Araştırma: Stresli ve stressiz sıçanlarda fluoksetin hidroklorür kullanımının öğrenme ve bellek üzerine etkileri Leyla Aydın 1, Şebnem İlhan 1, Agah Tekindal 2, Nimet Ünay Gündoğan 1 Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi 1 Fizyoloji ve 2 Biyoistatistik Anabilim Dalları, Ankara Amaç: Bu çalışmada, stresin ve antidepresan ilaç tedavisinin sıçanlarda öğrenme ve bellek üzerine etkisinin araştırılması amaçlandı. Yöntem: 24 adet erişkin Wistar albino cinsi erkek sıçanlar, stresli- ilaçlı (GrupI), stresliilaçsız (GrupII), stressiz-ilaçlı (GrupIII) ve stressiz ilaçsız (GrupIV) olmak üzere rastgele 4 gruba ayrıldı. Stres oluşturmak için 16 C suda 30 dakika bekletilen sıçanlara gavajla antidepresan olarak Fluoksetin hidroklorür 10 mg/kg/gün dozunda (FLX; Prozac) uygulandı. Öğrenme testleri Morris su tankında gerçekleştirildi. Sıçanlar tankta yüzdürülerek, sıçanların kaçış platformunu bulma süreleri incelendi. Bulgular: Grup I ve III deki sıçanların günlere göre platformu bulma süreleri tutarlı bir şekilde azalırken Grup II deki sıçanların tankta uzun süre hareketsiz kaldıkları, platformunu bulma sürelerinin düzensiz ve oldukça uzun olduğu tespit edildi. Grup IV deki sıçanların günler arasında platformu bulma sürelerinde azalma çok belirgindi. Her grup içinde 34. günde kaçış platformunu bulma süreleri uzamıştı. 34. günde Grup IV deki sıçanlarda strese bağlı hareketsiz kalma durumunun halen devam ettiği gözlendi. Sonuç: Stres altında olmadan fluoksetin hidroklorür kullanımının öğrenmeyi günlere göre anlamlı olarak, olumlu etkilediğini, stresli iken fluoksetin hidroklorür kullanımının ise stresin öğrenme üzerine olumsuz etkisini azalttığını ve strese bağlı durgunluk halini düzelttiğini tespit ettik. İlaç, bırakıldıktan 30 gün sonra, uzun süreli belleğin konsolidasyonu üzerinde etkili olmamıştır. Anahtar kelimeler: Stres, fluoksetin hidroklorür, morris su tankı, öğrenme, bellek Effects of fluoxetine hydrochloride treatment on learning and memory in stressful and stress-free rats Objective: In this study, it is aimed to investigate the effects of stress and antidepressant drug treatment on learning and memory in rats. Method: 24 male Wistar albino adult rats were randomly divided into four groups as stressful- medicated (Group I), stressful- drug-free (Group II), stress-free-medicated (Group III) stress-free-drugfree (Group IV). For stress model, rats were stayed in 16 C for 30 min. Fluoxetine hydrochloride (FLX; Prozac, 10mg/kg/day) by gavage as antidepressant. Learning tests were performed in Morris water maze. Rats were swam in the tank, the rats were investigated finding time the escape platform. Results: Time to find platform with respect to days was consistently decreased in Group I and III although in Group II rats were stayed immobile for a long time in maze and in this group time to find platform was irregular and too long. Decrease of time to find platform in Group IV was significant while the difference between other days was fewer. In day 34, time to find platform was prolonged within each group and staying immobile due to stress was remained. Conclusion: Use of fluoxetine hydrochloride in stress-free conditions significantly effects learning positively by day; in stressful conditions fluoxetine hydrochloride treatment decreased negative effects of stress on learning and impaired inactivity pattern. 30 days after quitting drug treatment, fluoxetine hydrochloride did not affect the consolidation of long-term memory. Key words: Stress, fluoxetine hydrochloride, morris water maze, learning, memory : 137-143 Gönderim Tarihi: 19.12.2011 Kabul Tarihi: 06.02.2012 Yazışma adresi: Dr.Leyla Aydın, Başkent Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Eskişehir yolu 20.km, Bağlıca Kampusü, Ankara E-posta: leyla3b@yahoo.com Günümüzde sık karşılaşılan sorunlardan biri olan stres, depresyon ve anksiyete bozukluklarına yol açmasının yanı sıra öğrenme ve belleği de olumsuz etkilemektedir (1-3). Populasyonun % 12-17 sinde stresle ilişkili olarak depresyon görülmektedir (4) ve 137
