JANSEN'DEN BUGÜNE TARİHSEL ÇEVRE KORUMA SÜRECİ VE POLİTİKALARI

JANSEN'DEN BUGÜNE TARİHSEL ÇEVRE KORUMA SÜRECİ VE POLİTİKALARI ANKARAM PLATFORMU ULUS GİRİŞİMİ ULUS PANELİ AÇILIŞ VE SUNUMLAR 17 Mayıs 2005 JANSEN DEN BUGÜNE TARİHSEL ÇEVRE KORUMA SÜRECİ ve POLİTİKALARI (Konuşma metni band çözümü) Doç.Dr. Mehmet TUNÇER Ve ULUS, BİR ULUS UN SİMGESİ Ankara, uzun tarihinin şaşırtıcı terkipleriyle doludur. Asırlar içinde uğradığı istilalar, üst üste yangınlar ve yağmalar, şehirde geçmiş zamanların pek az eserini bırakmıştır. Acayip bir karışıklık içinde bu tarih daima insanın gözü önündedir. Türk kültürünün kendinden evvel gelmiş medeniyetlerden kalan şeylerle bu kadar canlı surette rastgele karıştığı, haşır neşir olduğu pek az yer vardır... TANPINAR, A. H., Beş Şehir, 1946. MEHMET TUNÇER- Teşekkür ederim, öncelikle günaydın. Gecikme için de özür diliyoruz. Ben aslında gecikmeden sorumlu değilim, ama hızlı gitmeye çalışacağım. Emre hocam çok özet bunları anlattı, tarihçeye hiç girmemeye çalışacağım. Ankara da tarihsel çevre korunmasına yönelik çalışmaların temeli aslında 1930 lara gider, Jansen Planıyla ilk korumaya ilişkin fikirler ortaya çıkmıştır ki, 1930 larda bu çok erken bir dönemdir. Hakikaten daha uluslararası düzeyde koruma çalışmaları başlamamıştır. 1970 lerden sonra Avrupa da bunun öne çıktığını görüyoruz. Jansen 1930 larda bu fikri öne sürmüştür ve aslında takdire değer bir yaklaşımdır. Jansen Ankara planlamasına başladığı zaman 60 yaşlarındadır ve bahçe kent fikrinin 1

savunucularındandır, Ankara yı da bir bahçe kent olarak planlamıştır. Jansen diyor ki Yeni şehircilikte yeni şehir kısımlarının korunmasını, eski kısmın yayılışından tamamen ayırmak lazımdır, hatta nazari olarak eski şehir hattı üzerine hattı zatında bir cam levhası kapamalıdır. Bu suretle kolaylıkla bütün gidişat takip edilerek, kenti fenalıklardan korumak kabil olur. Eski şehre mümkün olduğu kadar fazla el sürmemek gerekir 1932 de bunu söylemiş. Atatürk Bulvarı nın açılışından Emre hocam bahsetti. Bu eski Ankara nın eski üçüncü sur duvarlarının üzerinden geçen bir bulvardır ve Ulus un gelişimiyle, yani eski adıyla Karaoğlan Çarşısı nın gelişimiyle, burada yeni bir merkez olayı zaten vardı ve bu daha da gelişmiştir. Bankaların da yapımıyla, Ulus bir ticari ve idari merkez haline gelmiştir. Jansen 1928 uluslararası yarışmasıyla birinciliği kazandıktan sonra, alınan en önemli kararlardan biri, eski şehrin korunması ve yeni şehrin planlanmasıdır. Yeni şehir, biliyorsunuz Cumhuriyet fikrinin ve uluslararası düzeyde Atatürk ün yeni bir başkent oluşturma olgusunun en önemli göstergelerinden biridir. Eski şehir kendi kaderine terk edilmiş, yenileme, işlev değiştirme, kullanım yoğunluğu artırma, onarmadan kullanma gibi süreçlerle, ne yazık ki 1980 lere kadar ihmal edilerek gelmiştir. Birçok yeri de, protokol alanı dışındaki alanlar da yenilenmiştir. Kentsel yenileme çalışmaları, yeni yol açılması uygulamaları olmuştur. Talatpaşa Bulvarı gibi, Ulucanlar Caddesi gibi, eski dokuyu yok eden uygulamalar olmuştur. Fakat bunun yanı sıra, korumaya ilişkin çabalar pek görülmemektedir. Yani ben çok aradım, eski dosyalarda imar müdürlüğü dosyalarında hani bir eski evin onarımına ilişkin bir şey bulur muyum? diye. Sadece bireysel, vatandaşların kendi yaptığı uygulamalar ya da birtakım milletvekillerinin İstanbul dan gelen kişilerin Kale ve çevresinde, Hacıbayram çevresinde alıp, onardığı yapılardan söz ediliyor. Yeni şehir kararının alınması geleneksel dokuyu bir açıdan koruyucu bir karardır, ama başka bir açıdan da, onun tahrip edilmesine olanak sağlamıştır. Evet, Jansen in sözleri aslında tabii, o dönemki korumacı politikaları, sadece Jansen tarafından belki de savunulan düşünceleri gösteriyor. Diyor ki, bu sebepten tarihi şehirler önünde hayran kalmaktayız, yani şehrin görünümüne çok önem veriyor ve kale çevresinde de meydanlar oluşturarak, kalenin her taraftan algılanması fikrini savunuyor. Bunlardan biri Samanpazarı Meydanı, kendi çizdiği çizimler var. Diyor ki, yeni kısmın 2

