BAŞBAKANLIK (1920-2004)

T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Yayın Nu: 17 DÜNDEN BUGÜNE BAŞBAKANLIK (1920-2004) Ankara 2004

DÜNDEN BUGÜNE BAŞBAKANLIK (1920-2004)

Proje Yöneticisi Doç. Dr. Yusuf SARINAY Devlet Arşivleri Genel Müdürü Hazırlayanlar Dr. İbrahim KARAER Rahim ERİŞTİ Ahmet CEYLAN Bilgisayar Dizgi Aynur YÖNET Türkân DALBUDAK Sevgi BULUT Mizanpaj Ersin BALCI Baskıya Hazırlama Murat ŞENER Salih DUTOĞLU ISBN: 975-19-3629-2 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü İvedik Caddesi Nu: 59 06170 Yenimahalle / ANKARA Santral: 344 59 09 / 15 hat

Ö N S Ö Z Devletin, yasama, yürütme ve yargı olmak üzere üç temel fonksiyonu bulunmaktadır. Devlet üstlendiği bu görevleri, anayasa ve kanunlarla belirlenen esas ve usullere göre, çeşitli teşkilatları aracılığı ile yerine getirir. Yönetim kavramı, bir taraftan yönetimin kuruluş ve teşkilatlanmasını, diğer taraftan iş ve hizmetlerini ifade eder. 1982 Anayasasının 112 nci maddesine göre, Başbakanlık teşkilatının başında bulunan Başbakan, Bakanlar Kurulunun başkanı olarak, bakanlıklar arası işbirliğinin sağlanması ve hükûmetin genel siyasetinin yürütülmesinden sorumludur. Anayasa, Başbakan a bakanların görevlerini Anayasa ve kanunlara uygun olarak yerine getirmelerini gözetmek ve gerektiğinde düzeltici tedbirleri almak görevini vermiştir. Bu görev, Başbakanın Cumhurbaşkanına, bakanların görevlerine son verilmesi için teklifte bulunabilmesi imkanı ile birlikte düşünüldüğünde ve ayrıca Başbakanın 3056 sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanununun 4 üncü maddesi gereği, bakanlıkların en üst amiri olduğu gerçeği de dikkate alındığında, Başbakanlığın; yürütme ve yönetim sistemi içinde çok önemli bir yerinin olduğu ortaya çıkmaktadır. Başbakanın yönetimindeki hükûmet, devlet yönetiminin temel organı konumundadır. Devlet yönetiminin başarılı olması, hükûmetin gücü ve başarısı ile doğru orantılıdır. Yakın bir tarihe kadar takip edilen politikalar sonucunda, Başbakanlık gerek teşkilat yapısı ve gerekse görev olarak büyüyerek asıl görevine uygun olmayan hantal bir yapıya ulaşmıştır. Sayıları devamlı artan bağlı ve ilgili kuruluşların görev alanlarına bakıldığında bunların büyük çoğunluğunun hizmetleri itibariyle Başbakanlıkla doğrudan ilgili olmadıkları görülmektedir. Aslında Başbakanlık özel bir kamu hizmeti görmeyip, daha çok yapılması gerekli kamu hizmetlerinin koordinatörü olmakla beraber, doğrudan doğruya bu Makama bağlı hizmetler de bulunmaktadır. Bu hizmetler, ya faaliyetleri bütün bakanlıkları ilgilendiren; bu sebeple belli bir bakanlığa bağlanmayan veya Devletin genel siyasetini ilgilendiren hizmetlerdir. Başbakanlık teşkilatının aşırı derecede büyümesine bu hizmetler sebep olmuştur. V

Günümüzde, bütün dünyada olduğu gibi, ülkemizde de devletin toplum yararına olan çabaları hızlı ve sürekli bir biçimde artmaktadır. Çağımız çok hızlı teknolojik gelişme içerisindedir. Bu durum, toplumdaki bütün yapılanmaları yeni oluşan şartlara uymaya zorlamaktadır. Türkiye nin bilgi toplumuna geçiş çalışmalarının hızlandırılması, bilgi toplumu strateji ve politikalarının belirlenerek bu alandaki faaliyetlerin bir bütünlük içerisinde yürütülmesi ve küresel rekabet şartlarına uyum sağlamak üzere ekonomik ve sosyal dönüşümün gerçekleştirilmesi için 2001 yılında Başbakanlığın koordinatörlüğünde e-türkiye Projesi çalışmalarına başlanmış, 58 ve 59 uncu hükümet dönemlerinde de e-dönüşüm Türkiye Projesi çalışmalarına hız verilmiştir. Dünya ekonomisi ve siyasetinde yaşanan hızlı gelişim karşısında, Türkiye deki yönetim sistemi bir yönetememe krizi içerisine girmiştir. Memleketimizdeki klasik bürokratik yapı ülkenin ve toplumun kendi potansiyelini harekete geçirmesini engelleyici bir fonksiyon icra etmektedir. Bu durum, bugün toplumun her kesimince kabul edilen bir kanaattir. Özellikle 1983-1991 yılları arasında yürütülen ekonomik yeniden yapılanma stratejilerinin siyasi ve idari boyutları eksik kaldığı için, 20 yıllık bir sürenin sonucunda, başka memleketlerle karşılaştırıldığında istenen neticeleri ne yazık ki verememiştir. Geldiğimiz aşamada ekonominin ve demokrasinin küreselleşen standartları ülkemizi, kamu yönetimini yeniden yapılandırma mecburiyetiyle karşı karşıya bırakmıştır. Türkiye de demokrasi ve refah seviyesinin yükseltilmesi, toplumun ayak bağlarından kurtularak dinamik bir hale gelmesi, kamu yönetimini yeniden yapılandırma teşebbüsü ile doğrudan ilişkilidir. Üstelik devletin ve toplumun büyük bir uzlaşma içinde yöneldiği Avrupa Birliği hedefi, Türkiye nin yönetim alanında da çağdaş normlara kavuşturulmasını zaruri kılmaktadır. Bu kitapta kronolojik olarak Cumhuriyet döneminde Başbakanlığın geçirdiği yapısal değişiklikler ve görevleriyle ilgili yapılan bütün düzenlemeler yer almış bulunmaktadır. Bu konuda bilgi edinmek ve araştırma yapmak isteyenler için yararlı bir kaynak olacağı ve önemli bir boşluğu dolduracağına inanıyorum, hayırlı olmasını diliyor, emeği geçenlere teşekkür ediyorum. Recep Tayyip ERDOĞAN Başbakan VI

