İSTANBUL TİCARET ODASI DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE e-ihracat UYGULAMALARI Prof. Dr. İbrahim Kırcova YAYIN NO: 2010-19 İstanbui, 2010
Copyright İTO Tüm haklar saklıdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarın ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bk şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragraftan, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kuuamlabilk.. ISBN: 978-9944-60-601-1 (Basılı) ISBN: 978-9944-60-605-9 (Elektronik) İTO ÇAĞRI MERKEZİ Tel: (212) 444 O 486 İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) 455 63 29 Faks : (212) 512 06 41 E-posta : ito.yayin@ito.org.tr İnternet : www.ito.org.tr Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT Altınoluk Yay. San. A.Ş. Tel: (212) 671 07 07 Fax: (212) 671 07 17 info@erkammatbaasi.com www.erkammatbaasi.com
İÇİNDEKİLER Şekiller Listesi 8 Tablolar Listesi 9 Sunuş 11 Önsöz 13 Birinci Bölüm 15 1. Dünyada ve Türkiye'de Ticarette İnternetin Kullanımı 15 1.1. Dünya Ticaretinde Gelişmeler 15 1.2. İhracatta İnternet Kullanımı 17 1.3. e-ihracatta Başarılı Uygulamalar 19 1.3.1. Dünyada e-dış Ticaretin Durumu 20 1.3.2. Asya Pasifik Ülkeleri 22 1.3.3. Latin Amerika 26 1.3.4. Afrika Ülkeleri 27 1.3.5. Diğer Bölgeler 27 1.3.6 e-dış Ticareti Destekleyen Web Siteleri 29 1.3.6.1. Toptancı Portalı Alibaba.com 30 1.3.6.1.1. İşlem Süreçleri 36 1.3.6.1.2. Alibaba.com'da e-ticaret Faaliyetleri 38 1.3.6.2. Kore e-ticaret Portallan 42 1.3.6.3. Worldbid Kanada e-ticaret Portalı (Kanada) 48 1.3.6.4. Tayland e-gümrük Sistemi 50
1.4. Türkiye'nin İhracatında Meydana Gelen Gelişmeler.. 53 1.4.1. Türkiye'de e-ticaretin Gelişimi 58 1.4.2. Türkiye'de e-îhracatı Destekleyen Kurumlar 59 1.4.2.1 İhracatı Geliştirme Merkezi 59 1.4.2.2 Dış Ticaret Müsteşarlığı 61 İkinci Bölüm 65 2. e-ihracat Süreçlerinin İşleyişi -65 2.1. Şirketlerin Web Üzerinde Görünmesi 65 2.2. Geleneksel Süreçlerden e-îhracata Geçiş 67 2.3. İhracat İşlemlerinde İnternet Kullanımı 72 2.4. Web Teknolojilerinin Gelişimi 73 2.4.1. Web 1.0 Uygulamalan 74 2.4.2. Web 2.0 Uygulamalan 74 2.4.3 Web 3.0 Uygulamalan..75 2.5. Web Sitesi Yönetimi 76 2.5.1. Web Sitesinin Alan Adının Seçilmesi 76 2.5.2. Web Sitesinin İnternette Görünmesi 81 2.5.3. Web Sitesinin Kurulması 82 2.5.3.1. Tanıtım Amaçlı Web Sitelerinin Kurulması 83 2.5.3.2. İhracat Pazarlaması Amaçlı Web Sitelerinin Kurulması 84 2.5.4. Web Sitesinin Sahip Olması Gereken Temel Özellikler 86 2.5.4.1. Zengin İçerik 86