imarının gelişiminden sonra, eski şehre münasip bir şekilde bakmak gerekir Tabii, biz 1980 lere kadar buna pek imkân ve olanak bulmamışız herhalde. Mühim nokta, eski şehrin karakterinin korunmasıdır diyor. Cumhuriyet döneminde eklenen önemli yapılar, Ankara Palas, İstasyon Caddesi çok önemli. Kaleyi çok önemli bir taç olarak görüyor ve Kalenin hemen altında da yeni gelişmeler öngörüyor. Tabii, o dönemde çıkarılan 583 sayılı Yasa var, yangın bölgelerinin ihyası ve yeniden gişimine ilişkin Kalenin altındaki, bugün Konya Sokağa kadar, Ulucanlar a kadar gelişen kesim, bu çalışma sonucu, bu planlama sonucu oluşmuştur. Kalenin alt kısımlarının geliştirilmesi gereğinden söz ediyor. Jansen protokol alanı ve koruma alanı Hacıbayram çevresinden geçiyor, Kaleyi ve hanlar bölgesinin bir kısmını içeri alıyor; yani bugünkü Hal in güney tarafları, Denizciler Caddesi nin alt tarafları, Yahudi Mahallesi bu protokol sahasının dışında. Dolayısıyla, burada gelişme ve bir yenileme süreci söz konusu. Merkezi yönetim politikalarının aslında daha çok koruma ağırlıklı olduğunu görüyoruz. Özellikle Atatürk ün direktifleriyle, Ankara da Bedesten ve Kurşunlu Han ın onarılması ve Anadolu Medeniyetleri Müzesine dönüştürülmesi, 1938 lerde İsmet İnönü nün yayınladığı tamimle eski eserlerin onarılması ve yıkımının önüne geçilmesi söz konusu. Jansen Planı nda görüldüğü gibi, çeşitli meydanlardan Kalenin algılanması ve Kale altındaki dokunun kentin yeni merkezi olarak planlandığını görüyoruz. Jansen in yaklaşımı, daha önce bilinen plan ilkelerinin Ankara Planına yansıması ve Ankara Planına özgü ilkeler. Eski dokunun sanatsal değerlerinin dikkate alınması, eski ve yeni kentin birbirinden ayrılıp, birincil bir bağlantıyla bütünleştirilerek, dengenin sağlanması, tarihsel çevrenin yeni gelişmeyi simgesel bir güçle yönlendirmesi. 3

Hermann Jansen in Ankara İmar Planı (1932) Sonuçlar, Jansen eski Ankara yı korumak istemekte, bunun için yeni şehri eskisinden uzakta kurmak gerektiğini söylemektedir. Eski şehrin çekim gücü olduğunu öne sürmüş, eskiyle yeniyi yan yana koyarak geleneksel dokunun korunmasını güçleştirecek kararlar da vermiştir. Belediye ise, eski Ankara yı korumak istememekte, amaç koruma değil, kısıtlı ve parça parça imardır ki, 1980 lere, 1990 lara gelindiğinde bunu görüyoruz. Jansen in geleneksel dokuya gösterdiği duyarlılık, bir tarihi çevre koruma endişesinden değil, daha çok geleneksel dokuda uygulanabilir gerçekçi bir imar yaklaşımı getirebilmek kaygısından ileri gelmiştir; bu bir yorum tabii. Eski Şehir Talimatnamesi, protokol sahası içinde uygulanmış ve daha sonra 1980 lere kadar bu alan, koruma geliştirme çalışmaları bir yana, imarı engelleyici, bozulmaya bırakılmış bir doku haline dönüşmüştür. Görüldüğü gibi, Jansen in protokol alanı, günümüze kadar olan koruma olayında çok önemlidir. Hacıbayram çevresini içeren - Hacıbayram biliyorsunuz bir höyüktü ve binlerce yıl geriye giden altında yerleşimler var-. Hacıbayram Camii ve çevresini içeren, Bentderesi ni içeren ve Kaleyi bedesten geçerek, hanlar bölgesini de içine alan Samanpazarı, Atpazarı, 4