S U N U Ş 1982 Anayasası Başbakan a, Bakanlar Kurulunun başkanı olarak, Bakanlıklar arasında işbirliğini sağlamak ve hükûmetin genel siyasetinin yürütülmesini gözetmek görevini vermiştir. Başbakan ve kabine üyeleri, bu siyasetin yürütülmesinden birlikte sorumlu tutulmuşlardır. Dolayısıyla Başbakan, Bakanların görevlerinin Anayasa ve kanunlara uygun olarak yerine getirilmesini gözetmek ve gerektiğinde düzeltici önlemleri almakla yükümlüdür. Başbakanın bu görev ve sorumluluğu, icracı kurumlar olan bakanlıkların, Başbakanlığın hiyerarşik bir teşkilât yapılanması sonucunu doğurmuştur. Başbakanlık teşkilât kanununda Başbakan a; Türkiye Cumhuriyeti nin yüksek hak ve menfaatlerini korumak ve gözetmek, milletin huzur ve güvenini sağlayıcı önlemleri almak, genel ahlakı ve kamu düzenini muhafaza etmek, ekonomik ve kültürel kalkınmayı sağlamak, refahı yaygınlaştırmak, hükûmetin genel siyasetini yürütmek ve diğer maksatlarla bakanlıklar arasında ahengi ve işbirliğini sağlamak görevleri verilmiştir. Kamu yönetiminde etkinliğin sağlanması, kamu kurum ve kuruluşlarının görevlerini eksiksiz, verimli bir şekilde ve zamanında yerine getirebilmesi, idari usul ve işlemlerin azaltılması, Devlet teşkilâtının yapılanması konusunda gerekli olan sistem ve prensiplerin geliştirilmesini ve uygulanmasını sağlamak, Devlet teşkilâtındaki teftiş ve denetim sistemini geliştirmek, uygulanmasını takip etmek gibi görevleri üstlenmiş olan Başbakanlık, kurumlar üstü bir sorumluluğu gerektiren ve çok hassasiyet ve önem arzeden Devlet arşiv hizmetlerini de uhdesinde bulundurmaktadır. Başbakanlık teşkilâtının Başbakandan sonra üst amiri, Başbakanlık Müsteşarıdır. Müsteşar, Başbakanlığa verilen görevlerin en iyi şekilde yapılmasını ve bakanlıklar arasında koordinasyon ve işbirliğini sağlamak, kamu yönetiminde etkinliği gerçekleştirmek, görevlerin tam ve verimli bir şekilde ve zamanında yerine getirilmesini temin etmek üzere, sistem ve prensipler geliştirmekle mükelleftir. Başbakanlığa verilen görev ve sorumluluklar çerçevesinde başlangıçtan günümüze bir takım yapısal değişiklikler gerçekleştirilmiştir. VII

Bu kitapta, Başbakanlık merkez teşkilatı birimlerinin kuruluşlarından bugüne kadar geçirdikleri safhalar, görevleri ve yaptıkları bazı önemli faaliyetler ile birim yöneticilerinin isimleri yer almıştır. Ayrıca Başbakanların ve Başbakanlık Müsteşarlarının biyografileri ile Türkiye Cumhuriyeti Hükûmetleri listelerine yer verilmiştir. Bu çalışmanın hazırlanması konusunda teşvik eden ve çalışmalara destek olan Başbakanlık Müsteşarı Sayın Prof. Dr. Ömer DİNÇER e ve Müsteşar Yardımcısı Sayın Ruhi ÖZBİLGİÇ e teşekkürlerimi arz ediyorum. Ayrıca, Başbakanlık merkez teşkilâtı birimlerinde amirlik yapanların tespiti ve birimlerin faaliyetleri konusunda bize yardımcı olan birim amirleri ile eserin hazırlanması ve yayınlanmasında emeği geçen Genel Müdürlüğümüz personeline teşekkür ederim. 8 Kasım 2004 Doç. Dr. Yusuf SARINAY Devlet Arşivleri Genel Müdürü VIII

KISALTMALAR AA Anadolu Ajansı AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri a.g.e. adı geçen eser AK Parti Adalet ve Kalkınma Partisi ANAP Anavatan Partisi AP Adalet Partisi ASP Active Server Pages A.Ş. Anonim Şirket A.Ü. Ankara Üniversitesi Bsk. Baskı c. cilt C. Senatosu Cumhuriyet Senatosu CD Compact Disc CeBIT Centrum für Büro - und Informations - und Telekommunikationstechnologien CGP Cumhuriyetçi Güven Partisi CHP Cumhuriyet Halk Partisi CKMP Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi DESİYAB Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası A.Ş. DLH Demiryollar Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü DNS Domain Name Server Doç. Doçent DP Demokrat Parti DPT Devlet Planlama Teşkilatı Dr. Doktor DSP Demokratik Sol Parti DTP Demokrat Türkiye Partisi DYP Doğru Yol Partisi ETKB Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı GAP Güneydoğu Anadolu Projesi GIF Graphics Interchange Format G.Ü. Gazi Üniversitesi Haz. Hazırlayan İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi İTÜ İstanbul Teknik Üniversitesi İ.Ü. İstanbul Üniversitesi JPG Joint Photographic (Experts ) Group KHK Kanun Hükmünde Kararname IX

