətli deyil. Daha dəqiq desək, faiz dərəcəsinin real ÜDM və inflyasiya üzərində təsiri hər zaman neqativdir. İstehlak xərcləri üzərində təsiri isə qısa müddətdə pozitiv, uzun müddətdə neqativdir. Açar Sözlər: Pul transmissiya mexanizmi, Faiz dərəcəsi kanalı, ÜDM, İstehlak xərcləri, İnflyasiya. Giriş Para politikasının reel ekonomiyi nasıl etkilediği iktisat literatüründe uzun zamandır tartışılan konulardan biri haline gelmiştir. Bu kapsamda parasal aktarım mekanizması ile ilgili pek çok farklı tanımlar iktisatçılar 111

Shahriyar Mukhtarov, Khatai Aliyev tarafından yapılmaktadır. Parasal aktarım mekanizması bir ekonomi denge durumunda iken, para politikasındaki değişikliklere bağlı olarak meydana gelen talep veya arz fazlasının (veya ters durumda) toplam harcamalar üzerindeki etkilerini inceleyen bir mekanizmadır. Yani, parasal aktarım mekanizması para politikası kararlarının kanallar aracılığı ile reel hasıla ve enflasyonu etkilediği bir süreçtir [1, s.11]. Merkez bankasının politika kararları ekonomik faaliyetleri ve fiyatlar genel düzeyini çeşitli parasal aktarım kanalları aracılığı ile etkilemektedir. Sözkonusu kanallar birbirini etkileyerek veya tamamlayarak kompleks bir özellik ortaya koymaktadırlar. Bu kanallardan en önemlileri faiz oranı kanalı, döviz kuru kanalı, varlık fiyatları kanalı ve kredi kanalı yaklaşımlarıdır. Bu çalışmada ilk ola rak faiz oranı kanalı ile ilgili bir değerlendirme ve literatür taraması yapılmaktadır. Daha sonra Azerbaycan da faiz kanalına ilşkin ampirik uygulama yapılmakta ve elde edilen bulgular değerlendirilmektedir. Faiz Oranı Kanalının Teorik Çerçevesi Faiz oranı kanalı, para politikasının etkileri ni IS-LM modeli kapsamında incelemekte ve geleneksel aktarım kanalı olarak kabul edilmektedir [2, s.1]. IS-LM modelinde para ve tahvil olarak iki finansal varlık dikkate alınmaktadır. Tahvil ve kredi arasında tam ikame olduğu varsayıldığı için para dışındaki tüm varlıklar tahvil olarak değerlendirilmektedir. Dolayısıyla servet sahiplerinin portföyünde bulunan para dışındaki varlık ların bileşimini etkileyen unsurların ekonomi açısından her hangi bir önemi olmamak tadır. Ayrıca, aktarım mekanizmasının en basit halini ifade eden faiz oranı kanalı piyasaların mükemmel işlediği varsayımına dayanmaktadır [3, s.139]. Söz konusu yakla şıma göre para politikası sermaye piyasası faiz oranındaki etki üzerinden işlemektedir [4, s.265]. Para Görüşü olarak da nitelendirilen faiz oranı kanalı bazı varsayımlara dayanmaktadır. Bunlardan; [5, s.64]. 1. Birincisi, merkez bankası parasal tabanı kontrol edebilmelidir. 2. İkincisi, merkez bankası nominal ve reel faiz oranlarını etkileyebilmelidir. Yani fiyat yapışkanlığı sözkonusu olmamalıdır. 3. Üçüncüsü, kısa vadeli faiz oranlarındaki değişiklikler hane halkı ve işletmelerin yatırımlarını belirleyen uzun vadeli oranları üzerinde etkili olabilmelidir. 