Koyunpazarı nı içeri alan bir protokol alanı sınırı çizmiştir. Onun batı kesimi, iki katlı bahçeli, avlulu yapılar şeklinde planlanmıştır. Jansen Planı nda Eski Şehir ve Protokol Alanı Hali görüyorsunuz, Suluhan ı görüyorsunuz ve buradaki avlulu yapıları görüyorsunuz ki, şu kesim çok önemli, çok güzel eski Ankara evlerinin olduğu Yahudi Mahallesi. Bu dönemde protokol sahasında koruma çalışmaları olmamıştır. Bu bölge kendi başına çeşitli eklentilerle gelişmiştir ve giderek çöküntü bölgesi niteliği kazanmıştır, konut dışı kullanımlara açılmıştır, gecekondulaşma artmıştır. Altındağ sırtlarında başlayan gecekondulaşma, Kale çevresine yansımıştır. Kaleiçi nde de eklentiler ve avlulara yapılan yapılarla, kırdan kente gelenlerin yerleştiği, hatta bir yapıda üç beş ailenin oturduğu bir bölge haline gelmiştir. Bentderesi, Altındağ dan kaynaklanan, kirlilikle bir kanalizasyon deresi haline dönüşünce, üstü kapatılmıştır. Bentderesi biliyorsunuz, Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar, eskiden piknik yapılan bir bölgeydi. Burada Roma döneminden kalma köprü ve bent var. Bunların üstü de örtülerek, Bentderesi Caddesi inşa edilmiştir. Tabii, yok edilenler sadece yapılar değil, çevre de yok ediliyor, doğal çevre de yok ediliyor, bunu da söylemek lazım. Ankara, derelerin üstünü kapatarak yok eden kentlerden biridir, en önemli kentlerden biridir. 5

1920-40 arasında Taşhan yıkılıp, yerine Sümerbank inşa edilmiştir. Cenabi Ahmet Paşa Hamamı, Emre hocamın bahsettiği çok önemli yapıdır, o yıkılmıştır. Karaoğlan Çarşısı, üzerindeki yapılar yıkılmıştır, buraya Anafartalar Çarşısı, Ulus İşhanı inşa edilmiştir. 1929 yılında Suluhan çevresi büyük bir yangın geçirmiştir ve buradaki Tahtakale Çarşısı, Tahtakale Hamamı, Haseki Camii ve Arasta yanmıştır, bu bölge tamamen yok edilmiştir ve burası şu anki Halin inşa edildiği bölgedir. Yani burada Osmanlı döneminden kalma, aslında bu çizilen sınır içinde, Osmanlı döneminden kalma pek de yapı yoktur. Bu bölge tamamen yok edilmiştir. Hacıbayram alt kısımları koruma alanıdır. Sulu Han Çevresi Tahtakale Çarşısı, 1929 yangını öncesinde 1920-40 arasında Bedesten Anadolu Medeniyetleri Müzesi olarak restore edilmiştir, Kurşunlu Han restore edilmiştir. Bu bölgede yaklaşık 30 civarında han bulunmaktaydı ve Ankara nın 13 üncü, 14 üncü Yüzyılda çok önemli bir ticaret merkeziydi. Fakat bu bölge, 19. Yüzyıl sonundaki ekonomik çöküntü nedeniyle, zamanla çıkan yangınlarla, özellikle Mahmutpaşa Bedesteni nin yanmasıyla, bir çöküntü bölgesi haline dönüşmüştü zaten, Cumhuriyet öncesi terk edilmişti. Eski fotoğrafları var, buraların nasıl Anadolu Medeniyetleri Müzesi haline dönüştürüldüğü de çok ilginç bir öyküdür. 6

Görmeyenler için tavsiye ediyorum, müzeyi görsünler ve yıkıklardan nasıl bir yapının tekrar ayağa kaldırılacağını gösteren çok iyi bir örnektir. Atpazarı, Kale önünde yapılar yıkılmıştır, meydan açılmıştır; ama bu yapılar kalmıştı, Çukurhan, Çengelhan, Zafranhan. Yeni Ankara nın eskisi yanında kurulmasıyla, kent bütününün tek ana merkezi durumuna gelen Ulus ve çevresinde, eski şehir-yeni şehir bağlantıları boyunca spekülatif baskılar yoğunlaşmış, çeşitli yenilemeler yapılmıştır, özellikle ana caddeler üzerinde. Evet, 1950 lerden bir harita. Neyse ki, Cumhuriyet döneminde, bazı dönemlerde zaman zaman haritalar alınmış ve bu gelişmeyi de izleyebiliyoruz. Ama görüldüğü gibi, eski Ankara, tarihi kent dokusu, şu bölge tamamen Hacettepe tarafından yok edilen, Hacettepe nin inşasıyla yok edilen mahallelerdir. 1950 lerde Ulus ve Eski Ankara 1957 lerde bir plan yarışması daha açılmıştır, Ankara İmar Planı Yarışması. Nihat Yücel-Raşit Uybadin Ankara Planı, Ankara da çok geniş alanları planlamıştır. 750 bin nüfusa yönelik bir plandır. Kızılay yeni bir merkez olarak ortaya çıkmıştır ki, zaten o dönemde de gelişmesi sürmektedir. Protokol alanının bir kısmı, Hacıbayram çevresi dahil, planlanmıştır. Bu da, 1957 Planında çok hassas davranılmadığını göstermektedir. 7