KTÜ Karadeniz Teknik Üniversitesi MB MegaBytes MERNİS Projesi Merkezi Nüfus İdaresi Sistemi Projesi MGK Milli Güvenlik Kurulu MHP Milliyetçi Hareket Partisi MKE HURDASAN AŞ. Makine Kimya Endüstrisi Kurumu Hurda İşletmeleri Anonim Şirketi MSP Milli Selamet Partisi MSSQL Microsoft Structured Query Language ODTÜ Orta Doğu Teknik Üniversitesi OECD Organization for Economic Co-operation and Development OHAL Valisi Olağanüstü Hal Bölge Valisi Ord. Ordinaryus Prof. Profesör RP Refah Partisi RTÜK Radyo ve Televizyon Üst Kurulu s. sayfa. S.H.Ç.E Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu SHP Sosyal Demokrat Halkçı Parti ss. sayfalar arasında SYDTF Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu TASİŞ Tasfiye İşleri Döner Sermaye İşletmeleri Genel Müdürlüğü TAY Genel Müdürlüğü Türkiye Acil Durum Yönetimi Genel Müdürlüğü TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi T.C. Türkiye Cumhuriyeti TCDD Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları TEDAŞ Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi T.E.K Türkiye Elektrik Kurumu TESTAŞ Türkiye Elektronik Sanayii ve Ticaret A.Ş. TİKA Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı TMO Toprak Mahsulleri Ofisi TOBB Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TRT Türkiye Radyo Televizyon Kurumu TSE Türk Standardları Enstitüsü TÜGSAŞ Türkiye Gübre Sanayii Anonim Şirketi UNESCO The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization V. Vekil YÖK Yüksek Öğretim Kurulu YSE Genel Müdürlüğü Yol Su Elektrik Genel Müdürlüğü YTP Yeni Türkiye Partisi y.y. yayın yeri yok, yer yok X

İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... V SUNUŞ...VII KISALTMALAR... IX İÇİNDEKİLER... XI I- BAŞBAKANLIK TARİHÇESİ... 1 TARİHÇE... 3 A- OSMANLI DÖNEMİNDE SADARET... 3 B- TANZİMAT TAN CUMHURİYET E BAŞBAKANLIK... 4 C- TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ HÜKÛMETLERİ DÖNEMİ... 5 D- CUMHURİYET DÖNEMİNDE BAŞBAKANLIK... 6 Başbakanlık Merkez Teşkilâtı İle İlgili Mevzuat... 7 II- BAŞBAKANLAR... 33 III- BAŞBAKANLIK MÜSTEŞARLARI VE MÜSTEŞAR YARDIMCILARI... 69 A- BAŞBAKANLIK MÜSTEŞARLIĞI... 71 B- BAŞBAKANLIK MÜSTEŞARLARI... 73 C- BAŞBAKANLIK MÜSTEŞAR YARDIMCILARI... 89 IV- BAŞBAKANLIK MERKEZ BİRİMLERİ... 95 A- ANAHİZMET BİRİMLERİ... 97 1- Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü... 99 2- Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü...104 3- Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü...109 Basımevi Döner Sermaye İşletmesi Müdürlüğü...114 XI

4- Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü...117 5- Türkiye Acil Durum Yönetimi Genel Müdürlüğü...125 6- Güvenlik İşleri Başkanlığı...129 7- Dış İlişkiler Başkanlığı...132 8- Ekonomik ve Mali İşler Başkanlığı...135 9- Sosyal ve Kültürel İşler Başkanlığı...137 10- İdareyi Geliştirme Başkanlığı...141 11- Bilgi İşlem Başkanlığı...146 12- İnsan Hakları Başkanlığı...151 B- DANIŞMA VE DENETİM BİRİMLERİ...157 1- Teftiş Kurulu Başkanlığı...159 2- Başbakan Müşavirleri...162 3- Hukuk Müşavirliği...163 4- Başbakanlık Müşavirleri...166 5- Basın Müşavirliği...168 C- YARDIMCI BİRİMLER...171 1- Bakanlar Kurulu Sekreterliği...173 2- İdari ve Mali İşler Dairesi Başkanlığı...175 3- Halkla İlişkiler Dairesi Başkanlığı...181 4- Savunma Sekreterliği...185 5- Özel Kalem Müdürlükleri...187 D- KANUNLA KURULAN SEKRETERLİKLER VE KURULLAR...195 1- Tanıtma Fonu Kurulu Genel Sekreterliği...197 2- Küçükleri Muzır Neşriyattan Koruma Kurulu Genel Sekreterliği...199 3- Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu...201 4- Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu...206 5- Kamu Görevlileri Etik Kurulu...208 V- TÜRKİYE CUMHURİYETİ HÜKÛMETLERİ...211 YARARLANILAN KAYNAKLAR...333 XII