depresyonlu hastalarda bilişsel disfonksiyona oldukça sık rastlanmaktadır (5-7). Dünya Sağlık Örgütü ne göre depresyon fiziksel, duygusal, toplumsal ve ekonomik sorunlara yol açan hastalıklar arasında dördüncü sırada yer almaktadır. Çoğu çalışma; stresin, zihinsel ve fiziksel kaynaklarımızı tüketen olumsuz bir yanı olduğu gibi, öğrenme ve bellek üzerine de olumsuz etkileri olduğunu göstermektedir (8-11). Ancak antidepresan tedavi ile stresin öğrenme ve bellek üzerindeki bu olumsuz etkileri düzeltilebilmektedir (12,13). Bu konuyla ilgili yapılan çalışmalarda, desipramin (14), escitalopram (15,16), citalopram (17), agomelatine (18), reboksetin, haloperidol (19) gibi antidepresanların öğrenme üzerine etkileri araştırılmıştır. Stres ile öğrenme, bellek ve antidepresan ilişkisini değerlendirmek için çeşitli yollarla, stres koşulları oluşturulmuştur; sosyal izolasyon, ıslaklığa maruziyet, kuyruk sıkıştırma, elleme, zorunlu yüzdürme örnek olarak verilebilir (14). Çalışmamızda stres kaynağı olarak bu modellerin yanı sıra sıklıkla karşımıza çıkan soğuk etkenini kullandık. Sıçanlara kronik soğuk uygulanması, geriye dönük öğrenme üzerinde bilişsel bir eksiklik yaratmaktadır (20). Bu stresli durum antidepresan ilaçlar kullanılarak tedavi edilebilir. Örneğin bir deneyde; soğuk stresine maruz kalan sıçanlara 14 günlük escitalopram tedavisi uygulanarak (21). öğrenme bozukluğu tersine çevrilebilmiştir (15). Depresyon, bilişsel disfonksiyona sebep olabilmektedir. Bhagya ve ark. (15) depresyon oluşturulmuş deney hayvanları ile yaptıkları çalışmada, hayvanların su dolu bir tankta yüzdürüldüklerinde depresyon belirtisi olarak hareketsiz kaldıklarını bildirmişlerdir. Escitalopram tedavisi uygulandıktan sonra ise, hareketsiz kalma zamanlarının azaldığını saptamışlardır. Uzun süreli desipramin tedavisinin kronik beklenmedik streste, sıçanların labirentteki anksiyete benzeri davranışlarını azalttığı, escitalopramın ise bu davranışlar üzerine etkisinin daha az olduğunu göstermişlerdir. Ancak, stresin hafıza ve bellek üzerine olumsuz etkileri olduğunu bildiren görüşlerin yanı sıra bazı makalelerde de bunun aksi savunulmuştur. Örneğin Morris R. (22) makalesinde; Strese maruz bırakmak, duygusal deneyimleri uyandırarak belleği arttırabilir. hipotezini savunmuştur. Günümüzde stres sık karşılaşılan bir sorundur ve stresin yol açtığı depresyonu tedavi etmek için antidepresan ilaç tedavisi uygulanmaktadır. Bu çalışma Antidepresanlar stresi ve depresyonu tedavi ediyor ise, strese bağlı öğrenme bozukluklarını da düzeltebilir hipotezinden yola çıkarak, stres ve antidepresan tedavinin öğrenme üzerine etkisini araştırmak amacıyla düzenlenmiştir. Yaptığımız literatür çalışmasında depresyonda reçete edilen antidepresanlar içinde SSRI grubu bir ilaç olan fluoksetin hidroklorürün (FLX) oldukça önemli bir yere sahip olduğu bilgisine ulaştık ve (23) antidepresan olarak FLX kullanarak çalışmamızı gerçekleştirdik. Yöntem Çalışmamızda 24 adet 250-370 gr erişkin Wistar albino türü sıçan kullanıldı. Sıçanlar rastgele 