4. Sonuncusu ise, faize duyarlı harcamalar ile çıktı arasında para politikası değişmelerine karşı benzer tepki olmalıdır. Faiz oranı kanalı dikkate alındığında, para otoritesi borç paranın marjinal maliyetini değiştirerek, üreticilerin yatırım ve harcama kararlarını, tüketicilerin ise, nakit akımlarını ve tüketim kararlarını etkilemekte ve toplam talebi değiştirmektedirn [6, s.5]. Keynesyen yaklaşıma göre, para arzındaki bir genişlemenin reel ekonomiye etkisini aşağıdaki şema ile özetleyebiliriz: Yukarıdaki şemada M ile gösterilen parasal genişleme reel faiz oranında (ir) bir düşüşe neden olmakta, bu da sermayenin maliyetini azaltarak yatırımların artmasına neden olmaktadır. Yatırımlardaki artış ise toplam talep ve hasılanın (Y) artmasına yol açmaktadır [7, s.617]. Faiz oranı kanalı geleneksel Keynesyen düşüncede farklı bir şekilde de işlemektedir. Örneğin, para otoritesi para arzını açık piyasa işlemleri ile artırdığında finansal varlıklara karşı talep doğacak ve bu varlıkların fiyatı artarken getirileri düşecek tir. Bu kapsamda, yatırımların faiz oranına karşı olan duyarlılığına bağlı olarak, yatırım harcamaları artacak ve genişleyen toplam talep, istihdamı ve üretimi artıracaktır. Fakat bu her durumda geçerli olan ve sürdürülebilir bir süreç değildir. Zira Keynes in Likidite tuzağı olarak adlandırdığı ve faizlerin 112

Parasal aktarım mekanizması olarak faiz oranı kanalının etkinliği: Azerbaycan uygulaması aşağı yönlü düşüşe duyarsızlaştığı bir durumla karşılaşılacaktır. Herkesin nakitte kalmayı tercih ettiği, talep yetersizliğinin ciddi boyutlara ulaştığı sözkonusu durumda, para politikası uygulamalarının faiz kanalıyla işlerliği artık söz konusu olmayacaktır [8, s.7]. Her ne kadar Keynes faiz oranı kanalının temelde işletmelerin yatırım harcamaları kararları aracılığı ile çalıştığını ifade etse de, daha sonra yapılmış parasal aktarım mekanizması ile ilgili araştırmalarda tüketicilerin konut satın alma ve dayanıklı tüketim malı harcamaları üzerinde de faiz oranlarının etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu nedenle yukarıda faiz oranı kanalının işleyişi ile ilgili verilen şema işletmelerin sabit varlık ve stok yatırımlarına ilave olarak hane halkının konut ve dayanıklı tüketim malı harcamalarını da içermektedir [7, s.617]. Literatur Taraması Literatürde para politikası aktarım kanallarını teorik ve ampirik açıdan inceleyen çok sayıda çalışmalar vardır. Fakat, geleneksel aktarım mekanizmasına yönelik ampirik çalışmanın çok az olduğu görülmektedir. Türkiyede ve diğer ülkelerde faiz kanalını tek başına ya da diğer kanallar ile birlikte ele alan çalışmaların bir kısmı aşağıda özetlenmektedir. Taylor (1995), parasal aktarım mekanizmasını analiz etmek amacıyla basit bir çatı sunduğu çalışmasında, faiz kanalının güçlü bir kanal olduğunu belirtmiştir. Taylor a göre para politikası kararlarındaki bir değişiklik (faiz oranındaki değişiklik) yatırım ve tüketim davranışlarını dikkate alacak düzeyde etkilemektedir [1, ss.11-26]. Mojon ve Peersman (2001), euro bölgesinin on ülkesi (Avusturya, Belçika, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, İrlanda, İtalya, Hollanda ve İspanya) için 1980-1998 dönemini kapsayan sentetik verileri kullanarak VAR modeli ile para politikasındaki beklenmeyen degismelerin makroekonomik etkile rini incelediği çalışmasında parasalaktarım kanalları içerisinde geleneksel faiz kanalının en önemli kanal olduğu sonucuna ulaşmıştır [9]. Butzen, Fuss ve Vermeulen (2001), Belçika da para politikasının firma davranışları üzerindekietkilerini incelemek amacıyla ekono minin bütün sektörlerini kapsayan bir çalışma yapmışlardır. Farklı büyüklükteki firmalara ait 1985 1998 dönemine ilişkin veriler kullandıkları çalışmada hem geleneksel faiz oranı, hem de bankaların