Su Ürünleri Üretim ve Yetiştirme Tesislerinin İmar ve Kıyı Mevzuatı Açısından Değerlendirilmesi Gamze ÖZER, Y.Şehir Plancısı, Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, gamzeo@bayindirlik.gov.tr Emre ÖĞMEN, Y.Şehir Plancısı, Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, emreo@bayindirlik.gov.tr Özet Su ürünleri üretim ve yetiştirme sektörü ülkemizde çok yeni gelişen bir sektör olmakla beraber ülke ekonomisi, kıyılarımızın, denizlerimizin ve topraklarımızın rasyonel kullanımı ve sektörler arasında dengeli yerleşim kararları oluşturulması açısından büyük önem taşımaktadır. Ayrıca, su ürünleri sektörü, gıda ve imalat sanayi, sağlık, çevre, turizm ve ulaştırma sektörleri ile doğrudan veya dolaylı ilişkisi nedeniyle ayrı bir ekonomik anlam da taşımaktadır. Bu çalışmada, bu tür tesislerin İmar ve Kıyı Mevzuatı çerçevesinde kurulması ve ruhsat verilmesi konuları ilgili Kanun ve Yönetmelik maddeleriyle açıklanmaktadır. Anahtar Kelimeler: Su ürünleri üretim ve yetiştirme tesisleri, mevzuat, İmar Kanunu, Kıyı Kanunu. Abstract Although fishery products cultivation sector is a newly growing sector in our country, it has a major role in terms of national economy, rational use of coasts, marines and lands, and making balanced land use decisions among different sectors. Besides, because of its direct or indirect relationship with the food and manufacture industry, and the health, environment, tourism and transportation sectors; fishery products sector has a distinct economic meaning. In this paper, formation and permit issues of this kind of buildings will be explained within the framework of Urban Development and Coast Legislation. Key Words: Fishery products cultivation buildings, Legislation, Urban Development Act, Coast Act.
Su Ürünleri Üretim ve Yetiştirme Tesislerinin İmar ve Kıyı Mevzuatı Açısından Değerlendirilmesi Su ürünleri üretim ve yetiştirme sektörü ülkemizde çok yeni gelişen bir sektör olmakla beraber ülke ekonomisi, kıyılarımızın, denizlerimizin ve topraklarımızın rasyonel kullanımı ve sektörler arasında dengeli yerleşim kararları oluşturulması açısından büyük önem taşımaktadır. Ayrıca, bu sektör, gıda ve imalat sanayi, sağlık, çevre, turizm ve ulaştırma sektörleri ile doğrudan veya dolaylı ilişkisi nedeniyle ayrı bir ekonomik anlam da taşımaktadır. Ülkemizde su ürünleri üretim ve yetiştirme tesislerinin kuruluş ve işletilmesine ilişkin hususlar başta 1380/4950 sayılı Su Ürünleri Kanunu olmak üzere, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından 10 Mart 1995 tarihli ve 22223 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Su Ürünleri Yönetmeliği ve değişiklikleri ve 29 Haziran 2004 tarihli ve 25507 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Ürünleri Yetiştiriciliği Yönetmeliği çerçevesinde yürütülmektedir. Su Ürünleri Yetiştiriciliği Yönetmeliği denizlerde, iç sularda ve bunlara bağlantılı sularda yapılacak su ürünleri yetiştiriciliğine ilişkin tesislerin kurulma yerleri, müracaat şekli ve talebin değerlendirilmesi, ön izin, proje onayı (kesin izin), projenin iptal edilmesi, proje değişiklikleri, deneme üretimi, mecburi yer değişikliği, entegre tesis kurulması, proje devri, orkinos yetiştiriciliği (besiciliği), organik su ürünleri yetiştiriciliği, su ürünleri yetiştiricilik belgesi, yumurta, yavru ve damızlık materyal ithali, teknik eleman istihdamı, su ürünleri sağlığı, çevresel etki ve koruma ve denetimle ilgili hususları kapsamaktadır. Ancak, 3194 sayılı İmar Kanunu yapılaşmaların plan, fen, sağlık ve çevre şartlarına uygun teşekkülünü sağlamak amacıyla düzenlenmiş olup belediye ve mücavir alan sınırları içinde ve dışında kalan yerlerde yapılacak planlar ile inşa edilecek resmi ve özel bütün yapıları kapsamaktadır. 