4 gruba ayrıldı. Grup I (SF): stresli ilaçlı, Grup II (S): stresli ilaçsız, Grup III (F): stressiz ilaçlı, Grup IV (K): stressiz ilaçsız. Sıçanların birbirlerine ve ortama alışması için 3 gün süre verildi [30]. Deney öncesinde 14 gün boyunca; stres oluşturulacak olan sıçanlar 30 dk/gün süreyle, 16 C suda, stres oluşturmak istemediğimiz sıçanlar ise 26 C suda bekletildi. Bu aşamada tankın içinde her sıçan grubu toplu olarak bekletildi. Suda bekletmek için kullanılan tankın çapı 35 cm, yüksekliği 48 cm ve suyun yüksekliği 15 cm idi. Antidepresan uygulamasına, deneylerden 14 gün önce başlanıp, deneyin ilk 5 gününde de devam edildi. İlaç, 2 saat aç bırakılmanın peşinden 10 mg/kg/gün dozda, gavajla uygulandı. İlacın gavajla verilmesi esnasında oluşabilecek stresi dışlamak için antidepresan uygulanmayan sıçanlara da aynı yöntemle uygun miktarda serum fizyolojik verildi (19). 5. günden itibaren ilaç uygulaması sonlandırılıp, 30 gün boyunca sıçanlar laboratuar ortamında istedikleri miktarda serbest olarak yem ve suyla beslendi. Öğrenme ve bellekle ilgili durumu test etmek için Morris su tankı kullanıldı ve kaçış platformunu bulma süreleri karşılaştırıldı. Richard Morris tarafından geliştirilen Morris su tankı, uzamsal hafızayı test etmek için tasarlanmış bir davranış 138
deneyi aracıdır. Deney birkaç defa tekrar edildiği zaman, platforma ulaşmak için harcanan süredeki (gecikme süresi) ve uzaklıktaki (yol) değişiklikler sıçandaki öğrenme ve bellek yeteneğinin göstergesidir (24,25). Morris su tankı, içerisinde gizli bir platform bulunduran, içi su dolu, geniş, sirküler bir tanktır. Gizli platform suyun altında görülmeyecek şekilde bulunur ve her deneyde bu platformun yeri sabittir (21,26). Bazı çalışmalarda Morris su tankındaki su, süt tozu ile beyazlatılmış (24), bazılarında ise tankın içi toksik olmayan siyah boya ile boyanmıştır (27). Biz çalışmamızda toksik olmayan siyah boyayla boyanmış tank kullandık. Tankın çevresi siyah perde ile kapatılmıştır ve üzerine her yön için değişik renklerde farklı ipuçları asılmıştır (24,27). Tankın çapı 120 cm, yüksekliği 60 cm, su yüksekliği 40 cm.dir (27). Deney süresince Morris su tankı 26 derece su ile dolduruldu (22,28). Platform su yüzeyinden 1 cm derine yerleştirildi ve çapı 10 cm (29), havuz kenarından uzaklığı 22 cm idi. Platformun üstü ise sıçanların tutunmasını sağlayacak ve kendisini güvende hissedeceği şekilde lifli bir kumaşla kaplanmıştır (30). Deney protokolü Deneylere başlamadan önceki gün alıştırma, 1, 2, 3 ve 4. günler öğrenme periyodu, 34. gün (ilaçsız ve stressiz 30 günün ardından) ise bellek üzerine etkiyi test etme uygulaması olacak şekilde düzenlendi. Alıştırma günü Sıçanlar, ilk gün suya bırakılmadan önce tanktaki kaçış platformunu tanımaları için platformda 30 sn bekletildiler. Sonra her bir sıçan platforma en uzak noktadan (kuzeybatıdan) tanka bırakıldı. 90 sn içinde platformu bulmaları beklendi (29); başarısız olan sıçanlar arkalarından yardımla platforma doğru yönlendirilerek platformu bulmaları sağlandı. Sıçanlar, 10 sn platformda bekletilip, kurulandıktan sonra tekrar kafese alındılar. 