parasal aktarım sürecinde önemli bir role sahip olduğunu göstermektedir [10, ss.1-43]. Reyes (2002), ABD için parasala aktarım ka nallarını VAR yöntemini kullanarak test etmistir. Elde edilen bulgular üretim dinamiğini etkileyen başlıca değişkenlerin reel faiz oranı, varlık fiyatları, reel harcamalar ve para olduğunu göstermektedir. Çalışmada faiz kanalının parasal aktarım mekanizmasındakirolü önemli olmakla birlikte, nedenselliğin paradan faize değil de, faizden paraya doğru olduğu sonucuna ulaşılmıstır [11, ss.1-22]. Angeloni vd. (2003), Euro bölgesinde para politikasının etkilerini araştıran çalışmalarında faiz oranı kanalının işlediğine, bu kanalın dominant olmadığı yerlerde ise, banka kredi kanalının ya da diğer parasal aktarım kanallarının varlığına ilişkin bulgular elde etmişlerdir [12, ss.1-41]. Bilan ve Kryshko(2007),Ukrayna nın 1997 2003 dönemine ilişkin aylık verilerinin kullanarak parasal aktarım mekanizmasını ve özellikle faiz oranı kanalının göreli önemini incelemişlerdir. Çalışmada, faiz oranı kanalının diğer parasal aktarım kanallarına göre daha üstün olduğuna ilişkin bir kanıt bulunamamıştır [13, ss.1-84]. Yue ve Zhou (2007), 1996.1-2005.8 dönemine ilişkin verilerini Granger nedensellik testini kullanarak yaptıkları çalışmaya göre Çin de parasal aktarım mekanizmasının gelenek- 113

Shahriyar Mukhtarov, Khatai Aliyev sel faiz kanalı üzerinden işlemediği sonucu na ulaşmışlardır. Çalışmada elde edilen bulgulara göre, ne yatırım harcamaları ile piyasa faiz oranı arasında ne de hane halkı tüketim harcamaları ile faiz oranı arasında nedensel ilişki söz konusu değildir [14, ss.6-13]. Cheong ve Boodoo (2008), Trinidad ve Tobago da 2002-2008 dönemi için faiz kanalını incelemişlerdir. Faiz kanalının sözkonusu dönemde çok iyi çalışmadığını ifade etmişlerdir. Buna fazla likiditenin neden olabileceğini, bu ortadan kalktığında kanalın çalışmaya başlayabileceği belirtilmiştir [15]. Mirdala (2009), 1999-2008 dönemi için SVAR metodolojisini kullanarak Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan ve Polonya da para politikasının belirli makro değişkenler üzerindeki etkilerini incelemiştir. Çalışmada ulaşılan sonuçlara göre, Macaristan dışındaki diğer üç ülkede para politikası aracı olarak kullanılan kısa vadeli faiz oranlarındaki bir artış sonucu GSYİH düşmüştür. Para politikasının enflasyon üzerindeki etkisi ise ülke ler arasında farklılık göstermiştir. Çek Cumhuriyeti ve Polonya da uygulanan politika sonucu enflasyon düşerken, Slovakya ve Macaristan da artmıştır. Bu bakımdan Çek Cumhuriyeti ve Polonya da faiz kanalının çalıştığı söylenebilir [16]. Qiong-Hua ve diğerleri. (2010), tarafından 1998-2008 döneminde Çin de faiz kanalının etkili olup olmadığının incelendiği çalışmada faiz kanalının işlemesine rağmen etkin olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Peker (2004), VAR modeli kullanarak Türkiye de parasal şokların reel etkilerini incelediği çalışmasın da, parasal şokların gerçekleşmesiyle birlikte faiz oranlarının düştüğü ve üç ay sonrasında ise tekrar faiz oranlarının çıkışa geçtiğini belirterek, faiz haddine verilen pozitif şoka ise sanayi üretiminin ilk olarak artma yönünde daha sonra ise azalma yönünde tepki verdiği sonucuna ulaşmıştır [17]. Çiçek (2005), VAR modeli kullanarak yaptığı çalışmada, Türkiye de faiz oranına