XIII

BAŞ BAKANLAR I. BÖLÜM BAŞBAKANLIK TARİHÇESİ 1

BAŞ BAKANLIK TARİ HÇESİ 2

BAŞ BAKANLIK TARİ HÇESİ TARİHÇE Devlet, milletlerin uzun tarihi seyirleri içerisinde meydana getirdikleri en mükemmel teşkilâttır. Devlet adı verilen böylesine büyük bir organizasyonun sağlıklı bir şekilde varlığını sürdürebilmesi için sağlam bir bürokrasinin mevcudiyeti gereklidir. Devlet idaresinde bürokrasi genel anlamda devlet teşkilâtı, memurlar topluluğu ve yazışmalar olarak tanımlanmaktadır. Eski Türk ve İslam devletlerinde bu bürokratik yapılanmanın başında hükümdar adına işleri yürüten vezir konumunda olan bir yönetici mevcuttur. Türklerde cesaretle bahadırlık kağanın, bilgi ve bilgelik de vezirin özellikleridir. 682 de Göktürk Devleti nde bu müessese vezir Tonyukuk gibi bir şahsın dirayetiyle önem kazanmıştır. Uygurlarda vezir statüsündeki bu görevliye Aygucı adı verilmiştir. Vezirlerin adedi çoğalınca bu defa baş vezire Uluğ Aygucı denmeye başlanmıştır. Sasanilerden alınan İslam alemindeki vezirlik müessesesi, Abbasilerden Büyük Selçuklulara, oradan da Anadolu Selçukluları kanalıyla Osmanlılara geçmiştir. Bütün İslam devletlerinde bu müessese bulunmaktadır. 1 Büyük Selçuklu Devleti nde devlet merkezinde veya hükümdarın bulunduğu yerlerde umumi devlet işlerini yürüten Divân-ı Sultan adı verilen büyük bir divân vardır. Bu divânın başında da Sahib-i Divân-ı Devlet denilen bir Vezir vardır. Bugünkü devlet teşkilâtımıza göre Büyük Divân Bakanlar Kurulu, Vezir de Başbakan durumundadır. 2 A- OSMANLI DÖNEMİNDE SADARET Osmanlı Devleti nin kurduğu müesseseler, kendinden önceki Türk-İslam devletlerinden büyük oranda etkilenmiş, hatta bir çok müessese bu devletlerden örnek alınmıştır. Ancak, bu kurumlar Osmanlı Devleti ndeki uygulamalarla gelişmiş ve mükemmel bir hale gelmiştir. Sadaret müessesesi de özellikle teşkilât yapısı olarak bu tesirin derin izlerini taşımaktadır. Sadaret makamının öncesi kabul edebileceğimiz Divân, Osmanlı Devleti nin en yüksek idarî, adlî ve siyasî makamı olarak Orhan Bey zamanında kurulmuş ve vezir olarak da Hacı Kemaleddin oğlu Alaaddin Paşanın tayin edildiği tarihçiler arasında genel kabul görmüştür. 1) Divân-ı Hümâyûn ve Görevleri Divân-ı Hümâyûn Osmanlı Devleti nin ilk ve orta devirlerinde çok önemli bir kurum olup siyasî, idarî, askerî, adlî ve mâlî bütün işlerin, şikayet ve davaların karara bağlandığı 3

BAŞ BAKANLIK TARİ HÇESİ yerdi. Hangi din ve milletten, hangi sınıf ve tabakadan olursa olsun, kadın ve erkek herkese divân açıktı 3. Devletin iktisadî ve mâlî işlerinin en yüksek düzeyde konuşulup çözümlendiği yer olan Divân-ı Hümâyûn, yargı işlerinde de bir üst mahkeme olarak görev yapmıştır. Divânda Kazaskerler şer î yargıyı, Veziriazam ve diğer azalar örfî ve idârî yargıyı temsil etmişlerdir 4. Yasa şeklinde düzenleyici kararların, devletin üst siyasetinin, tayin vb. bütün bürokratik işlemlerin yapıldığı yer olan Divân-ı Hümâyûnda Divân, Tahvil, Ruus ve Amedî kalemi olarak dört ana büro bulunmaktaydı. Bâbıâlî nin gelişmesine kadar merkez teşkilâtının mali işler dışında, bütün kayıtları bu bürolarda tutulmuştur. 5 Bu bürolar ve memurları, gelecek dönemlerdeki hükûmet kurumlarının ve sivil bürokrasinin de öncüsü olmuşlardır. XVII. yy. sonlarından itibaren devlet işlerinin, Bâbıâsafî de denilen Bâbıâlî ye kaymasıyla birlikte Divân-ı Hümâyûn un işlev ve önemi azalmış, Tanzimat sonrasında da Sadaret-i Uzma Dairesi (Başbakanlık) içerisinde sembolik bir büro olarak yer almıştır. 2) Veziriazam ve Görevleri Padişaha vekalet eden hükûmet reisine tek kişi olduğu zamanlarda vezir, sayıları artınca birinci vezire veziriazam denilmiştir. Veziriazam, padişahın mutlak vekili olup sözleri ve yazıları padişahın irade ve fermanı demekti. Padişahın bir mührü Veziriazamda bulunurdu ve bütün hükûmet işleri sorumluluğu altında idi. Veziriazam Divân-ı Hümâyûn a başkanlık eder ve burada görüşülmeyen ikinci derecedeki işleri de kendi divânında görüşüp hallederdi. 6 Kanunî Sultan Süleyman dan itibaren Veziriazam için Sadr-ı âzam, Sadr-ı âli, Sadaretpenah unvanları da kullanılmaya başlanmışsa da özellikle Sadrâzam unvanı yerleşmiştir. 7 3) Bâbıâlî ve Sadaret Osmanlı Devleti nde klasik dönemde devlet idaresinin beyni Divân-ı Hümâyûn idi. XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise Divân-ı Hümâyûn cülus bahşişi, askere üç aylıklarının dağıtılması ve elçi kabulü gibi sembolik bir kuruma dönüşmeye başlamış, bununla birlikte Sadrazamın başkanlığındaki Bâbıâlî nin önemi artmaya başlamıştır. 8 Başta Reisülküttap olmak üzere Divân-ı Hümâyûn katipleri Bâbıâlî ye geçmiş ve bu yeni merkez teşkilâtta Kethuday-ı sadr-ı âlî, Reisülküttap ve Çavuşbaşına bağlı bir çok yeni bürolar teşekkül etmiştir. Tanzimat ın hemen öncesinde de buradaki bürolar, bürokratik reforma uğramış; 1835 te Sadaret Kethudalığı Mülkiye Nezareti (İçişleri Bakanlığı), aynı tarihte Reisülküttaplık Umur-ı Hariciye Nezareti (Dışişleri Bakanlığı) ve 1836 tarihinde Çavuşbaşılık da Deavi Nezareti (Adalet Bakanlığı) adını almıştır. 9 B) TANZİMAT TAN CUMHURİYET E BAŞBAKANLIK II. Mahmud, Yeniçeri Ocağını kaldırdıktan sonra devlet teşkilâtında yaptığı yenilikler arasında Dahiliye, Hariciye ve Mâliye nezaretlerini kurmuş, Sadrazam ve Sadaret tâbirlerini de değiştirmiş, 30 Mart 1838 de bir hatt-ı hümayunla son Sadrazamı Rauf Paşadan, Sadaret 4