Aşırı nüfus artışı ve plan uygulama araçlarındaki yetersizliklere bağlı olarak, kentin sağlıklı gelişimi bu planla da denetlenememiştir. Bölge Kat Nizamı Planı, 1957 Planına kat artışı getiren bir plandır ve 1957 Planının üstüne 1/5000 üzerinde daireler çizilerek, 6 kat, 8 kat, 10 kat yazılmıştır. Ulus un da aslında protokol alanı dışındaki alanların tahribine bu plan neden olmuştur, çünkü 8 kat, 6 kat verilince, ana caddeler gelişmiştir. Ana caddeler arkası çöküntü bölgesi haline dönüşmüştür. Ana caddeler boyunca bu planlar uygulanmıştır. Cadde arkalarında birtakım tarihi doku kalmıştır, ama bunların gelişmemesinin nedeni de, topografyanın eğimli olması, mülkiyetin parçalanmış olması ve benzeri, yani bireysel mülk sahipleri bir araya gelseydi ve bu hisseleri çözseydi, sanırım buralarda da bu tarihi doku kalmayacaktı. Cadde boyunca yapılaşan 6, 8 katlı bloklar arasında tarihi doku sıkışıp kalmıştır. Sosyal dönüşüm olmayan bu bölgeler, doğal yıpranma, bölüntü ve eklentilerle çöküntü bölgesi niteliği kazanmıştır. Aslında günümüzde bu bölgelerde köklü onarımlar ve sağlıklaştırma çalışmaları yapılması gerekmektedir. İmar uygulamaları, planla öngörülen gelişme yönünde, koruma ya da ıslah amaçlı olmayıp, yıkıp ortadan kaldırma, yönünde olmuştur. Yani biz aslında artık bu dönemlerde, yani 1965 lerden sonra bu dokudan nasıl kurtulabiliriz ve bu dokuyu nasıl yok edebiliriz? diye belediye çevreleri ağırlıklı olarak düşünmeye başlamıştır. Anafartalar Caddesi 1926 da böyle iken, bakın bu cadde üzerindeki yapılar, tek tük şimdi tescilli yapılar var, ama tamamen, özellikle sağ taraf yenilenmiştir. Çeşitli yenileme örnekleri, Hacıbayram Meydanı nın açılması ki, Emre hocam çok güzel bir fotoğraf koydu. 1955 lerde hakikaten Hacıbayram Camiine giden güzel bir aks vardı ve Hacıbayram Camiinin çevresinde bir doku vardı. Burada bir meydan açılması, yolun açılması, Bentderesi ne bağlanan yol, Ulucanlar Caddesi nin açılması, Hacettepe kompleksinin inşası vb. Kültür Bakanlığı çalışmaları; 1964 yılında düşünün, 1930 lardan 1964 lere kadar 35 sene bir tespit ve tescil çalışması yok, ama anıtsal yapılar, camiler, hanlar, hamamlar koruma altında. Sivil mimarlık örneklerinin saptanması, belgelenmesi, ilk defa 1964 yılında başlıyor. Bu çalışmaların 5-6 yılda bir tekrarlandığını görüyoruz ve her seferinde de tescilden yapılar düşüyor, yani liste giderek azalıyor. Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu kararları incelendiğinde, aslında ilginçtir, tescilden düşme ve yıkım kararlarına karşı kararlar veriyor Kurul. Fakat bir 8

önceki tespit ve tescilden bir sonrakine gelindiğinde yapılar giderek azalıyor, yani yapılar yakılıyor, yıkılıyor; bu çok açık bir gösterge. Tescilli yapıların tahrip edilmesinin nedeni, arsa spekülasyonu, kamunun bu yapılara teknik ve maddi yardımda bulunmaması, sadece yasaklayıcı tedbirlerle kamu yararı için özel mülkiyetin kısıtlanması, eski yapıların tescil listelerinde düşülüp, yeniden karar aldığında, tabii bu da bir prim veriyor yapı sahiplerine ve emsal oluyor, çevredeki yapıları, tescilli yapılarınızı yıkın, yakın ve bir sonraki tescilde bunlar tescilden düşsün Burada varsa tescilli yapı sahipleri, bu da bir örnek olabilir tabii. Kamunun yaptığı yıkımlar tabii, daha başka, daha kötü örnekler. Evet, geçelim. 1990 lara ulaşan bir nazım plan çalışmasının ilk çalışmaları 1967 de başlıyor, Haluk hocam bunları anlatacak. 1973 Ankara Metropoliten Alan Nazım Plan Bürosu çalışmalarıyla kentin 1990 Ankara Nazım Planı onaylanarak yürürlüğe giriyor. Bu plan, büyük bir alanı kapsayan bir plan, Ulus bir çekirdek, ama Ulus üzerindeki baskıların azaltılması, spekülasyonun azaltılması ve Ulus un Kazıkiçi Bostanları na doğru geliştirilmesi öngörülüyor. 1957 planıyla bölge kat rejimi planı halen yürürlükte olduğu için, korumaya ilişkin bir çalışma da yapılmıyor. Haluk Alatan dönemindeki nazım plan bürosunda ilk Hacıbayram koruması, Kaleiçi koruma çalışmaları başlatılıyor. Hasırcılar, Denizciler Caddesi bağlantısı belediye tarafından açılıyor. Demin gösterdiğim, Tıp Fakültesi gelişme alanı yıkılıyor, yani bunlar aslında büyük alanlardır, büyük mahalleleri yok eden uygulamalardır. Belediyenin tutumu ne olursa olsun 1957 planını uygulamaktır. Hatta Suluhan ın üzerinde geçen yolun bile açılmak istendiğini, Suluhan ın temel seviyesine kadar yıkıldığını biliyoruz. Ben belediyede çalışırken bunun iptali için çok uğraş verdik. Hasırcılar Osmanlı Kavşağı Planı da, Yüksek Kurul görüşü alınmadan uygulanmıştır. Ankara tarihi kent dokusu yapı stoku nitelikleri Bu biraz eski bir değerlendirme, ama sarılar geleneksel mimari özellikli alanlardır, yoğun olduğu alanlardır; Hacıbayram çevresi, Kaleiçi, hanlar bölgesi ve İstiklal Mahallesi, Yahudi Mahallesi. Taralı olan alanlar, geleneksel kent dokusunun izlerini taşıyan, ancak fiziksel olarak niteliğini yitirmiş alanlardır; Suluhan güneyi gibi ve Cebeci ye kadar uzanan mahalleler gibi. Koyu kahverengiler de, geleneksel dokunun 9