3621/3830 sayılı Kıyı Kanunu da, deniz, tabii ve suni göl ve akarsu kıyıları ile bu yerlerin etkisinde olan ve devamı niteliğinde bulunan sahil şeritlerinin doğal ve kültürel özelliklerini gözeterek koruma ve toplum yararlanmasına açık, kamu yararına kullanma esaslarını tespit etmek amacıyla düzenlenmiş olup deniz, tabii ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve göllerin kıyılarını çevreleyen sahil şeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden kamu yararına yararlanma imkân ve şartlarına ait esasları kapsar. Dolayısıyla su ürünleri üretim ve yetiştirme tesislerinin kuruluş ve ruhsatlandırma işlemlerinin de her iki mevzuat çerçevesinde değerlendirilmesi gerekmektedir. Kıyı Mevzuatı Çerçevesinde Değerlendirme 3621/3830 sayılı Kıyı Kanunu ve İlgili Yönetmeliği gereği kıyıda yapılacak düzenlemelerle ilgili yetki ve sorumluluklar Bayındırlık ve İskân Bakanlığına verilmiş olup, söz konusu Kanunun 6. maddesinin (b) bendi uyarınca kıyıda, uygulama imar planı kararı ile faaliyetlerinin özellikleri gereği kıyıdan başka yerde yapılmaları mümkün olmayan tersane, gemi söküm yeri ve su ürünlerini üretim ve yetiştirme tesisleri gibi, özelliği olan yapı ve tesisler yapılabilmektedir. Kıyı Kanununun Uygulanmasına Dair Yönetmeliğin 13. maddesi gereği kıyıda onaylı uygulama imar planlarına göre ve çevre kirliliğinin önlenmesine ilişkin tüm önlemler alınmak koşulu ile yapılacak yapı ve tesisler belirtilerek; bu maddenin (b) bendinde faaliyetlerinin özelliği gereği kıyıdan başka yerde yapılmaları mümkün olmayan yapı ve tesisler arasında su ürünlerini üretim ve yetiştirme tesisleri de sayılmaktadır. Yine bu maddenin (a) ve (b) maddelerinde sayılan tüm yapı ve tesis alanlarında, bu kullanımların tamamlayıcısı niteliğinde ve yapılması zorunlu alt ve üst yapı ve tesislerinin yapılabileceği ve de kıyılarda yapılan yapı ve tesislerin, yapım amaçları dışında kullanılamayacağı vurgulanmaktadır. Kıyı alanlarında yapılacak yapı türleri arasında sayılan su ürünleri üretim ve yetiştirme tesisleri bir dolguya gerek olmadan yapılabilecek bir yapı türüdür. Faaliyetinin özelliği gereği kıyıdan başka yerde yapılması mümkün olmayan bir tesis olan su ürünleri üretim ve yetiştirme tesisleri için ayrıca dolgu yapılmasına izin verilmemektedir.
Çoğunlukla deniz yüzeyi kiralanarak, ağ-kafes sistemi ile üretim yapan tesislerin karada sosyal ve teknik altyapı ihtiyaçları için gerekli açık ve kapalı alanlara gereksinimleri vardır. Kıyıyı yukarıdaki şekilde kullanacak olan yatırımcı tesis inşaatı için kesinlikle taşınabilir malzeme kullanması gerekmektedir. Söz konusu tesisler için dolgu yapılması ve mevcut dolguların kullanılması kesinlikle mümkün olmayıp kıyı alanı coğrafi nedenlerle veya başka nedenlerle yetersizse, ahşap kazıklar üzerinde ahşap platformlar oluşturularak alan kazanılabilmesi mümkündür. Bunun için de ilgili idarece yapılabilir izni nin bulunması gerekmektedir. Söz konusu tesisin kara kullanımı için yer ayrılırken sahil şeridinin geri planındaki kullanım kararları ile çatışmamasına dikkat edilmeli ve bu alanlarda doğayı tahrip edici hiçbir işlem yapılmamalıdır. Örneğin; Ağaç kesimi, yol açımı suretiyle sulak alanların tahribi gibi. Bu konuda bir diğer önemli husus ise, su ürünleri üretim alanlarının başka amaçla kullanılmasının mümkün olmadığıdır. Örneğin, bu alanlarda restoran, satış yeri vb. düzenlemeler yapılması mümkün değildir. Bunların yanı sıra yine Kıyı Kanununun Uygulanmasına Dair Yönetmelikte; Balıkçı teknelerine hizmet vermek amacıyla dalgakıranla korunmuş, yöre balıkçılarının ihtiyacına yetecek kadar havuz ve geri sahaya sahip, bağlama rıhtımları ile suyu, elektriği, ağ kurutma sahası, çekek yeri, deniz ürünlerine geçici depolama ve satış üniteleri bulunan kıyı yapıları, Balıkçı Barınağı olarak tanımlanmış olup, balıkçı barınaklarıyla ilgili yapılan tüm çalışma ve düzenlemeler söz konusu Kanun