BAŞ BAKANLIK TARİ HÇESİ yerine Başvekâlet ve Sadrazam yerine Başvekil tabirlerinin kullanılmasını istemiştir. Böylece kabul edilen Başvekil unvanı II. Mahmud un ölümüne (2 Temmuz 1839) kadar devam etmiş ve Abdülmecid in cülûsunda hükûmetin başına geçen Hüsrev Paşa en geniş yetkilerle yine Sadrazam unvanını almıştır. Birinci Meşrutiyetin ilânından bir müddet sonra II. Abdülhamid tarafından kendisine sadaret teklif olunan Ahmed Vefik Paşa, meşrutiyetin bir icabıdır diye Başvekillik makamını yeniden şart olarak ileri sürdüğünden 4 Şubat 1878 de Ahmed Vefik Paşa bu unvanla iş başına getirilmiş, kendisinden sonra Sadık Paşa da aynı unvanı taşımış ise de dört ay geçmeden Mütercim Rüştü Paşa yine Sadrazam unvanıyla vazifeye tayin olunmuştur. Mebûsan Meclisi dağıtılarak (13 Şubat 1878) meşrutiyet rejimi bilfiil kaldırıldıktan bir buçuk sene sonra, 29 Ağustos 1879 da Ârifî Paşaya tekrar Başvekil unvanıyla vazife vermiş ve 3 Aralık 1882 de Said Paşanın dördüncü defa Sadrazam olduğu tarihe kadar üç buçuk sene daha bu unvanın kullanılmasına devam edilmiştir. Bu müddet içinde Başvekil unvanını taşımış olan hükûmet başkanları sırasiyle; Said, Kadri, Said (ikinci defa), Abdurrahman, Said (üçüncü defa) ve Ahmed Vefik (ikinci defa) paşalardır. Ankara da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti nin kuruluşundan 28 Ekim 1923 tarihine kadar İcra Vekilleri Heyeti Reisi unvaniyle anılan Hükûmet Başkanı, Cumhuriyetin resmen ilânı sırasında Anayasaya eklenen yeni hüküm gereğince Başvekil adını almış ve 10 Ocak 1945 de bu unvan Başbakan a çevrilmiştir. 10 C- TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ HÜKÛMETLERİ DÖNEMİ Cumhuriyetin ilanından önce Büyük Millet Meclisi nin 25.4.1336 (1920) gün ve 5 numaralı kararı 11 gereğince Muvakkat İcra Encümeni kuruldu. Bu Encümenin Başkanı, aynı zamanda Büyük Millet Meclisi Reisi olan Mustafa Kemal Paşa dır. Bu Encümen, yeni temelleri atılan Türkiye nin hükûmet görevi yapan ilk icra organıdır. Bunlar Büyük Millet Meclisi üyeleri arasından gizli oyla seçilmişlerdi. Encümenin, başkanı dışında 5 üyesi vardır. Heyete, daha sonra Mustafa Kemal in teklifi ile Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi olan İsmet Bey (İnönü) de katıldı. Bugünkü ifadesiyle Genelkurmay Başkanlığı olan bu makam I. Cumhuriyet Hükûmeti ne kadar kurulan kabinelerde Bakanlık seviyesinde temsil edildi. Muvakkat İcra Encümeni nin görevi, 2 Mayıs 1920 de kabul edilen 3 numaralı, B.M.M. İcra Vekillerinin Suret-i İntihabına Dair Kanun 12 gereğince sona erdi. Bu kanun uyarınca, 3 Mayıs 1336 (1920) da adaylar arasından, her bakanlık için ayrı ayrı oylama yapılarak 11 bakan seçildi. Vekiller Heyetinin Başkanı aynı zamanda Büyük Millet Meclisi nin Başkanı olan Mustafa Kemal idi. 4 Kasım 1336 (1920) da kabul edilen 47 Sayılı Kanunla, 13 İcra Vekillerinin seçimine dair 2 Mayıs 1336 gün ve 3 numaralı kanunda değişiklik yapılarak, İcra Vekilleri Heyeti nin, Büyük Millet Meclisi Reisi nin, Meclis üyelerinden göstereceği adaylar arasından salt çoğunlukla seçileceği hükmü getirildi. 20 Ocak 1921 de ilk Teşkilât-ı Esasiye Kanunu 14 kabul edildi. Bu Kanun un 9 uncu maddesi, İcra Vekilleri Heyeti nin kendi içlerinden birini başkan seçmeye amirdi. Bu hüküm gereğince yapılan seçim sonucunda Müdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Paşa (Çakmak), İcra 5