2,5A2, Sürekli Güncelleme,,..,,,,,,,,,,,,, 8 9 2.5.4.3. Görsel Zenginlik,...,....,,.90 2.5.4.4. Site Mimarisi, 91 2.5.4.5. Etkileşim (înteraktivite),.93 2.5.5, Arama Motorlarma Kayıt,...94 2.5.6. Arama Motoru Optimizasyonu (Search Engine Optimization),,,,,, 95 2.6. İhracat Pazar Araştırması 99 2.6.1. İnternette İkincil Pazarlama Araştırması 101 2.6.1.1, İnternette İkincil Pazarlama Araştırması Türleri,., 102 2.6.1.2. İnternette Pazarlama Araştırmasının Araçları,,, 104 2.6.1.3. Kolaylaştırıcı Araç Olarak Arama Motorları 106 2.6.1.4. Arama Motorlarının Fonksiyonları, 107 2.6,1,5 İnternette Pazarlama Araştırması Süreci 110 2.6.1.6. İkincil Pazarlama Araştırmalarında Veri Kaynakları,.., 113 2.6.2, Birincil Pazarlama Araştırmaları, 116 2.6.2.1. İnternet Üzerinde Uzmanlarla Görüşmeler, Tartışma Grupları.119 2.7. İhracat Pazarlarında Reklam Uygulamaları 120 2.7.1. Banner Reklamlar,...120 2.7.1.1. Banner Yapmanın Kuralları...121 2.7.2. Küçük Ekran (Pop-up).,... 122 2.7.3. Intersitial (Tam Ekran),.....,...,. 122
2.7.4. Sponsorluklar 123 2.7.5. Elektronik Posta Reklamları 123 2.7.6. Bloglar 124 2.7.7. İnternet Reklamcılığmın Avantajları 124 2.7.8. İnternet Reklamcılığmm Dezavantajları 125 2.8. Elektronik Pazar Yerleri 125 2.8.1. Tedarik Pazar Yerleri 128 2.8.2. Dikey Pazar Yerleri 129 2.8.3. Yatay Pazar Yerleri (e-iş Portalları) 134 2.8.4. Elektronik Pazar Yerlerinin Özellikleri 135 2.8.4.1. Performans ve Ölçeklenebilirlik 136 2.8.4.2. Uçtan Uca Uygulamalar Fonksiyonu 137 2.8.4.3. Esneklik ve Yönetilebilirlik 138 2.8.5. Elektronik Pazar Yerlerinin İşlevleri 141 2.8.6. Elektronik Pazar Yerlerinin Taşıdığı Riskler 142 2.8.7. Elektronik Pazar Yerlerine Ödenecek Ücretler 144 Üçüncü Bölüm 147 3. Kobilerde İnternet Teknolojilerinin Kullanımı 147 3.1. Araştırmanın Kapsamı 147 3.2. Örnek Karakteristikleri 147 3.3. İnternet Kullanım Özellikleri ve İnternete İlişkin Tutumlar 150 3.3.1. Web Sayfası Kullanım Özellikleri 150 3.3.2. İnternet Kullanım Özellikleri 151
3.3.3. internet Kullanımına İlişkin Tutumlar 152 3.4. İhracat Uygulamalarında İnternet Teknolojilerinin Kullanımı 160 3.5. İnternet Kullanım Derecesi ve İnternete İlişkin Tutumların Karşılaştırılması 162 3.6. Sektörler Açısından İnternet Kullanımına İlişkin Tutumlar Arasındaki Farklılıklar 168 3.6.1. İnternetin Finansal Faydalarına İlişkin Tutumlar Arasındaki Farklar 168 3.6.2. İnternetin Operasyonel Faydalarına İlişkin Tutumlar Arasındaki Farklar 169 3.7. Sektörler Açısından İhracat İşlemlerinde İnternet Kullanımına İlişkin Tutum Farklılıkları 171 3.8. Anket Çalışmasına İlişkin Genel Çıkarımlar 173 Sonuç 175 Kaynakça 177