uygu lanan şok sonrası yatırımların düştüğünü ve parasal aktarım mekanizmaları içerisinde en etkili kanalın faiz oranı kanalı olduğu sonucuna ulaşmıştır [18, ss.82-105]. Başcı vd. (2007) yaptıkları çalışmada, Türkiye de faiz ve enflasyon oranlarının düşmesiyle faiz oranı kanalının güçleneceğini belirtilmişler [19]. Örnek (2009), Türkiye de 1990-2006 yıl ları arasında üçer aylık verilerle VAR mode lini kullanarak parasal aktarım mekanizma larını test etmiştir. Çalışmada elde edilen bulgulara göre faiz oranı kanalının çalıştığı sonucuna ulaşılmıştır [20, ss.104-125]. Büyükakın ve diğerleri (2009), Türkiye de Granger nedensellik testi ve Toda Yamamoto yaklaşımı kullanarak faiz oranı kanalını incelemişlerdir. Çalışmada, Granger ne densellik test sonuçlarının faizlerdeki değişimin öncelikle yatırımlarda değişikliğe, da ha sonra fiyatlarda, en son olarak da gelirde değişime neden olduğu; Toda Yamamoto yöntemine göre ise faizlerdeki değişim öncelikle yatırımları, daha sonra ise geliri etkilediği sonucuna ulaşılmıştır [21, ss.101-108]. Erdoğan ve Yıldırım (2009), Türkiye için faiz kanalının işleyişini araştırdıkları çalışmalarında, kısa vadeli faiz oranlarındaki değişik liğin uzun vadeli reel faiz oranlarında yükselişe ve buradan da dayanıklı tüketim ve yatırım harcamalarını etkilediği, ancak bu etkinin kısa süreli olduğu gözlenmiştir [22, ss.57-72]. Doğan (2012), Türkiye de 2000.1-2011.3 dönemlerini içeren üçer aylık verileri kullanarak VAR modeliyle yapılan çalışmada parasal aktarım mekanizması açısından faiz ora nı kanalı analiz edilmiştir. Çalışmada geleneksel aktarım kanalının çalıştığında dair kanıtlar bulunmuştur [23, ss.211-220]. Arabacı ve Baştürk (2013) VAR modelini kullanarak 2001 2008 döneminde faiz oranı kanalının etkinliğini incelemişler. Analizler sonucunda ulaşılan bulgular, faiz oranı kanalının etkinliğinin 2001-2008 döneminde tek bir örneklem olarak değerlendirilemeye 114

Parasal aktarım mekanizması olarak faiz oranı kanalının etkinliği: Azerbaycan uygulaması ceği, 2004 öncesi ve sonrası dönemlerin yapısal olarak farklılık gösterdiği yönündedir. Ayrıca, 2004 sonrası dönemde faiz oranı kanalı 2004 öncesi döneme göre çok daha etkin bir şekilde çalışmaktadır [24, ss.15-33]. Uygulama Faiz oranı kanalının Azerbaycan ekonomisi üzerinde genel makroekonomik etkinliğine ampirik açıdan da bakılması önemlidir. Bu amaçla önemli makroekonomik değişkenler olarak, araştırmada ülke ekonomisinde yıllık reel gayrı safi yurt içi hasıla, toplam tüketim harcamaları ve enflasyon dikkate alınmıştır. Faiz oranı değişkenine temsili değişken olaraksa ortalama yıllık kredi faiz oranı kullanılmıştır. Kredi faiz oranını kullanmamızın nedeni olarak bankalararası faiz oranları ile ilgili verilere ulaşılamaması, Merkez bankasının politik faiz oranını etkin bir şekilde kullanmamsı ve menkul kıymet pazarlarının çalışmaması olarak gösterebiliriz. Gereken veriler Dünya Bankası veri bazasından ve Azerbaycan Merkez Bankası veri bazasından alınmıştır. Bu çalışma 2002-2012 yılları olmak üzere 10 yıllık bir dönemi kap samaktadır. Ampirik değerlendirmelerde yetersiz gözlem sayısı sorununu önelemek amacıyla tüm veriler yıllık bazdan E-Views 8 kullanılarak dönemlik hale getirilmiştir. Tüm veriler için aynı yöntem kullanıldığından dolayı bu çalışmanın sonuçları üzerinde olumsuz etki