BAŞ BAKANLIK TARİ HÇESİ Vekilleri Heyeti Reisi oldu. Uygulamada her Vekil Meclis e karşı ayrı ayrı sorumlu olacak, İcra Vekilleri Heyeti Reisi sadece kabine toplantılarında (müsaviler arasında birinci) olacaktı. 16 Mayıs 1921 de Muvazene-i Maliye Encümeni üyeleri istifa etti. Bu sebeple bütçe hazırlanamadı ve hükûmet çekildi. Yeni İcra Vekilleri Heyeti 19 Mayıs 1921 günü Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa nın gösterdiği adaylar arasından seçildi. Vekiller Heyeti aynı gün toplanarak başkanlığa yine Müdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Paşa (Çakmak) yı getirdi. 15 8 Temmuz 1921 de İcra Vekilleri Heyeti nin seçimine dair kanunda 16 yeni bir değişiklik yapıldı. 244 sayılı bu Kanun, İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve üyelerinin Büyük Millet Meclisi tarafından, gizli oy ve salt çoğunlukla ve Meclis üyeleri arasından seçimini öngörüyordu. Bu durum sebebiyle İcra Vekilleri Heyeti, 9 Temmuz 1922 günü istifa etti. Yeni kabinenin teşkili için yapılan seçim sonucunda 4. İcra Vekilleri Heyeti Sivas Milletvekili Hüseyin Rauf Bey (Orbay) in Başkanlığında teşekkül etti. Hüseyin Rauf Bey (Orbay) in Başkanı olduğu Hükûmet 4 Ağustos 1923 de çekildi. 17 13 Ağustos ta yapılan seçimde Ali Fethi Bey (Okyar) 5. İcra Vekilleri Heyeti nin Başkanı oldu. Hükûmet programı 5 Eylül de okundu ve aynı gün kabul edildi. 13 Ekim 1923 gün ve 352 sayılı kanunla, mevcut 11 bakanlığa ilave olarak Mübadele, İmar ve İskan Vekâleti kuruldu. 5. İcra Vekilleri Heyeti, Cumhuriyet in ilânından iki gün önce, yani 27 Ekim 1923 de istifa etti. 18 Ali Fethi Bey (Okyar); Türkiye devletinin karşısında bulunan dahili ve harici vezaif-i mühimme ve müşkileyi suhuletle intaca muvaffak olması için gayet kuvvetli ve Meclisin müzahareti tammesine mazhar bir Heyeti Vekile ye ihtiyacı kat i bulunduğu kanaatinde olduğu ve Meclis-i Âlî nin her suretle itimat ve müzaharetine müstenit bir Heyet-i Vekilenin teşekkülüne hizmet etmek maksadıyla istifa ettiğini açıkladı 19 23 Nisan 1920 de Ankara da toplanan Büyük Millet Meclisi, sadece yasama yetkisini değil, aynı zamanda yürütme yetkisini de milli iradenin merkezini teşkil eden Meclis de toplamıştır. Cumhuriyet in ilânına kadar geçen devredeki hükûmetler Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, Başkanları da İcra Vekilleri Heyeti Reisi olarak adlandırılmışlardır. D- CUMHURİYET DÖNEMİNDE BAŞBAKANLIK 23 Nisan 1920-27 Ekim 1923 tarihleri arasında kurulan hükûmetler döneminde, Başbakanlık teşekkül etmemiştir. Bu dönemde kurulan hükûmetlere İcra Vekilleri Heyeti, vekiller heyetinin başkanına da İcra Vekilleri Heyeti Reisi unvanları kullanılmıştır. 20 Ocak 1921 de kabul edilen 85 sayılı Teşkilât-ı Esasiye Kanunu nun 9 uncu maddesi, Büyük Millet Meclisi tarafından seçilen reis, bir devre Büyük Millet Meclisi nin Reisidir. Bu sıfatla Meclis adına imza etmeye ve Vekiller Heyeti kararlarını onaylamaya yetkilidir. İcra Vekilleri Heyeti içlerinden birini kendilerine reis seçerler, Büyük Millet Meclisi Reisi Vekiller Heyetinin de Reisidir hükmü mevcuttur. 20 6