Şekil 1.1 Dünya Ülkelerinde Toplam Dış Ticarette e-dış Ticaretin Oranı 21 Şekil 1.2 Alibaba.com Anasayfası 31 Şekil 1.3 Alibaba.com'daki Alıcıların Dağılımı 34 Şekil 1.4 Çin'de Gerçekleştirilen e-îhracatm e-pazaryerlerine İlişkin Dağılımı 35 Şekil 1.5 Alibaba'nm İşlem Süreci 36 Şekil 1.6 Alibaba'nm Sipariş Tamamlama Süreci 39 Şekil 1.7 www.buykorea.com Anasayfası 43 Şekil 1.8 www.ec21.com Anasayfası 45 Şekil 1.9 www.tpage.com Anasayfası 47 Şekil 1.10 www. worldbid.com Anasayfası 49 Şekil l o l l Tayland e-ihracat Süreci 5 2 Şekil 1.12 Dünya Ticaretinin ve Türkiye'nin İhracatının (Yıllık) Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Değişimi (%) 58 Şekil 1.13 İhracatı Geliştirme Merkezi Sayfası 60 Şekil 1.14 Hazine Müsteşarlığı Dış Pazarlara Giriş Sayfası 63 Şekil 2.1 Site Haritası Örneği 9 8 Şekil 2.2 Google Trend Uygulaması Web Sitesi 1 0 9 Şekil 23 Elektronik Pazar Yerleri 1 2 7 Şekil 2.4 Tedarik Elektronik Pazar Yeri Modeli 1 2 9 Şekil 2.5 Dikey Elektronik Pazaryeri Modeli 1 3 0 Şekil 2.6 Kimyasal Alım-Satım Web Sitesi 133 Şekil 2.7 Yatay Elektronik Pazar Yeri ModeM 1 3 5
TABLOLAR LİSTESİ Tablo l o l Alibaba'mn Global B2B Pazaryerine İlişkin Gelir Durumu ve Kullanıcı Sayısı 35 Tablo 1,2 Alibaba'mn Gerçekleştirdiği e-ticaret Faaliyetleri 41 Tablo l o 3 Ülke Gruplarına Göre Türkiye'nin Dış Ticareti... 56 Tablo 2 o l Alan Adı (Domain Name) Uzantıları.79 Tablo 2o2 Bazı Alan Adı Ülke Kısaltmaları 80 Tablo 3.1 İnternet Kullanımının Katkıları 152 Tablo 3o2 Internet Kullanılmasında Etkili Faktörler..153 Tablo 3.3 İnternet Kullanımının Faydaları- Finansal Faydalar.154 Tablo 3o4 İnternet Kullanımının Faydaları- Operasyonel Faydalar... 155 Tablo 3 o 5 İnternet Kullanımında Ortaya Çıkan Sıkıntılar- Finansal Sıkıntılar 157 Tablo 3.6 İnternet Kullanımında Ortaya Çıkan Sıkıntılar- Operasyonel Sıkıntılar. 158 Tablo 3.7 Nihai Küme Merkezleri 163 Tablo 3.8 İnternet Kullanım Düzeyi ve İnternetin Sağladığı Finansal Faydalara İlişkin Tutumların Karşılaştırılması 164 Tablo 3.9 İnternet Kullanım Düzeyi ve İnternetin Sağladığı Operasyonel Faydalara İlişkin Tutumların Karşılaştırılması 165 Tablo 3.10 İnternet Kullanım Düzeyi ve İnternetin Sağladığı Finansal Sıkıntılara İlişkin Tutumların Karşılaştırılması 166 Tablo 3.11 İnternet Kullanım Düzeyi ve İnternetin Sağladığı Operasyonel Sıkıntılara İlişkin Tutumların Karşılaştırılması 167
SUNUŞ Bilgi ve iletişim teknolojilerinin iş dünyasmm niteliklerine derinlemesine nüfuz etmesi sonucunda günümüzde her şirketin uluslararası pazarlara mal ve hizmet ihraç edebileceği bir ortam meydana gelmiştir. Özellikle internet ve ağ yapıları üzerinden mal ve hizmet pazarlayan şirketler için hedef pazar artık pazarlaması yapılmak istenen ürün ve/veya hizmete ihtiyaç duyduğu tespit edilen tüm dünya pazarlarıdır. îç pazarlarda ürün ve hizmetlerini iş