1., 2., 3., 4., ve 34. Günler Sıçanlar, tankın kenarındaki çeyrek alanlarda belirlenmiş başlama noktalarından (Kuzey, Güney, Doğu, Batı), başları platform tarafına gelecek şekilde suya bırakıldılar (30). Sıçanların platformu 90 sn içinde bulması beklendi (24). Bu süre içerisinde platformu bulamayan sıçanlar aynı şekilde arkalarından yardımla platforma doğru yönlendirilerek bulmaları sağlandı (22). Platform üzerinde 10 sn bekletildiler ve kurulanarak kafese alındılar (29,30). Deneyler 09:30 12:30 saatleri arasında uygulandı. Deney aralarında 30 ar dakikalık bekleme süresini takiben (21) her bir sıçan, her seferinde farklı bir çeyrekten suya bırakıldı. Deneylerde sıçanın kaçış platformunu bulma süresi dijital bir kronometre ile kaydedildi (30). Değerlendirme için sıçanların 4 farklı kadrandan, kaçış platformunu bulma sürelerinin ortalamaları karşılaştırıldı. Bu çalışma Başkent Üniversitesi Hayvan Deneyleri Etik Kurulu tarafından onaylanmış (Proje no: DA11-09) ve Başkent Üniversitesi Araştırma fonunca desteklenmiştir. İstatistiksel analiz Tekrarlanan ölçümler için varyans analizi kullanıldı. Günler bağımlı faktör, gruplar ise bağımsız faktör olarak kabul edildi. Analizin ön şartlarından küresellik varsayımı sağlanamadığı için multi variate testlerinden Wilks Lambda Testi kullanılarak istatistiksel karar verildi. Tip 1 hata (α) =0,05 olarak belirlenmiştir. Günler arasındaki farklılıkları belirlemek için düzeltmeli Bonferroni Çoklu Karşılaştırma Testi kullanılmıştır. Her bir gruptaki ilişkinin belirlenmesi için nonparametric korelasyon yöntemlerinden Spearman Korelasyon Katsayısı kullanılmıştır. Ayrıca sıçan grupları arasında ilişkilerin derecelerini belirlemek için sınıf içi korelasyon değerleri incelenmiştir. Bulgular Yaptığımız çalışmada grupların platformu bulma sürelerinin ortalamaları grafik olarak gösterilmektedir (Şekil 1). Grup I ve III deki sıçanların günlere göre platformu bulma süreleri tutarlı bir şekilde azalmıştır. Ancak Grup II deki sıçanların tankta uzun süre hareketsiz kaldıkları, kaçış platformunu bulma sürelerinin düzensiz ve diğer gruplara göre oldukça uzun olduğu tespit edilmiştir. Grup IV deki sıçanların ise 1. ve 2. günler arasındaki kaçış platformunu bulma sürelerindeki azalma çok belirgin iken, diğer günler arasındaki fark daha az olarak saptanmıştır. 34. gündeki deneyde ise, her grup kendi içinde karşılaştırıldığında, 34. günde kaçış platformunu bulma sürelerinin uzadığı tespit 139
edilmiştir. Ayrıca, deneylere başlandığında stres uygulamasına son verilmesine rağmen, Grup II deki strese bağlı hareketsiz kalma durumunun 34. günde de hâla devam ettiği görülmüştür. Bu verilerin ışığında; gruplar arası fark istatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte, günlerin, grup içi öğrenme hızı üzerindeki etkisi istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (Tablo 1). Şekil. Grupların günlere göre platformu bulma süreleri ( ort.). Grup I (SF): stresli ilaçlı, Grup II (S): stresli ilaçsız, Grup III (F): stressiz ilaçlı, Grup IV (K): stressiz ilaçsız. Tablo 1. Grupların her birinin günlere göre platformu bulma süreleri (ort. ± SS) Gün Grup I Grup II Grup III Grup IV 1 35.1 ± 21.7 33.9 ± 17.9 29.5 ± 19.6 35.0 ± 11.8 2 23.9 ± 8.1 21.3 ± 17.0 22.2 ± 7.5 12.4 ± 5.9 3 16.0 ± 5.3 a 25.7 ± 25.8 a 15.5 ± 6.8 a 12.5 ± 6.2 a 4 14.5 ± 10.1 b,d 6.7 ± 2.56 b,d 11.7 ± 7.8 b,d 6.7 ± 2.5 b,d 34 22.4 ± 5.5 c,e 23.8 ± 15.0 c,e 19.7 ± 4.1 c,e 16.6 ± 4.6 c,e a :1. ve 3. günler için P<0,01, b : 1. ve 4. günler için P<0,01, c : 1. ve 34. günler için P<0,01, d : 2. ve 4. günler için P< 0,01 e : 4. ve 34. günler için P<0,01 Tüm gruplarda 1. ve 2. günler arasındaki kaçış platformunu bulma sürelerinde belirgin azalma olmasına rağmen, bu fark istatistiksel olarak anlamlı değildir. Tüm gruplarda 1. ve 3. günler için kaçış platformunu bulma süreleri arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (P<0,01). Tüm gruplarda 1. ve 4. günler için kaçış platformunu bulma süreleri arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (P<0,001). Tüm gruplarda 1. ve 34. günler için kaçış platformunu bulma süreleri arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (P<0,01). Tüm gruplarda 2. ve 4. günler için kaçış platformunu bulma süreleri arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (P<0,01). Tüm gruplarda 4. ve 34. günler için kaçış platformunu bulma süreleri arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (P<0,01). Ayrıca her bir grup için günlere göre sınıf içi korelasyon yüzdeleri hesaplanmıştır. Bulgular tablo II de özetlenmiştir. Buna göre; Grup III de sınıf içi korelasyon izlenmemiştir. Grup I de 1. ve 34. günler arasında (+) yönde anlamlı, sınıf içi korelasyon vardır ve korelasyon yüzdesi % 81.8 dir. Grup II de 2. ve 3. günler arasında (+) yönde anlamlı, sınıf içi korelasyon vardır ve korelasyon yüzdesi % 96.2 dir. Grup II de 2. ve 4. günler arasında (+) yönde anlamlı, sınıf içi korelasyon vardır ve korelasyon yüzdesi % 81.3 dür. Grup II de 2. ve 34. günler arasında (+) yönde anlamlı, sınıf içi korelasyon vardır ve korelasyon yüzdesi % 98.6 dır. Grup II de 3. ve 34. günler arasında (+) yönde anlamlı, sınıf içi korelasyon vardır ve korelasyon yüzdesi %95.6 dır. Grup IV de 1. ve 3. günler arasında (+) yönde anlamlı, sınıf içi korelasyon vardır ve korelasyon yüzdesi %90 dır. Grup I de (K) grupta 1. ve 34. günler arasında (+) yönde anlamlı, sınıf içi korelasyon vardır ve korelasyon yüzdesi % 93 dür. Grup IV de 3. ve 4. günler arasında (+) yönde anlamlı, sınıf içi korelasyon vardır ve korelasyon yüzdesi % 87.4 dür. Tablo 2. Gruplar arasında günlere göre sınıf içi korelasyon katsayıları Grup I Grup II Grup IV Gün 1 2 3 4 34 1 2 3 4 34 1 2 3 4 34 1 0.90 0.93 2 0.96 0.81 0.99 3 0.96 0.87 4 34 0.82 Her biri için P<0,01; Grup III de sınıf içi korelasyon izlenmemiştir. Tartışma ve sonuç Akut ve kronik stres farklı beyin bölgelerinde farklı fonksiyonları etkilemektedir (31). Akut stres öğrenmeyi potansiyalize eder (32), hatta geçici ve hafif stres öğrenme ve belleği arttırabilir (33). Ancak kronik ve şiddetli stresin hipokampus bağımlı bellek üzerine bozucu etkileri olduğu gösterilmiştir. Bazı 140
çalışmalarda ise kronik stresin hipokampus bağımlı bellek üzerine negatif etkisinin aksine, sıçanlarda amigdala bağımlı korku öğrenmesini arttırdığı tespit edilmiştir (34-36). Pek çok farklı stres uygulamasının kemirgen hipokampusundaki nörogenezi azalttığı (37), depresyondakine benzer şekilde atrofiye yol açtığı (28), hipokampal piramidal hücrelerin apikal dendritlerinde retraksiyon oluşturduğu (38-40) rapor edilmiştir. Majör depresyonda özellikle multiple epizot geçiren hastaların beyin görüntülemesinde hipokampal atrofi gösterilmiştir (38,41). Oluşan bu değişikliklerin stres kesildikten birkaç hafta sonra bile devam ettiği (40) gösterilmiştir. Bu bilgiler çalışmamızdaki Grup II de 34. günde gözlemlediğimiz, depresyona bağlı hareketsiz kalma davranışını açıklamaktadır. Antidepresanların bellek oluşum modellerinden LTP (Long Term Potentiation) üzerine etkileri ile ilgili araştırmaların sonuçları değişiktir. Bazı çalışmalarda antidepresan tedavi ile LTP de artıştan bahsedilirken, bazılarında azalma olduğu, bazılarında ise hiç etki etmediği rapor edilmiştir. Ancak hipokampusun dentat gyrusu ile antidepresanlar arasında yakın ilişkiden söz edilmiştir (31). 