BAŞ BAKANLIK TARİ HÇESİ Yine, 8.7.1922 tarihinde kabul edilen 244 sayılı Kanunla, İcra Vekilleri Reisi ile İcra Vekillerinin Büyük Millet Meclisi tarafından gizli oy ve oy çokluğu ile seçileceğini amirdir. 21 14.4.1923 tarihinde kabul edilen 384 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla 22 İcra Vekilleri Heyeti Reisi nin, İcra Vekilleri Heyetiyle Büyük Millet Meclisi arasında vasıta, vekillerin danışma makamı ve müşterek görevlerden Reisin vekillerle beraber sorumlu bulunduğu kabul edilmiştir. Cumhuriyet döneminde Başvekil unvanı ilk defa 29.10.1923 de kabul edilen 364 sayılı Teşkilât-ı Esasiye Kanunu nun Bazı Maddelerinin Tâdîline Dair Kanun da geçmiştir. 23 29 Ekim 1923 de Cumhuriyet ilân edilerek Başvekâlet teşkilâtı kurulmuş oldu. Bu unvan 10 Ocak 1945 tarihinde Anayasa dilinin sadeleştirilmesinden sonra Başbakanlık adını aldı. Cumhuriyet döneminde, Başbakanlık icracı kurumların en üst organı olması sebebiyle çok önemli görevler ve fonksiyonlar üstlenmiştir. Başbakan Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti nin başı ve Bakanlar Kurulunun başkanıdır. Başbakan, Cumhurbaşkanınca TBMM üyeleri arasından tayin edilir ve Bakanlar Kurulunu teşkil etmekle görevlendirilir. Hükûmet başkanı, kabinesini kurarak Cumhurbaşkanına takdim eder. Cumhurbaşkanının tasvibinden sonra TBMM nin onayına sunulur. Başbakan hükûmet programının uygulanmasını takip eder ve Bakanlıklar arasında işbirliğini sağlar. Başbakanlığa düşen görevlerin yerine getirilebilmesi için Başbakanlık teşkilâtı kurulmuştur. Bu teşkilât; Başbakan, Devlet Bakanları, Başbakanlık Müsteşarı, Müsteşar Yardımcıları, Başbakan Özel Kalem Müdürü, Devlet Bakanlıkları Özel Kalem Müdürleri, Müsteşarlık Büro Müdürü ve Başbakanlık Müşavirlerini kapsamaktadır. Başbakanlığın, anahizmet, yardımcı hizmet, danışma ve denetim birimlerinden oluşan bir merkez teşkilâtı vardır. Ayrıca, zaman içinde sayıları artan ve eksilen Başbakan ve Devlet Bakanlıklarına bağlı olarak hizmet veren bağlı ve ilgili kuruluşlar da bulunmaktadır. Başbakanlık Merkez Teşkilâtı İle İlgili Mevzuat Cumhuriyet döneminde Başbakanlığın büro hizmetlerini yürütmek üzere kurulan teşkilâta ait tespit edilebilen ilk belge, 1927-1928 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi ndeki 24 bilgidir. O günkü Başbakanlıkta 11 personel görev yapmaktaydı. Başbakanlıktaki kayıtlardan yapılan tespitlere göre; Başbakanlık Müsteşarlığına 11.8.1926 tarihine kadar tayin yapılmamış, TBMM Evrak ve Tahrirat Müdürü olan Necmeddin Sahir (Sılan), 29.10.1923 de Başbakan Özel Kalem Müdürü olarak atanmış ve bu unvanla Başbakanlığın yazılarını imzalamıştır. 18.11.1926 tarihinde, Bursa Valisi bulunan Kemal (Gedeleç) Bey in Başvekâlet Müsteşarlığına tayini yapılmıştır. 7

BAŞ BAKANLIK TARİ HÇESİ I- Devlet Memurları Maaşatının Tevhit ve Teadülüne Dâir Kanun Kanun Numarası: 1452 Kabul Tarihi: 18.5.1929 Başbakanlık teşkilâtı hakkında bilgi ihtiva eden ilk kanun 18.05.1929 tarih ve 1452 sayılı Devlet Memurları Maaşatının Tevhit ve Teadülüne Dair Kanun dur. 25 Bu Kanunun 2 inci maddesinde: "Devlet devair-i teşkilâtına ait yeni kanun yapılıncaya kadar, bu cetvel teşkilât kanunu hükmündedir" denilmektedir. Kanuna ekli 2 numaralı kadro cetvelindeki Başvekâlet kısmında Başbakanlığın o günkü teşkilât yapısı, hizmet birimleri ve personel kadrolarının dökümü şu şekildedir: Başvekâlet Hizmet Birimleri 1- Müsteşarlık 2- Muamelat Müdiriyeti a) Mukarrerat Kalemi b) Tahrirat Kalemi c) Evrak Kalemi d) Hazine-i Evrak 3- Müdevvenat Müdiriyeti a) Kavanin Kalemi b) Neşriyat Kalemi 4- Kalem-i Mahsus Müdiriyeti 5- Âlî İktisat Meclisi Kâtib-i Umumiliği a) Birinci Şube b) İkinci Şube c) Üçüncü Şube Kadro cetvelinin değerlendirilmesinden şu sonuçlar ortaya çıkmaktadır: Kadro Unvanı Derecesi Kadro Adedi Müsteşar 1 1 Müdür 5 2 Müdür 7 1 Muavin 8 5 Muavin 9 1 Memur 12 14 Memur 13 7 Diğer 13-15 15 Toplam 46 8