ortaklarına ve son kullanıcılara pazarlamakta sıkıntı çeken şirketler için internet ve ağ teknolojilerinin sunduğu bu fırsat elektronik ihracat olarak adlandırılmaktadır. Geleneksel ihracat anlayışında ürün ve hizmetlerin yurtdışına pazarlanması için çok yüksek maliyetli yatırımlar gerekirken bugün maliyeti yok denecek kadar az olan internet ve ağ teknolojileri yardımı ile orta ve küçük ölçekli işletmelerin bile dünyanın her bölgesinden talep alabilen ve bu taleplere yanıt verebilen yapılara kavuşmuş olmaları onları birer küresel şirket haline getirmektedir. Dünyada ve Türkiye'de e-îhracat Uygulamaları adını taşıyan bu yayın internet ve ağ teknolojilerini dağıtım ve tutundurma kanalı olarak kullanarak uzak pazarlara erişim sağlamak, ürün ve hizmetlerini global anlamda tanıtmak, satmak ve buna bağlı olarak iş verimini ve karlılığını arttırmak isteyen şirketler için bir rehber niteliği taşımaktadır. e-îhracat ile ilgili merak edilen tüm bilgileri derinlemesine irdeleyen "Dünyada ve Türkiye'de e-îhracat Uygulamaları" isimli bu çalışmanın tüm ilgililere faydalı olmasını diler. Yıldız Teknik Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. îbrahim Kırcova'ya teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter
Prof. Dr. İbrahim Kırcova 1961 yümda Ankara'da doğdu. İlk ve orta öğretimini Kütahya'da tamamladı. Kütahya Ticaret Lisesi'nden mezun olduktan sonra Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümünü bitirdi. (1985). Aynı yıl mezun olduğu fakültede Araştırma Görevlisi olarak göreve başladı. Yüksek Lisans ve Doktora çalışmalarını Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde tamamlayarak 1990 yılında Doktor unvanını aldı. 1991 yılında Yıldız Teknik Üniversitesine geçti. 1996 yılında Yardımcı Doçent, 2000 yılında ise Doçent unvanlarını aldı. 2006 yılında Profesör olan İbrahim Kırcova halen Yıldız Teknik Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır. "Pazarlama Yönetimi", "Elektronik Ticaret", "Pazarlama Araştırması" ve "Uluslararası Pazarlama" dersleri veren İbrahim Kırcova yurt içi ve dışında çeşitli konferanslarda bildiriler sunmuştur. İnternette Pazarlama isimli kitabı üçüncü baskısını yapan İbrahim Kırcova'nm ayrıca "İşletmelerarası Elektronik Ticaret", "İnternette Ticaret ve Hukuksal Sorunlar", "Mobil Ticaret Rehberi", "e-devlet ve Ekonomiye Etkileri", "e-tedarik Sistemi", "Kredi Kartı Kullanmanın Harcama Alışkanlıklarına Etkisi" ve "Türkiye'de Otomotiv Ticaretinin Gelecek On Yılı" (ortak çalışma) isimli kitapları bulunmaktadır. İbrahim Kırcova aynı zamanda Infomag adlı iş dünyası yazarı olup pazarlama ve yönetim konularında sürekli yazı yazmaktadır.