yaratmamaktadır. Ayrıca, aynı yönetm kulanıldığına göre, tüm veriler mevsimsel etkiden de arındırılmış hale gelmektedir. Yöntem Bu çalışmada faiz oranı kanalının makroekonomik etkinliğinin ölçülmesi için farklı yöntemler kullanılmıştır. İlk önce Pairwise Granger nedensellik testinden yararlanılarak yıllık ortalama kredi faiz oranının götürülmüş makroekonomik değişkenlerde değişmeye neden olup olmadığına bakılmıştır. Daha sonra Johansen birim kök testi aracılığıyla kullanılan Vektor Error Correction (VEC) modelindeki esas değişkenler arasında uzun dönem ilişkinin olup olmadığına bakılmıştır. Tüm yapılan değerlendirilmelerde gecikme kriteri olarak AIC, SC ve HQ verisi sonucu iki yıl götürülmüştür. VEC modelinde Azerbaycan ekonomisinde petrol gelirleri etkisini kontrol etmek amacıyla dummy değişken modele bağımsız değişken olarak dahil edilmiştir. VEC modeli aracılığıyla yapılan etkitepki analizinde de aynı gecikme yılı kriteri ve Cholesky-dof ayrıştırma yöntemi kullanılmıştır. Granger Nedensellik test sonuçları Yukarıda belirtdiğimiz kriterler çerçivesinde yapılan Granger nedensellik testi belli null hipotezlerinin doğruluğunu ve ya red olunma ihtimalını bildirmektedir. Burada sıfır hipotezi olarak faiz kanalının kullanılan mak roekonomik değişkenler üzerinde Granger etkisinin olmadığı varsayılır. Test sonuçları faiz kanalının GSYİH büyümesi üzerinde etkin olduğunu gösteriyor. Çünkü, sıfır hipotez %5 önemlilik derecesinde red olunmaktadır. Diğer iki değişken üzerinde ise, faiz kanalının etkin olmadığı hipotezini red edemiyoruz. Bunun olası nedenlerini son kısımda açıklayacağız. Johansen Birim Kök test sonuçları Kullanılan değişkenler arasında birim kök ilişkisinin olması çalışma modelimizin etkinliği açısından önemlidir. İlave olarak, test sonucunda birim kök bağının mevcutluğu, kullanılan değişkenler arasında uzun dönem ilişkisinin olduğunu belirtir. Kullanılan ana değişkenler (kredi faiz orani, GSYH, toplam tüketim harcamaları, enflasyon) ile yapılan modelde birim kök ilişkisinin mevcutluğu bu testden yararlanılarak ortaya çıkarılmıştır. Şöyle ki, GSYİH ve toplam tüketim harcamalarının logaritmik olarak dahil edildiği değerlendirmede, trace statistik değer sonuçlarına göre en fazla bir ve iki birim kök denklemi ve ya uzun dönem ilişkisinin oldu- 115

Shahriyar Mukhtarov, Khatai Aliyev ğu varsayımı %1 önemlilik derecesinde red olunmuştur. İlaveten, en fazla üç birim kök denklemi ve ya uzun dönem ilişkisinin olduğu varsayımı ise, %5 önemlilik derecesinde red olunmuştur. Benzer sonuç Max-Eigen statistik test verileri ile elde edilen sonuçlar için de keçerlidir. Sonuç olarak, kullanılan değişkenlerimiz arasında %5 önemlilik derecesinde en az üç adet uzun dönem ilişkisinin varlığı bulunmaktadır. Etki-tepki analizi Bu konuda yapılan ampirik çalışmalardan da göründüğü gibi, faiz oranı kanalının etkinliğinin ölçülmesinde en yaygın kullanılan yöntemlerden birisi etki-tepki analizidir. Burada görülmek istenen temel olay götürülen makroekonomik değişkenlerin faiz oranındakı bir birimlik standart sapmaya farklı dönemlerde nasıl tepki verdiğini ortaya çıkarmaktır. Azerbaycan örneğinde ise ortalama kredi faiz oranında bir birim standart sapmaya GSYİH, toplam harcamalar ve enflasyonun kısa ve uzun dönemlerde nasıl tepki verdiği incelenmektedir. Şekil 1-de kredi faiz