izlerini taşıyan, ama yapı yoğunluğunun artmasıyla yapılaşan, özellikle ana caddeler üzerinde Denizciler, Anafartalar, Ulucanlar ve Talatpaşa Bulvarı üzeri. Bu bölgeler niteliğini yitirmiştir, yani elimizde tarihi dokudan, tarihsel çevreden kala kala İstiklal mahallesi, Kaleiçi, hanlar bölgesi ve Hacıbayram ın bir kısmı kalmıştır. 1979-80 de yine bir saptama ve belgeleme çalışmaları yapılmış ve önemli bir adımdır bu, Geçit Dönemi Koruma Geliştirme Planı onaylanmıştır. Bu plan Ankara da SİT alanlarını saptamıştır, derecelendirmiştir ve bir geçit dönemi koruma geliştirme planı onaylanmıştır ve Bu bölgede planlar durdurulmuş, SİT sınırları saptanmıştır; bunları geçiyorum. Ankara da Kentsel, Arkeolojik, Doğal ve Tarihsel Sit Alanları (1980) Bu arada, yasal gelişmeler var. 1983 yılında 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Yasası gündeme geldiğinde, SİT alanı ilan edilen bir yerde koruma amaçlı planların yapılması, hatta belediyeler tarafından iki yıl içinde yapılması gibi bir karar vardır, yasa gereğidir. Bütün ana caddeler üzerinde uygulama sürmüştür, sadece SİT alanı olan kesimlerde uygulama durdurulmuştur. Bu alanlarda SİT alanlarının daraltılması, SİT alanından çıkarılma, tescilden düşürme, kurul kararı alarak, çok katlı yapılaşmaların sürmesi, rant beklentisi halen de vardır. 1980 sonrasında Belediye birtakım koruma amaçlı 10

çalışmalara yönelmiştir. Belediye içinde Ankara Tarihi Kent Dokusu Koruma Geliştirme Projesini hazırlamak üzere bir koruma bürosu kurulmuştur. Altındağ Belediyesinde, Tarihi Alanlar Koruma Kurulu ve Ankara Tarihi Alanlar Koruma Birimi oluşturulmuştur. Kentsel Estetik Kurulu kurulmuştur. O dönemde yapılan parçacı koruma planları, Ulus Yarışması Şartnamesiyle yarışmacılara verilerek, yarışma açılmıştır. Bu dönemde iki tane yarışma açılmıştır. Ulus tarihi kent merkezi ve Kaleiçi ne ilişkin koruma amaçlı planlama ve projelendirme yarışmaları açılmıştır. Bunlar tabii, çok uzun süreçlerdir, vakit de sanırım giderek daralıyor. Belediyede o dönemde yapılan çalışmalar, Hacıbayram Koruma Planı, Suluhan çevresi ve Suluhan ın restorasyonu çevre düzenlemesi ve Ulus Tarihi Kent Merkezi Yarışmasıyla rahmetli, sevgili Raci Bademli hocamızın ekip başı olduğu, ODTÜ proje grubu tarafından Ulus Koruma-Islah İmar Planı hazırlanmıştır. Bu plan Ulus un 100 hektarlık bir alanında koruma ve geliştirmeyi öngörmektedir Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma-Islah İmar Planı ve çeşitli stratejiler ve alt proje paketleri vardır. Sadece korumayı değil, sağlıklaştırmayı ve yenilemeyi içeren çeşitli programlar içeren bir planlama çalışmasıdır. Ulus ta bakın, bugün yenilenmesi öngörülen alanda, çok önemli ulaşım ve yayalaştırma kararları var. 11