ÖNSÖZ Son yıllarda iş dünyasının gündeminde önemli bir yer tutan bilişim teknolojileri ve de özellikle ağ sistemleri dış pazarlara açılma arayışındaki Türk şirketlerine önemli imkânlar yaratmaktadır. Ağırlıklı olarak Avrupa ülkelerine ihracat yapan şirketlerimizin daha yüksek ihracat rakamları için dünyanın her yerine ulaşmaları ve yeni pazarlar bulmaları adeta bir zorunluluktur. Özellikle global ekonomik krizle birlikte bozulan geleneksel pazarlar, her ölçekte şirketi, yeni pazar arayışlarına yöneltmiştir. Bu arayışların sonucunda bilinen eski yöntemlerle dış pazarlara çıkmak isteyen şirketlerin karşısına pazar araştırması giderleri, seyahat giderleri ve benzeri giderler çıkmaktadır. Oysa ağ teknolojilerinin yarattığı araçlar özellikle küçük ve orta ölçekli şirketlerimiz için düşük bütçelerle hızlı ve etkili bir şekilde dünya pazarlarına ulaşma fırsatı yaratmaktadır. Elektronik ortamda yürütülen ve kısaca e- ihracat olarak adlandırabileceğimiz faaliyetler "ihracat pazar araştırması, uluslararası alanda reklamcılık, elektronik pazar yerlerine katılma" gibi fonksiyonları içermektedir. Basit bir web sitesine sahip olmakla başlayan ve günümüzde profesyonel pazar yerlerinde faaliyet göstermeye kadar uzanan platformları kullanarak dünya pazarlarında faaliyet göstermek, fiziksel pazar yerlerine göre daha kolay ve düşük maliyetlidir. İstanbul Ticaret Odası, Bilişim Teknolojileri ve e-ticaret Şubesi faaliyetleri kapsamında gerçekleştirilen bu çahşma, dış pazarlarda faaliyet gösteren ya da göstermeyi hedefleyen şirketlerimize bu alandaki fırsat ve imkânları tanıtmak amacındadır. Çalışmada ayrıca küçük ve orta ölçekli şirketler üzerinde yapılan bir alan araştırmasıyla şirketlerimizin ihracat faaliyetlerinde elektronik ortamı
kullanma alışkanlıkları da araştırılmış ve çeşitli öneriler geliştirilmiştir. Çalışmanın yeni pazarlar bulma ve ihracatımızı çok daha büyük rakamlara taşıma misyonunu yüklenen firmalarımız için yol gösterici ve yararlı bir çalışma olması en büyük dileğimizdir. Prof. Dr. İbrahim Kırcova
BİRİNCİ BÖLÜM 1. DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE TİCARETTE İNTERNETİN KULLANIMI 1.1. DÜNYA TİCARETİNDE GELİŞMELER Dünya ticaret hacmi özellikle 1990'lı yılların başından itibaren hızlı küreselleşmeye paralel olarak artarak çok büyük hacimlere ulaşmıştır. Hemen her ülke yeni pazarlara ulaşma imkânı sağlamış ve daha önce gidilmeyen pazarlara ulaşmaya başlamıştır. 20001ı yılların başından itibaren dünya ekonomisinde yaşanan topyekûn hızlı büyüme tüm pazarlarda talep artışı yaratmıştır. Özellikle gelişmiş ülkelerin daha fazla tüketmeye başlaması bu ülkelere mal ve hizmet ihraç eden ülkeler açısından yeni fırsatların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu gelişmelere paralel olarak daha önce dünya pazarlarında fazla rolü olmayan gelişmekte olan ülkelerle geri kalmış ülkelerin de dünya pazarlarına girmesine yol açmıştır. Hızlı küreselleşmenin başlıca güçleri olan teknolojik yenilikler, politik değişimler ve ekonomi politikalarıyla ilgili seçimler entegre bir dünya ekonomisi modeli yaratmıştır. Bu nedenle bütün ülkelerin ekonomileri birbirleriyle ilişkili hale gelmiştir. Dünya pazarlarına mal ve hizmet ihraç etmek kavramı dünya pazarlarıyla ticaret yapmak şeklinde kullanılır hale gelmiştir. Entegre dünya ekonomisinin doğal sonucu olarak hemen her mal ve hizmet üretim faaliyetinin içinde hem iç pazar hem de dış pazarı dikkate alan yeni bir yaklaşım ortaya çıkmıştır. Buna göre bir mal veya hizmetin tamamen yerel pazarlarda üretilmesi ya da yapılan üretimin tamamının iç pazarlarda tüketilmesi rasyonel olmaktan uzak hale gelmiştir. Gerek ölçek ekonomisine dayalı üretim yapmanın yarattığı maliyet avantajları gerekse de küresel pazarlarda karşılaştırmalı üstünlükler nedeniyle mal ve