ve İlgili Yönetmelik hükümlerince belirlenmiştir. Balıkçı barınakları, aynı zamanda ülkemizde son yıllarda yaz turizmine destek verilmesi amacıyla yatırım programı çerçevesinde de ele alınmakta olup; Tarım ve Köyişleri Bakanlığı denetiminde gerçekleştirilen balıkçı barınakları, uygun görüldüğü hallerde yine Tarım ve Köyişleri Bakanlığının izni ve Kültür ve Turizm Bakanlığının uygun görüşü ile yat limanlarına dönüştürülebilmektedir. Bir kıyı yapısı olan balıkçı barınakları ile ilgili olarak, yukarıda belirtilen Yönetmeliğin 12. maddesi gereği kıyılarda 1/1000 ölçekli uygulama imar planı yapılıp onaylanmadan uygulama ve yapılanmaya geçilemeyeceği belirtilmiştir. Yine aynı Yönetmeliğin 13. maddesinde kıyıda onaylı uygulama imar planlarına göre ve çevre kirliliğinin önlenmesine ilişkin tüm önlemler alınmak koşulu ile kıyının kamu yararına kullanımına ve kıyıyı korumak amacına yönelik yapılabilecek altyapı ve tesisler arasında barınaklar da belirtilmiştir. İmar Mevzuatı Çerçevesinde Değerlendirme Su ürünleri üretim ve yetiştirme tesislerinin yapımına ilişkin hususlar 3194 sayılı İmar Kanunu uyarınca çıkarılan Plansız Alanlar İmar Yönetmeliğinde hükme bağlanmış olmakla beraber mevzuatın bütünlüğü çerçevesinde konunun 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu ile birlikte değerlendirilmesi daha doğru bir yaklaşım olacaktır. 19 Temmuz 2005 tarihli ve 25880 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanununda; Tarımsal amaçlı yapılar: Toprak koruma ve sulamaya yönelik altyapı tesisleri, entegre nitelikte olmayan hayvancılık ve su ürünleri üretim ve muhafaza tesisleri ile zorunlu olarak tesis edilmesi gerekli olan müştemilatı, mandıra, üreticinin bitkisel üretime bağlı olarak elde ettiği ürünü için ihtiyaç duyacağı yeterli boyut ve hacimde depolar, un değirmeni, tarım alet ve makinelerinin muhafazasında kullanılan sundurma ve çiftlik atölyeleri, seralar, tarımsal işletmede üretilen ürünün özelliği itibarıyla hasattan sonra iki saat içinde işlenmediği takdirde ürünün kalite ve besin değeri kaybolması söz konusu ise bu ürünlerin işlenmesi için kurulan tesisler ile Bakanlık tarafından tarımsal amaçlı olduğu kabul edilen entegre nitelikte olmayan diğer tesisleri tanımlamaktadır. Aynı Kanunun 13. maddesinde, Mutlak tarım arazileri, özel ürün arazileri, dikili tarım arazileri ile sulu tarım arazileri tarımsal üretim amacı dışında kullanılamaz.
Mutlak tarım arazileri, özel ürün arazileri, dikili tarım arazileri ile sulu tarım arazileri dışında kalan tarım arazileri; toprak koruma projelerine uyulması kaydı ile valilikler tarafından tarım dışı kullanımlara tahsis edilebilir. Tarımsal amaçlı yapılar için, projesine uyulması şartıyla ihtiyaç duyulan miktarda her sınıf ve özellikteki tarım arazisi valilik izni ile kullanılır hükümleri yer almaktadır. Kanun maddeleri birlikte değerlendirildiğinde; valilik izni ile her sınıf ve özellikteki tarım arazisinin tarımsal amaçlı yapı yapmak amacıyla kullanılabileceği anlaşılmaktadır. Buna göre; söz konusu Kanunda tarımsal amaçlı yapı tanımı kapsamında kalan entegre nitelikte olmayan su ürünleri üretim ve muhafaza tesisleri ile zorunlu olarak tesis edilmesi gerekli olan müştemilatının Valiliğin izin vermesi koşuluyla her tür tarım arazisi (mutlak tarım arazileri, özel ürün arazileri, dikili tarım arazileri ile sulu tarım arazileri dahil) üzerinde yapılabilmesi mümkündür. 