oranlarındakı bir birim lik standart sapmaya Azerbaycan ekonomisi GSYİH büyümesinin nasıl bir tepki verdiği gösterilmektedir. Göründüğü gibi, çeyrek veri ile yapılan analizde ülke GSYİH büyüme oranı kredi faiz oranındaki bir birimlik standart sapmaya negatif tepki veriyor. İzleyen tüm diğer dönemlerde de bu tepki negatif olmaya devam ediyor..08.04.00 -.04 -.08 Şekil 1. Etki-tepki analizi: Faiz GSYH Response of LOG(GDP) to FAIZ 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 Sonuçta, GSYİH büyüme oranı ile kredi faiz oranı arasında faiz kanalının etkinliği açısından ters bir ilişki var. Tüm periodlarda tepkinin negatif olduğu nedeniyle kredi faiz oranlarındaki değişimin GSYİH büyüme oranı üzerinde etkisinin hem kısa hem de uzun dönemde negatif olduğu sonucu ortaya çıkıyor. İlk çeyrekde tepkinin az ve ya neredeyse yok gibi gorünmesinin nedeniyse yatırım amaçlı yeni kredi oranıyla yapılan anlaşmalarının belli bir süre gerektirdiği ve geçmiş dönemlerde götürülmüş kredilerin bu dönemlerde de kullanım etkisinin kalmış olması ile açıklana bilinir..04.03.02.01.00.01.02 Şekil 2. Etki-tepki analizi: Faiz Harcamalar Response of LOG(HARCAMA) to FAIZ 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 Kredi faiz oranındaki bir birim standart sapmaya toplam tüketim harcamalarının nasıl tepki verdiği şekil 2-de gösterilmişdir. Bura da tüketim harcamalarının ilk olarak faiz oranındaki değişime pozitif tepki verdiği görülmektedir. Özellikle, kısa dönemde artan pozitif etki görülüyor. Uzun dönemde pozi tif etki ise zamanla azalarak 7.ci çeyrekte negatif oluyor ve sonrakı periodlarda negatif olmakta devam edir. Faiz oranı kanalının toplam tüketim harcamaları üzerinde neden kısa dönem pozitiv etkili olduğu tartışılır. İlk olarak, Azerbaycanda kredilere yönelik tüketici davranşları en önemli faktör olarak ele alınabilir. Zira, Azerbaycan bankalarının kredi portfö yünde en büyük pay tüketim amaçlı küçük hacmli kredilerdir. Tüketiciler genellikle ihtiyaç gereği kredilere baş vurduklarında kredi faizleri karşısında esnek davranmazlar. Kredi faiz oranlarındaki artış nedeniyle azalan yatırım amaçlı kredi başvuruları ve riskler göz önüne alındığında bankaların temel gelir kaynağı tüketim amaçlı krediler olmaktadır. Tüm bunların sonucunda ise, ilk dönemlerde kredi faiz oranlarında artışa rağ- 116

Parasal aktarım mekanizması olarak faiz oranı kanalının etkinliği: Azerbaycan uygulaması men toplam tüketim harcamaları artmakta devam ediyor. Belli bir süre sonundaysa kredilerin faizleri ile birge geri ödenmesi gerektiği için tüketiciler harcamalarını azaltmak zorunda kalabiliyorlar. 4 2 0-2 -4 Şekil 3. Etki-tepki analizi: Faiz Enflasyon Response of INFL to FAIZ 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 Faiz oranı kanalındaki değişimden etkilenmesi beklenen daha bir makroekonomik değişken enflasyon oranıdır. Çünkü, faiz oranındakı artışın yatırım harcamaları üzerinde azaltıcı bir etkiye sahip olmasının yanı sıra dolaşımdaki paranın da azalmasına neden olacağı düşünüldüğünden enflasyon üzerinde negatif bir etki yapacağı beklenir. Azerbaycan ekonomisi üzerinden yapılan bu çalışmada etki-tepki analiz sonuçları beklenen sonuçla özdeşleşiyor. Şöyle ki, şekil 3-den göründüğü gibi, Azerbaycan ekonomisinde enflasyon kredi faiz oranındakı bir birimlik standart sapmaya ilk çeyrekte