ULUS Tarihi Kent Merkezi ni yayalaştırmayı amaçlayan ULUS TÜNELİ PROJESİ ULUS TÜNELİ PROJESİ (Kaynak: Ceylan İnş. Ltd., Teknik Rapor, 1991) ULUS TÜNELİ PROJESİ (Kaynak: Ceylan İnş. Ltd., Teknik Rapor, 1991) 12

ULUS TÜNELİ PROJESİ (Kaynak: Ceylan İnş. Ltd., Teknik Rapor, 1991) Bir Ulus tüneli projesi var, Ulus un yayalaştırılması söz konusu ve Ulus un çağdaş bir kent merkezi haline getirilmesi, Hal in gerisindeki yapılarlar birlikte yeniden ele alınması, bunlar hep özel proje paketleri olarak planda yer almaktadır. Çeşitli rant koridorları oluşturulması ve bu rant koridorlarından gelir elde edilerek, o gelirin tarihi doku yanındaki, yakınındaki tarihi çevrelerin koruma ve onarımına aktarılması gibi modeller vardır. Belediyenin aslında bunları ele alması gerekli, buna bağlı olarak çalışması, çalışılması gerekmektedir. Ulus Projesi kapsamında, zaten yarışmada da belirlenen birkaç önemli konu vardı; çeşitli meydanların düzenlenmesi, yayalaştırma, anıtsal yapı, çevre düzenlemeleri. Hacıbayram Meydanı öncelikli olarak seçilmiştir. Bunun bir politik seçme olduğu belirtilmektedir. Hükümet Meydanının da bir ikinci proje paketi olarak ele alınması gerekir. Bu alanların o dönemde dolmuş durakları ve taksi duraklarıyla işgal altında olduğunu biliyoruz. Bunların taşınması için, Bentderesi Caddesi üzerinde bulunan alana dolmuş durakları ve otopark alanı hazırlanmıştır. İki yıllık bir mücadele, kavgadan sonra, Bentderesi ne dolmuşlar, taksi durakları kaldırılmıştır. Şimdi günümüzde tekrar bunların Ulus a yakına yaklaşmaya, gelmeye başladıklarını görüyoruz. Hacıbayram çevresi ve Kale çalışmaları aslında detaylı incelenmesi gereken çalışmalardır, çünkü bunlar gelecekte belediyelere ne yapılması gerektiğini gösteren 13

çalışmalardır. Hacıbayram çevresinde, demin de söylediğimiz gibi, 1/500 ve 1/100 e kadar inen detay çalışmalar yapılmıştır. Ulus Projesi kapsamında Orta Doğu Teknik Üniversitesinde bu planın sekiz kere çizildiği, kurullarla görüşüldüğü, oradaki çeşitli mafyalarla boğuşulduğu anlatılmaktadır. Uygulama çok önemlidir. Burada katılımcı bir planlama ve uygulama modeli öngörülmüştür. Belki bunlar biraz detay olacak, ama bunları söylemekte yarar görüyorum. Buradaki dükkân sahipleriyle ve belediyenin çeşitli birimleriyle bir araya gelecek bir uygulama birimi, bir karar örgütü kurulmuştur. Bunları biraz sonra daha detaylı irdeleyeceğiz sanırım. Hacıbayram da, bu çevredeki kişiler bu Karar Kurulu na katılmıştır ve bu kararlara kendi çıkarları olduğu için etkin olarak katılmışlardır. HACIBAYRAM CAMİİ ÇEVRE DÜZENLEME PROJESİ Belediyenin bir proje demokrasisi uyguladığını görüyoruz, yani günümüzde olmayan belki de en önemli konulardan biri. Çeşitli katılımcı mekanizmaların bu dönemde uygulanmış olmasıdır. Bu bir politik söylem değil, kusura bakmayın, hakikaten tarihi çevrelerde Kreuzberg örneği de çok önemlidir. Bu tür örneklere bakıldığında, katılım olmadan uygulama çok zor oluyor, olamıyor. Modern Çarşı ve Hal çevresinde yapılmak istenilen planlama ve projelendirme çalışması için uygulama yaklaşımı bugün için bir örnektir. Bu yaya akslarının 14