3194 sayılı İmar Kanununun 27. maddesi ve Plansız Alanlar İmar Yönetmeliğinin 57. maddesinde Köy ve mezraların yerleşik alanlarında ve civarında sadece köy nüfusuna kayıtlı ve köyde sürekli oturanlarca yapılacak konut, tarım ve hayvancılık amaçlı yapılar ile müştemilat binaları yapı ruhsatı ve yapı kullanma iznine tabi değildir. Ancak, yapı projelerinin fen ve sağlık kurallarına uygun olduğuna dair valilik görüşü alınmasından sonra, muhtarlıkça izin verilmesi ve bu izne uygun olarak yapının yapılması şarttır ve 58. maddesinde 57. maddede sayılanlar dışında kalan yapılar ile köy nüfusuna kayıtlı olmayan, köyde sürekli oturmayanlar ve köy nüfusuna kayıtlı olmakla birlikte köyde sürekli oturmayanlar tarafından yapılacak tüm yapılar, yapı ruhsatı ve yapı kullanma iznine tabidir. Yapı ruhsatı ve yapı kullanma izni valiliklerce düzenlenir hükümleri yer almaktadır. Plansız Alanlar Yönetmeliğinin 4. maddesinde ise; tarımsal ve hayvancılık amaçlı yapı; kümes, ahır, ağıl, arı hane, kömürlük, odunluk, samanlık ve ticari amaçlı olmayan kiler ve yem deposu olarak tanımlanmaktadır. Madde hükümlerinden anlaşıldığı üzere köy ve mezraların yerleşik alanlarında ve civarında sadece köy nüfusuna kayıtlı ve köyde sürekli oturanlarca ruhsatsız olarak yapılacak konut, tarım ve hayvancılık amaçlı yapılar su ürünleri üretim tesislerini kapsamamaktadır. Plansız Alanlar İmar Yönetmeliğinin belediye ve mücavir alan sınırları içinde ve dışındaki yerleşme alanı dışında kalan (iskan dışı) alanlarda uygulanacak esasları açıklayan 63. maddesinde ise üst ölçek planı bulunmayan iskan dışı alanlarda; tarımsal üretimi korumak amacı ile üretimden pazarlamaya kadar tüm faaliyetleri içeren entegre tesis niteliğinde olmamak kaydıyla, konutla birlikte veya ayrı yapılan mandıra, kümes, ahır, ağıl, su ve yem depoları, hububat depoları, gübre ve silaj çukurları, arı haneler, balık üretim tesisleri ve un değirmenleri gibi konut dışı yapıların mahreç aldığı yola (10.00) m.den, parsel hudutlarına (5.00) m.den fazla yaklaşmamak, parselde bulunan bütün yapılara ait inşaat alanı katsayısı % 40 ı ve yapı yüksekliği (6.50) m.yi ve 2 katı aşmamak şartı ile yapılabileceği ve bu yapıların birinci fıkra koşullarına uyulmak üzere yapılacak konutla birlikte yapımı halinde de inşaat alanı katsayısının (0.40) ı geçemeyeceği hükme bağlanmıştır. Bu çerçevede değerlendirildiğinde; balık üretim tesislerine hizmet verecek kapalı servis birimleri emsale dahil olup, üstü açık balık havuzlarının da taban alanı katsayısı içerisinde değerlendirilmesi gerekmektedir. İmar mevzuatı uyarınca balık üretim tesisi yapılacak alan, herhangi bir plan kapsamında yer almıyorsa; Plansız Alanlar İmar Yönetmeliğinin 63. maddesi kapsamında ya da mevzii imar planı hazırlanarak yapılması mümkündür. 1/100.000 ölçekli çevre düzeni planı içerisinde yer almakta ise bu plan hükümlerine uygun olmak kaydıyla alt ölçekli planları hazırlanarak onaylanmalıdır. 1/100.000 ölçekli çevre düzeni planı ile yapılanma şartlarının belirlenmesi ve uygulama yapılması planlama hiyerarşisine uygun bulunmamaktadır. Bu alanlarda yapılacak tesisler için alt ölçekli uygulama imar planlarının hazırlanması ve yapılanma koşullarının belirlenmesi gerekmektedir. Diğer taraftan, 19 pilot ilde uygulanan 4708 sayılı Yapı Denetim Kanununun 1. maddesinin (e) bendinde; bu Kanun, 3194 sayılı İmar Kanununun 26. maddesinde belirtilen kamuya ait yapı ve tesisler ile 27. maddesinde belirtilen ruhsata tabi olmayan yapılar ile tek parselde, bodrum katı dışında en çok iki katlı ve toplam 200 m2.yi geçmeyen müstakil yapılar hariç, belediye ve mücavir alan sınırları içinde ve dışında kalan yerlerde yapılacak yapıların denetimini kapsar. Bu Kanunun uygulanmasında; e) Yapı inşaat alanı: Işıklıklar hariç, bodrum kat, asma kat ve çatı arasında yer alan mekanlar ve ortak alanlar dahil yapının inşa edilen tüm katların alanını. ifade eder hükümleri doğrultusunda;
ruhsatın parsele düzenlenmesi esas olduğundan, 4708 sayılı Yapı Denetim Kanununun 1. maddesi (e) bendinde tariflenen yapı inşaat alanı esas alınmak üzere, tek parselde yapılması planlanan ruhsata esas toplam inşaat alanı 200 m2.yi geçen yapılar kapsamında değerlendirilen balık havuzları da 4708 sayılı Yapı Denetim Kanununa tabidir.