neredeyse yanıtsız kalmaktadır. Diğer tüm periodlarda ise, negativ olarak tepki veriyor. Sonuç Parasal aktarım mekanizmalarından faiz oranı kanalının üretim ile fiyatları ne derecede etkilediği konusunda yapılan ampirik çalışmalarda, bu kanalın etkinliği ekonominin yapısı, büyüklüğü ve açıklığı ile ilgili olarak farklılık göstermekte ve zaman içerisinde değişebilmektedir. Bu çalışmada Azerbaycan ekonomisinde faiz kanalının reel ekonomik faaliyetler üzerinde etkili olup olmadığını değerlendirmek amaçlanmıştır. Kredi faiz oranları faiz kanalı etkinliğinin ölçülmesinde temsili değişken olarak kullanılmıştır ve GSYH, toplam tüketim harcamaları ve enflasyon gibi önemli makroekonomik değişkenler üzerinde kısa ve uzun dönemde etkisine bakılmıştır. İlk olarak yapılan Granger nedensellik test sonuçları Azerbaycan ekonomisinde faiz oranı kanalının reel GSYİH büyüme üzerinde Granger etkisinin olduğunu gösteriyor. Diğer iki makroekonomik değişkenler üzerinde faiz oranının Granger etkisinin olduğunu söylemek için kuvvetli bulgu (ilişki) bulunmamıştır. Johansen birim kök testi sonuçlarıysa kullanılan makroekonomik değişkenler ve kredi faiz oranı arasında uzun dönem ilişkisinin olduğunu gösteriyor. İlişkinin gücü ve yönü açısından VEC modeli ve etki-tepki analiz sonuçları değerlendirmeye alınmıştır. Böyle ki, VEC model değerlendirilmesinde kredi faiz oranlarının endo gen ve eksojen olarak dahil edildiği her iki farklı modelde diğer makroekonomik değiş kenler üzerinde etkisini gösteren katsayılar statistik olarak ehemiyyetli (anlamlı) olmamaktadır. Yani, etki var olsa bile zayıfdır. Etki tepki analizi sonuçlarıysa kredi faiz oranlarıyla hem GSYH büyüme oranı, hem de enflasyon arasında ilişkinin kısa ve uzun dönemde negatif olduğunu gösteriyor. Faiz oranı kanalının toplam tüketim harcamaları üzerinde etkisiyse kısa dönemde pozitiv olmasına rağmen uzun dönemde negatif olarak gerçekleşiyor. KAYNAKÇA 1. Taylor John B. (1995), The Monetary Transmission Mechanism: An Empirical Framework, The Journal of Economic Perspectives, 9(4), ss.11 26. 2. Nualtaranee J., (2001), Transmission Mechanism of Monetary Policy, http://wb-cu.car.chula.ac. th/papers/transmission.htm, (12.08.2014) 3. Neumann, M.J.M.,(1995), A Conference Panel Discussion: What Do We Know about How Mo netary Policy Affects The Economy?, Review of Federal Reserve Bank of Saint Louis, Vol.77, ss.138-143. 4. Dornbusch R., Fisher, S. ve Startz, R., (2008), Macroeconomics, 10th Edition, McGraw-Hill Education (Asia). 5. Hubbard, G. R. (1995), Is There a Credit Channel for Monetary Policy Federal Reserve Bank of St Louis Review, 77(3), ss.63-77. 117

Shahriyar Mukhtarov, Khatai Aliyev 6. TCMB,Parasal Aktarım Mekanizması,2013,http: //www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/8cdd0f38-142f-493b-b489-bdc0111491bb/parasalaktarim. pdf?mod=ajperes, (25.03.2014), 7. Mishkin, S.F.,(2003), The Economics of Money, Banking and Financial Markets, Ed., 7th., Boston:Pearson( The Addison-Wesley series in economics), 8. Oktar Suat, Eroğlu Nadir ve Eroğlu İlhan (2013), 2008 Global Finans Krizi, Parasal Aktarim Kanalları ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nın (TCMB) Deneysel Politika Çabaları, Mar mara Üniversitesi İ.İ.B. Dergisi, C. XXXV, S. II, ss. 1-28. 