geliştirilmesi ve özel proje alanlarını gösteren bir şemadır. İstasyondan gelen kültür aksı Kaleye kadar ulaşmakta, buranın yayalaştırılması çok önemli bir hedeftir. Ulus Meydanı nın yayalaştırılması, Hükümet Meydanı nın ve Hacıbayram ın yayalaştırılması ve birbirine bağlanması, güneye doğru da Hal ve çevresi, Suluhan ve çevresi ve İtfaiye Meydanı na kadar ulaşan yaya aksları, tabii Kaleye ulaşan yaya aksları, Jansen den bu yana yapılmak istenen çalışmalardır, Belediyenin bunları ele alması lazım. Ulus Tüneli çok önemli bir projedir. Ulus Tüneli altta birtakım katmanlar olduğu için, o dönemde reddedilmiştir. Fakat o katmanların altına da inilmesi mümkündür, yani Ulus Tüneli yapılabilir aslında. Kuzey-güney bağlantısı merkezden geçmelidir, yani dünyanın her tarafında tarihsel kent merkezinden geçen raylı toplu taşım sistemleri vardır. Kale için açılan yarışma ne yazık ki, bu çalışmaların en belki de trajikomik deyim yerinde ise konusudur; çünkü 10 hektarlık bir alanın koruma planı 15 seneyi aşkın bir süredir bitirilememiştir. Tabii, bunu incelemek lazım, yani niye bitirilemedi? Bunda çeşitli şeytan üçgenlerini görüyoruz, belediye, müellif, koruma kurulu. Planlama kararları ve plan sürekli değişerek, sürekli bu üçgen arasında gidip gelmekte, hatta kendi aralarında bile birtakım tartışmalar olduğunu biliyoruz, ama Kaleiçi elden çıkıyor ve tek tek yapılarla onarılmaya çalışılıyor, eklentilerle bozuluyor. Koruma planı hazırdır aslında, bunu hemen ele almak gerekir, belki de bitirmek gerekir, belki de değil, mutlaka bitirmek gerekir. Tek tek birtakım örnekler var. Belediyenin yaptığı, mesela üç ev, bugün burada önemli bir gelişme potansiyeli oluştu. Fakat bunu da incelediğiniz zaman, bu da 17 yılı aşkın bir sürece yayılıyor, yani belediye satın alıyor, bir bekçi bırakıyor, başına bir bekçi koyuyor ve onarmadan 15 sene bekliyor, çatısı çöküyor, yani bu süreçleri incelemek lazım. Bunu etkin ve aktif olarak yapmak gerekir. Bu kadar uzun süren örnekler nasıl örnek olur? Onu da bilginize sunuyorum. Gene de tek tük onarımlar var; Anafartalar Karakolu, İstiklal Mahallesi Evet, 1990 lara gelindiğinde Ulus ta ticaretin çok yaygın olarak bütün ana caddeler boyunca yayıldığını görüyoruz, ama arkalarda sarılar konut alanlarıdır, konut ve depolama, çöküntü alanlarıdır. Bu kesimde bir Roma dönemi odeon u bulunmuştur, Anafartalar Ulus Çarşısı yapılırken, Ayakkabıcılar Çarşısı yapılırken bulunmuştur. Allah tan taşlar çok büyük olduğu için, hemen üstünü örtememişler, orası SİT alanı 15

olarak ilan edildi ve kamulaştırıldı. Bugün orada önemli bir yapı var. Tiyatronun da muhtemelen, Roma dönemi tiyatrosunun da bu bölgede olduğu bilinmektedir. Ankara nın arkeoloji mastır planı başlamıştır, Raci hocamızın döneminde arkeoloji ana planı çalışmaları başlamıştır, fakat bunlar sonuçlandırılmamıştır. Nerede ne var, aslında bunu da iyi bilmemiz gerekir. Son güncel birtakım çalışmalar var, onları çok iyi özetleyemeyebilirim. ODTÜ tarafından Keklik Sokak ve çevresinde koruma amaçlı bir proje hazırlanmıştır ve uygulanmıştır. Tabii, bu projenin nedeni, Altındağ Belediyesi binası yapmak üzere o bölgenin yıkılması ve Saraçların uç kısmının tahribine yol açan burada bir de yangın olmuştur. Burada bir proje hazırlanmıştır. Altındağ Belediyesinin yapım süreci de ayrı bir inceleme konusudur, çünkü bu yapının burada olmaması gerekir, bu yoğunlukla olmaması gerekirdi. Maalesef, yarışmayla bir de bu proje elde edilmiştir. Bu bölgede Pirinç ve Saksı sokaklar arasında kalan beş yapı adasında bir proje yapılmıştır. Onarım, sağlıklaştırma ve geliştirme amaçlı projeler hazırlanmıştır. Bu, 1990 sonrası yapılan projelere örnektir. Son dönemde Ahi Şerafettin Camii ve çevresinin sağlıklaştırılmasına ilişkin birtakım projeler var. Altındağ Belediyesinin Koruma Birimi tarafından yapılan çeşitli düzenleme, ufak ölçekli de olsa düzenleme çalışmaları var. Tabii, bunlar daha çok küçük, bir iki yapıyı onarmak ve küçük alanları düzenlemek şeklindedir. Bu çalışma daha kapsamlı görünüyor, 118 tescilli yapı yanı sıra, 106 yapıda tescil önerisi verilmiş. Bu 217 yapı içinde varolan değerlerin cephe özellikleri korunacak, yenilenecek yapı tanımlaması getirilmiştir. Görüldüğü gibi, detaylı çalışıldığı zaman, bu konut alanlarında değerlerin çok fazla olduğu görülmektedir; bu önemli. Burada 13 adet yeni proje alanı var. Kültür Bakanlığı tarafından birtakım proje çalışmaları başlatılmıştır. İnci ve Dutlu sokaklarda düzenleme çalışmaları. Altındağ Belediyesi tarafından, hastanelerin çarşısı ve çevresi projeleri bir miktar uygulanmıştır, devamının uygulanması gerekir. 2005 yılına gelindiğinde, çok büyük bir sürprizle karşılaştık, yani Belediyemiz 10 yıl boyunca durdu durdu, ne olduğu da tam bilinmeyen bir meclis kararıyla ortaya çıktı. Ulus çarşı projesi yapmak üzere, tümü yarışmayla elde edilmiş yapıların oluşturulduğu, Ulus Meydanı nı da içeren ada yok edilmek isteniyor. Bu yıkılması düşünülen yapılar arasında Hal Binası, Belediye Binası, Anafartalar İşhanı gibi yapılar var. Bu nasıl yapılacaktır; bunu da bilemiyorum. Bunların hepsi aslında 16