2006 da Voumbia ve ark. (7) ve 2007 de Holderbach ve ark. (42) yaptıkları çalışmada kronik SSRI kullanımının LTP yi arttırdığı, hatta strese bağlı LTP yetmezliğini bloke ettiği söylenmektedir. Antidepresanlardan SSRI grubu ilaçların akut etkileri iyi tanımlanmıştır ve bu grup antidepresanların beyinde serotonin transmisyonunu artırdığı savunulmuştur (39). Fluoksetin SSRI grubu bir antidepresandır. Orta derecede kognitif yetmezliği olan hastalarda hafıza eksikliğini düzelttiği, kemirgenler üzerinde yapılan araştırmalarda ise hipokampusta yeni nöron oluşumunu ve nöronların yaşam sürelerini arttırdığı gösterilmiştir. Bütün bu faktörlerin de belleğin konsolidasyonunda rol oynadığı düşünülmektedir (23). Rocher ve ark. (26) çalışmalarında kronik SSRI uygulamasının strese bağlı hipokampal değişiklikleri tersine çevirdiği, Stewart ve Reid in (44) çalışmasında ise dentat girustaki bazal potansiyelleri arttırdığı rapor edilmiştir. Mowla ve ark. (45) yaptıkları çalışmada ise orta derecede kognitif yetmezliği olan yaşlı hastalara kronik fluoksetin hidroklorür uygulamasının nöroplastisiteyi organize edebileceği, bazı kognitif fonksiyonlar ve bellekteki yetmezliği düzelttiği ve hatta antidepresanların primer kullanım amacının kognitif fonksiyonları düzeltmek olabileceğini savunmuşlardır. Bizim çalışmamızda da Grup I (SF) grup ile Grup IV (K) arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmaması, Grup II de (S) görüldüğü gibi platformu bulma süreleri arasındaki iniş çıkışların ve hareketsiz kalma sürelerinin olmaması, fluoksetinin öğrenme üzerindeki strese bağlı olumsuz etkileri bloke ettiğini göstermektedir. Grup III de (F) ise platformu bulma sürelerindeki azalmanın günler ilerledikçe tutarlı bir seyir izlediği, ancak Grup IV (K) ile arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmayışı literatür bilgileriyle uyumludur. Laura Lyons ve ark. (23) çalışmalarında, sağlıklı deney hayvanlarında fluoksetinin nörogenez ve bilişsel fonksiyonlar üzerine etkisinin az olduğunu rapor etmişlerdir. Ancak bizim çalışmamızda fluoksetin hidroklorür kullanımına son verildikten 30 gün sonra yapılan deneyde gruplar arası istatistiksel olarak anlamlı fark olmaması, ilaç etkisinin ortadan kalktığını ve önceki ilaç kullanımının, öğrenmeyi olumlu etkilemekle birlikte, bilginin belleğe depolanmasında etkisi olmadığını göstermektedir. Çalışmamızın sonucunda, stres altında olmadan fluoksetin hidroklorür kullanımının öğrenmeyi günlere göre anlamlı olarak, olumlu bir şekilde etkilediğini, stresli iken fluoksetin hidroklorür kullanımının ise stresin öğrenme üzerine olumsuz etkisini azalttığı ve strese bağlı durgunluk halini düzelttiğini tespit ettik. Ayrıca; fluoksetinin strese bağlı öğrenme eksikliğini düzelttiği, ancak ilaç kesiminden 30 gün sonra uzun süreli belleğin konsolidasyonu üzerine etkisi olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Kaynaklar 1. Alaei Anisman H, Matheson K. Stress, depression, and anhedonia: caveats concerning animal models. Neurosci Biobehav Revs 2005;29:525 46. 2. Beck AT, Brown G, Steer RA, Eidelson JI, Riskind JH. Differentiating anxiety and depression: a test of the cognitive content-specificity hypothesis. J Abnormal Psychol 1987;96:179 83. 3. Fossati P, Amar G, Raoux N Ergis AM, Allilaire JF. Executive functioning and verbal memory in young patients with unipolar depression and schizophrenia. Psychiatry Research 1999;89:171 87. 4. Kessler RC, McGonagle KA, Zhao S, Nelson CB, Hughes M, Eshleman S, et al. Lifetime and 12-month prevalence of DSM- 141