BAŞ BAKANLIK TARİ HÇESİ Bu 46 kişilik kadronun ne kadarının istihdam edilip, ne kadarının boş tutulduğuna dair elde bilgi bulunmamaktadır. Ali İktisat Meclisi Kâtib-i Umumiliği nin de ayrıca 4-12 dereceden 8 adet kadrosu mevcuttur. II- Başvekâlet Teşkilât ve Vazifeleri Hakkında Kanun Kanun Numarası: 2187 Kabul Tarihi: 20.05.1933 Cumhuriyet döneminde Başbakanlık teşkilâtına dair ilk kanun 20 Mayıs 1933 tarihinde kabul edilen 2187 sayılı "Başvekâlet Teşkilât ve Vazifeleri Hakkında Kanun"dur. 26 Bu Kanun 14 maddeden ibaret olup, Başbakanlık teşkilâtına ait (34) personelden müteşekkil bir kadro cetvelini de ihtiva etmektedir. a- 2187 Sayılı Kanunun Gerekçesi Başvekâlet Teşkilât ve Vazifeleri Hakkında Kanunun gerekçesinde; bu Kanunun altı yıllık bir tecrübe sonunda işlerin daha süratli ve düzenli yürütülmesini sağlamak üzere, mevcut teşkilâtta yapılmasına lüzum görülen bazı değişiklikleri ihtiva ettiği, hali hazırdaki kadroların, personelin terfilerine imkan vermediği, çalıştığı konuda kendini yetiştirmiş elemanların çalışma şevkini artırmak ve aynı zamanda terfi amacıyla başka kurumlara naklen geçmelerini önlemek maksadıyla terfi etmelerine ve yükselmelerine imkan sağlamak olduğu belirtilmektedir. Yine bu Kanun tasarısının gerekçesinde; önemli işlerle uğraşan Müsteşarın, tali işler ve teferruatla meşgul edilmemesi ve aynı zamanda Müsteşarın herhangi bir sebeple görevi başında bulunmadığı durumlarda, bu görevin sorumlu ve yetkili bir kişi tarafından tedvirini temin için "Muamelat Umum Müdürlüğü"nün kurulmasının sağlandığı ifade edilmektedir. b- 2187 Sayılı Kanunun Muhtevası Kanunun 1 inci maddesinde, Başbakanlık teşkilâtının; 1- Müsteşarlık, 2- Muamelat Umum Müdürlüğü, 3. Hususi Kalem Müdürlüğü, 4. Kararlar Müdürlüğü, 5. Yazı İşleri Müdürlüğü, 6. Neşriyat Müdürlüğü, 7. Evrak ve Hazine-i Evrak Müdürlüğü, 8. Daire ve Levazım Müdürlüğü birimlerinden meydana geldiği belirtilmiştir. 2187 sayılı Kanun un 2-9 uncu maddelerinde, yukarıda sayılan hizmet birimlerinin görevleri belirtilmiştir. Bu cümleden olarak; "1. Müsteşarlığın, Başbakanlığa ait işleri Başbakan adına tedvir etmek ve Başbakanlığın deruhte ettiği görevlerin usulü dairesinde yürütülmesini temin etmek, 9

BAŞ BAKANLIK TARİ HÇESİ 2. Muamelât Umum Müdürlüğü nün, Başbakanlığın yürüttüğü bütün işleri takip edip, bu konuda Müsteşara yardımcı olmak, 3. Hususi Kalem Müdürlüğü nün, Başbakanın verdiği görevler ile şifre işlerini yapmak, 4. Kanunlar Müdürlüğü nün, Bakanlar Kuruluna sunulan kanun tasarıları ile kararname tekliflerine ait işlemleri tamamlamak, Bakanlar Kurulu ndan çıkan kanun tasarılarını Türkiye Büyük Millet Meclisi ne takdim etmek, kararları tanzim etmek ve Cumhurbaşkanlığına takdim etmek, tasdik edildikten sonra tebliğ işlerini yapmak, kanunların tefsiri ve kanun tasarıları konusunda görüş bildirmek, 5. Yazı İşleri Müdürlüğü nün, Bakanlar Kurulu kararları dışındaki kararnamelerin işlemlerini, Başbakanlıktan doğrudan doğruya bakanlık ve kurumlara yapılan tebligatları yapmak ve ayrıca Başbakanlığa intikal eden müracaat ve şikayetlere ait yazışmaları ve Şuray-ı Devlet ten Başbakanlığa gönderilen kararların tebligatını yapmak, 6. Neşriyat Müdürlüğü nün, 1322 sayılı Kanunla Müdevvenat Müdürlüğü ne verilen işleri yapmak, kanunlara, tefsirlere ve Büyük Millet Meclisi Heyet-i Umumiye kararlarına ait dosyaları düzenleyerek gelecekte bunları Hazine-i Evrak a devredilmek üzere saklamak, Başbakanlık Matbaasını yönetmek, Resmi Gazete yi çıkarmak, Başbakanlık personeli ile mülga Sadaret mensuplarının sicil ve özlük işlemlerini yapmak, 7. Evrak ve Hazine-i Evrak Müdürlüğü nün, iki birimden müteşekkil olduğu, birinci kısmın merkezdeki evrak ve dosyalama işlerini yürütmek; ikinci kısmın ise İstanbul daki Osmanlı dönemine ait evrakın arşivcilik hizmetlerini yerine getirmek, 8. Daire ve Levazım Müdürlüğü nün ise, Başbakanlığın iç hizmet ve emniyetini sağlamak, ayniyat muhasipliği, levazım ve kütüphane işlerini yürütmek," şeklinde tespit edilmiştir. Söz konusu Kanunun 10 uncu maddesinde; Müsteşar, Muamelat Umum Müdürü, Hususi Kalem, Kararlar, Yazı İşleri, Neşriyat, Evrak, Daire ve Levazım Müdürlerinin, tayinlerinin Başbakanın teklifi ve Cumhurbaşkanının onayı ile; bunların dışında kalan personelin tayinlerinin ise, Müsteşarın teklifi ve Başbakanın onayı ile yapılacağı hükme bağlanmıştır. Bu Kanunun 13 üncü maddesinde; 1 Haziran 1933 tarihinden itibaren yürürlüğe gireceği, 14 üncü maddesinde ise Başbakan ve Maliye Bakanı tarafından yürütüleceği belirtilmiştir. III- Başvekâlet Teşkilâtı Hakkında Kanun Kanun Numarası: 3154 Kabul Tarihi: 19.04.1937 3154 sayılı Başvekâlet Teşkilâtı Hakkında Kanun sekiz madde ve bir kadro cetvelinden ibarettir. Bu Kanunla, Başbakanlık teşkilât kadrolarında bazı değişiklikler yapılmış ve teşkilât kadrosu artırılmıştır. 27 10