9. Mojon Benoit ve Peersman Gert (2001), A VAR Description of the Effects of Monetary Policy in the Individual Countries of the Euro Area, Working Paper Series, No.92, European Central Bank, http://195.128.1.78/pub/pdf/scpwps/ecbwp092.p df, (16.07.2014) 10. Butzen Paul, Catherine Fuss ve Philip Vermeulen (2001), The interest rate and credit channels in Belgium: An investigation with micro level firm data, The National Bank of Belgium Working Paper, No.18, ss.1 43. 11. Reyes Leonardo O.; (2002), A VAR Analysis of the Monetary Transmission Mechanism in the USA Econ 511 Course Time Series Economet rics, Pensylvania Stata University, ss. 1-22. 12. Angeloni Ignazio, Anil K. Kashyap, Benoit Mojon ve Daniele Terlizzese, (2003), Monetary Transmission in the Euro Area: Does the Interest Rate Channel Explain it All?, NBER Working Paper, No. 9984, ss.1-41. 13. Bilan Olena ve Maxim Kryshko (2007), Does Monetary Policy Transmission in Ukraine Go Through The Interest Rates?, EERC Working Paper Series, 1 84. http://ssrn.com/ abstract=98 6204, (10.07.2014) 14. Yue YI ding ve Shuang hong Zhou (2007), Empirical Analysis of Monetary Policy Transmission, Chinese Business Review,6, (3), ss.6 13. 15. Cheong D. ve Boodoo E. (2008), The Monetary Transmission Mechanism: A Closer Look at the Interest Rate Channel in Trinidad and Tobago. 29th Annual Review Seminar Research Depart ment Central Bank of Barbados, http, www. centralbank.org.bb/webcbb.nsf/vw Publications/ 3308141A51435350042577F2005E7CDC /$FILE/Monetary_ Transmission_ Mechanism_ A_ CloserLook_at_ the_ Interest_ Rate_ Channe _in_tt.pdf., (10.07.2014) 16. Mirdala R. (2009), Interest Rate Transmission Mechanism of the Monetary Policy in the Selected EMU Candidate Countries(SVAR approach), MPRA Paper, No.14072, http://mpra.ub.uni-mu enchen.de/14072/, ( 16.07. 2014) 17. Qiong-hua Long Wu Hai-hua Zhang Chenhong (2010), Empirical Analysis of Interest Rate Transmission Mechanism in China: 1998 2008, Management and Service Science 2010 Conference, http://ieexplore.ieee.org/xpl/freea bs_all.jsp?arnumber= 5576468, (16. 07. 2014). 18. Çiçek Macide (2005), Türkiye de Parasal Aktarım Mekanizması: VAR (Vektör Otoregresyon) Yaklaşımıyla Bir Analiz, İktisat İşletme ve Finans, Ağustos, ss. 82-105. 19. Başçı, E., Özel, Ö. ve Sarıkaya, Ç. (2008). The Monetary Transmission Mechanism in Turkey: New Developments, Bank For International Settlements, Transmission Mechanisms for Monetary Policy in Emerging Market Economies, No. 35. 20. Örnek İbrahim. (2009). Türkiye de Parasal Aktarım Mekanizması Kanallarının İşleyişi, Maliye Dergisi, Sayı. 156, ss.104-125. 21. Büyükakın F., Bozkurt H. ve Cengiz, V. (2009), Türkiye de Parasal Aktarımın Faiz Kanalının Granger Nedensellik Ve Toda-Yamamota Yöntemleri ile Analizi, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı. 33, ss.101-118. 22. Erdoğan S. ve Yildirim Çağrı D. (2009). Türkiye de Faiz Kanalı ile Parasal Aktarım Mekanizması, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 4 (2), ss.57-72. 23. Doğan Burhan (2012), Geleneksel Aktarım Mekanizması: Türkiye Örneği, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı.33, ss.211-220. 24. Arabacı Özer ve Baştürk Meryem Filiz (2013), Faiz Oranı Kanalının 2001 2008 Döneminde Türkiye de Etkinliğinin Değerlendirilmesi, Anado lu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, ss. 15-33. 118