III-R psychiatric disorders in the United States: results from the national comorbidity survey. Arch Gen Psychiatry 1994;51:8 19. 5. Mineka S, Watson D, Clark LA. Comorbidity of anxiety and unipolar mood disorders. Ann Rev Psychol 1998;49:377 412. 6. Ravnkilde B, Videbech P, Clemmensen K, Egander A, Rasmussen NA, Rosenberg R. Cognitive deficits in major depression. Scand J Psychol 2002;43:239 51. 7. Vouimba RM, Munoz C, Diamond DM. Differential effects of predator stress and the antidepressant tianeptine on physiological plasticity in the hippocampus and basolateral amygdala. Stress 2006;9:29 40. 8. de Quervain DJ, Roozendaal B, Nitsch RM, McGaugh JL, Hock C. Acute cortisone administration impairs retrieval of long-term declarative memory in humans. Nature Neurosci 2000;3:313 4. 9. Joëls M, Pu Z, Wiegert O. Learning under stress: how does it work? Trends in Cog Sci 2006;10:152-8. 10. Kirschbaum, C., Wolf OT, May M, Wippich W, Hellhammer DH. Stress- and treatment-induced elevations of cortisol levels associated with impaired declarative memory in healthy adults. Life Sci. 1996;58:1475 83. 11. McGaugh, JL. The amygdala modulates the consolidation of memories of emotionally arousing experiences. Annu Rev Neurosci 2004;27:1 28. 12. Goldapple K, Segal Z, Garson C, Lau M, Bieling P, Kennedy S, et al. Modulation of cortico-limbic pathways in major depression: treatment-specific effects of cognitive behavior therapy. Arch Gen Psychiatry 2004;61:34 41. 13. Kennedy SH, Evans KR, Kruger S, Mayberg HS, Meyer JH, McCann S, et al. Changes in regional brain glucose metabolism measured with positron emission tomography after paroxetine treatment of major depression. Am J Psyc 2001;158:899 905. 14. Bondi CO, Jett JD, Morilak DA. Beneficial effects of desipramine on cognitive function of chronically stressed rats are mediated by α1-adrenergic receptors in medial prefrontal cortex. Prog Neuro-Psychopharmacol & Biol Psychiatry 2010;34:913 23. 15. Bhagya V, Srikumar BN, Raju TR, Rao BS. Chronic escitalopram treatment restores spatial learning, monoamine levels, and hippocampal long-term potentiation in an animal model of depression. Psychopharmacol. 2011;214:477-94. 16. Bondi CO, Rodriguez G, Gould GG Frazer A, Morilak DA. Chronic unpredictable stress induces a cognitive deficit and anxiety-like behavior in rats that is prevented by chronic antidepressant drug treatment. Neuropsychopharmacol 2008;33:320 31. 17. Danet M, Lapiz-Bluhm S, Soto-Piña AE. Chronic intermittent cold stress and serotonin depletion induce deficits of reversal learning in an attentional set-shifting test in rats. Psychopharmacol 2009;202:329 41. 18. Conboy L, Tanrikut C, Zoladz PR, Campbell AM, Park CR, Gabriel C, et al. The antidepressant agomelatine blocks the adverse effects of stress on memory and enables spatial learning to rapidly increase neural cell adhesion molecule (NCAM) expression in the hippocampus of rats. Int J Neuropsychopharmacol 2009;12:329 41. 19. Malberg JE, Eisch AJ, Nestler EJ. Chronic antidepressant treatment increases neurogenesis in adult rat hippocampus. J Neurosci 2000;20:9104 10. 20. Danet M, Lapiz-Bluhm S, Morilak DA. A cognitive deficit induced in rats by chronic intermittent cold stress is reversed by chronic antidepressant treatment. Int J Neuropsychopharmacol 2010;13:997 1009. 21. Faes C, Aerts M, Geys H, De Schaepdrijver L. Modeling spatial learning in rats based on Morris water maze experiments. Pharmaceut Statist 2010;9:10-20. 22. Morris R. Developments of a water-maze procedure for studying spatial learning in the rat. J Neurosci Methods 1984;11:47-60. 23. Laura L, Maha EB, Jariya U, Rachel M, Carla S, Geoffrey B, et al. Fluoxetine reverses the memory impairment and reduction in proliferation and survival of hippocampal cells caused by methotrexate chemotherapy. Psychopharmacol 2011;215:105 15. 