Cumhuriyet döneminin önemli yapılarıdır. Emre hocamın da dediği gibi, Cumhuriyet Siti olarak ilan edilmesi gerekir. Özel proje alanları, Ulus projesi kapsamında bulunan kentsel tasarım alanları belirli bir program dahilinde ele alınmalıdır. Bu zaten başlamış bir süreçtir, Belediye tarafından bunun sürdürülmesi gerekiyor. Eğer projede birtakım aksaklıklar ya da uygulanma zorlukları varsa, bunlar görüşülerek çözümlenebilir. Alt ölçek çalışmalar yapılmalıdır, yerel ve merkezi yönetim birimleri eşgüdüm içinde ve birbirine destek olacak şekilde çalışmalıdır, bu çok önemlidir. Bir koordinasyon birimi, koordinasyon toplantıları söz konusu olmalı. Bugüne kadar hazırlanmış projeler zaten dağınık vaziyette de olsa, herkes tarafından bilinmeli, biliniyor. Bunlar derlenmeli ve uygulamaya sokulmalı. Korunması gerekli değerler üzerinde artık tam bir mutabakat sağlanmalıdır, yani bunca geçmişten sonra 80 yıllık bir Cumhuriyet hâlâ neyi koruyacağız, neyi korumayacağız? şeklinde tartışmamalıdır. Ulus Meydanı ve çevresinde yeni bir cumhuriyet dönemi SİT alanı belirlenmelidir ki, bu kentsel SİT değil tabii, Cumhuriyet yapılarını içeren bir SİT tir ve bu SİT alanı içinde çok önemli yapılar tescillenmelidir. Halen tescilsiz yapılar var, bu yapılar belirlenmelidir. Yerel yönetimler, gene hep söylenen, parasal ve teknik bakımdan desteklenmeli ve geliştirilmelidir. Bu da, Kültür ve Turizm Bakanlığının görevidir. Sivil mimarlık örnekleri bir yapı stoku olarak ele alınmalıdır. Bunların korunması için bu yapı sahiplerine teknik ve parasal destek sağlanmalıdır. Aksi takdirde rölöve, restorasyon, restitüsyon projeleri istenerek yokuşa sürülürse, bu yapılar da elden çıkacaktır. Jansen diyor ki, Eski şehirden ve onun hatıralarından birdenbire ayrılmak kimse tarafından arzu edilemezdi ve edilmedi. Böylece Ankara Kalenin altında yayılacak, ebediyete kadar mavi ve daima parlayan gök altında haşmet saçacaktır Beni sabırla dinlediğiniz için çok teşekkür ediyorum. (Alkışlar) 17

YARARLANILAN KAYNAKLAR TUNÇER, M., Tarihsel Çevre Koruma Politikaları : ANKARA, Aralık 2000, Kültür Bakanlığı Yayınları 2520, Kültür Eserleri Dizisi : 281. TANKUT, G., JANSEN PLANI: Uygulama Sorunları ve Cumhuriyet Bürokrasisinin Kent Planına Yaklaşımı, Tarih İçinde Ankara Semineri, 1981., ODTÜ, Ankaralılar Vakfı. Ank. 2000. ANKARA İMAR PLANI, 1937, S.5, Alaeddin Kıral Basımevi, İstanbul. (Hermann Jansen in Ankara İmar Plan Raporu, Türkçe Çevirisi) Ankara Kalesi Koruma Geliştirme İmar Planı, Projesi, Yarışma Şartnamesi, Ank. 1987. Mehmed Kemal, 1983, Türkiye nin Kalbi Ankara ÖNEN, R., Ahi Şerafettin Camisi ve Çevresinin Sağlıklaştırılması Projesi, TMMOB. MO Ank. Şb. Kültürel Miras Sayısı. http://www.ergir.com/ankara.htm Bu konuşma 17 Mayıs 2005 Tarihinde düzenlenen ULUS PANELİ 'nde yapılmıştır. Sunulan Davetli Bildiri, JANSEN DEN BUGÜNE TARİHSEL ÇEVRE KORUMA SÜRECİ VE KORUMA POLİTİKALARI, ANKARAM PLATFORMU (14 den fazla STK nın oluşturduğu birlik), ULUS GİRİŞİMİ, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, TMMOB, Mimarlar Odası, Ankara Şubesi, 2007, S.19-38. (Panel konuşmaları band çözümü kitap halinde yayınlanmıştır) 18