24. Gallagher M, Burwell R, Burchinal M. Severity of spatial learning impairment in aging: Development of a learning index for performance in the Morris water maze. Behav Neurosci 1993;107:618-26. 25. Laurian G, Sarah H, Lauriston AK, Kishor B, Vivienne AR. Effect of exercise on learning and memory in a rat model of developmental stres. Metab Brain Dis 2009;24:643 57. 26. Rocher C, Spedding M, Munoz C, Jay TM. Acute stres induced changes in hippocampal/prefrontal circuits in rats: Effects of antidepressants. Cereb Cortex 2004;14:224 9. 27. Shors TJ. Acute stress rapidly and persistently enhances memory formation in the male rat. Neurobiol Learn Mem 2001;75:10 29. 28. Sapolsky RM. Glucocorticoids and hippocampal atrophy in neuropsychiatric disorders. Arch Gen Psych 2000;57: 925 35. 29. Alaei H, Moloudi R, Sarkaki AR, Azizi-Malekabadi H, Hanninen O. Daily running promotes spatial learning and memory in rats. Pathophysiol. 2007;14:105-8. 30. Durmuş L, Aşçıoğlu M. The effect of social isolation stress on learning in male juvenile rats. J Health Sci 2005;14:52-6. 31. Pittenger C, Duman RS. Stress, depression and neuroplasticity: A convergence of mechanisms. Neuropsychopharmacol 2008;33:88 109. 32. Shors TJ, Seib TB, Levine S, Thompson RF. Inescapable versus escapable shock modulates long-term potentiation in the rat hippocampus. Science 1989;244: 224 6. 33. Luine V, Martinez C, Villegas M, Magarinos A, McEwen B. Restraint stress reversibly enhances spatial memory performance. Physiol Behav 1996;59:27 32. 34. Conrad CD, Galea LA, Kuroda Y, McEwen BS. Chronic stress impairs rat spatial memory on the Y maze, and this effect is blocked by tianeptine pretreatment. Behav Neurosci 1996;110:1321 34. 35. de Quervain DJ, Roozendaal B, McGaugh J. Stress and glucocorticoids impair retrieval of long-term spatial memory. Nature 1998;394:787 90. 36. Diamond D, Park C, Heman K, Rose G. Exposing rats to a predator impairs spatial working memory in the radial arm water maze. Hippocampus 1999;9:542 52. 142
37. Duman RS. Depression: A case of neuronal life and death? Biol Psych 2004;56:140 5. 38. Stockmeier CA, Mahajan GJ, Konick LC, Overholser JC, Jurjus GJ, Meltzer HY et al. Cellular changes in the postmortem hippocampus in major depression. Biol Psych 2004;56:640 50. 39. Vyas A, Jadhav S, Chattarji S. Prolonged behavioral stres enhances synaptic connectivity in the basolateral amygdala. Neurosci 2006;143:387 93. 40. Vyas A, Pillai AG, Chatarji S. Recovery after chronic stres fails to reverse amygdaloid neuronal hypertrophy and enhanced anxiety-like behavior. Neurosci 2004;128: 667 73. 41. MacQueen GM, Campbell S, McEwen BS, Macdonald K, Amano S, Joffe RT et al. Course of illness, hippocampal function, and hippocampal volume in major depression. Proc Natl Acad Sci USA 2003;100:1387 92. 42. Holderbach R, Clark K, Moreau JL, Bischofberger J, Normann C. Enhanced long-term synaptic depression in an animal model of depression. Biol Psych 2007;62: 92 100. 43. Sharma VK. Morris Water Maze-A versatile cognitive tool. J Biosci Tech 2009;1:15-9. 44. Stewart CA, Reid IC. Repeated ECS and fluoxetine administration have equivalent effects on hippocampal synaptic plasticity. Psychopharmacol 2000;148:217 23. 45. Mowla A, Mosavinasab M, Pani A. Does fluoxetine have any effects on the cognition of patients with mild cognitive impairment? A double-blind, placebo-controlled, clinical trial. J Clin Psychopharm 2007;27:67 70. 143