hizmet bazmda uzmanlaşma yerini mal ve hizmetlerin bileşenleri alanmda uzmanlaşmaya bırakmıştır. Küresel pazarda bu denli uzmanlaşmaya dayanan bir ticaret organizasyonunun oluşturulabilmesi ve sürdürülebilmesi teknolojik yeniliklerle mümkün olmuştur. Teknolojik yeniliklerin özelikle iletişim ve taşımacılık teknolojilerinde yarattığı hızlı gelişmeler dünyanın her köşesiyle hızlı, kolay ve ucuz iletişim ve taşıma imkânı sağlamıştır. Teknolojik yenilikler aynı zamanda üretim süreçlerinin de daha düşük maliyetli üretim yapacak şekilde değişmesini sağlarken pazarlanabilir yeni mal ve hizmetlerin de üretilmesini sağlamıştır. Teknolojik yeniliklerle küresel gıda üretiminde genişleme ve imalat süreçlerinde etkinlik artmıştır. Sovyetler Birliği'nin dağılması ve Çin'in ekonomik reformlarıyla başlayan küresel ölçekteki politik değişimler son on yılda dünyanın değişik bölgelerinin de hem üretici hem de tüketici anlamında küresel pazarlara katılmasıyla dünya ekonomisinin entegrasyon süreci hızlanmıştır. Tüm dünyada yaşanan bu gelişmelerin yarattığı değişim baskısı daha önce içe dönük ekonomi politikaları izleyen ülkelerin de dışa açık politikalara yönelmeye başlamasına yol açmıştır. Serbest ticaret üzerindeki engellemeler ve kısıtlamaların kaldırılması ve çeşitli ülkeler arasında imzalanan işbirliği anlaşmaları, mali anlaşmalar, yabancı yatırımcılara getirilen kolaylıklar, uluslar arası ticaretin önündeki kotalar, gümrükler ve benzeri sınırlamaların kaldırılması küreselleşmeyi daha da hızlandırmıştır. Küreselleşme dünya ekonomisi açısından sayısız yararlar sunmakla birlikte dikkatler potansiyel olarak yaratabileceği yıkıcı etkiler ve sakıncaları üzerinde yoğunlaşmaktadır. Küreselleşme ile sermaye, işgücü ve üretimdeki küresel entegrasyon kaynakların daha etkili ve verimli kullanılmasını sağlamaktadır. Bu da mevcut üretim çıktılarını daha üst düzeye taşırken gelecekte potansiyel talebi de daha yüksek düzeylere taşıyabilecektir. Tüketiciler daha düşük maliyetlerde çok daha fazla mal ve hizmet seçeneğine sahiptirler. Sermaye
büyüme ve kalkınma için finansmana ihtiyaç duyan ülkelere doğru hareket etmektedir. İş gücünün serbest dolaşımı ile nüfusu yaşlanan ve nitelikli işgücüne ihtiyaç duyan ülkeler işgücü açıklarını kapatırken, istihdam fazlası olan ülkeler de işsizlik sorununu bu yolla çözebileceklerdir. 1.2. İHRACATTA İNTERNET KULLANIMI Dış ticaret işlemlerinin küresel pazarlar boyutunda yapılmaya başlanmasıyla birlikte ihracat faaliyetleri hem nitelik hem de nicelik olarak önemli değişiklikler göstermeye başlamıştır. Önceleri belli bir çevrede ticaret yapan firmalar dünyanın tüm pazarlarına gitme imkânı bulmuşlardır. Bu süreçte teknolojik gelişmelerin de ihracat faaliyetlerinin gelişimine önemli katkıları olmuştur. Geçmişte dünya ticaret hacmi faks cihazının bulunmasıyla birlikte on kat artış göstermiştir. Ticaret yapan firmalar arasında bilgi ve belge akışının bir cihaz yardımıyla birkaç dakikada gerçekleşmesiyle birlikte mal ve hizmet tanıtımı, sipariş, faturalama ve satış sonrası işlemlerdeki belge akışlarının hızlı ve kolay bir şekilde yapılabilmesi hem yerel hem de uluslar arası pazarlardaki işlemleri bir anda çok yüksek seviyelere çıkarmıştır. Günümüzde ise çok ileri iletişim teknolojileri sayesinde ticaret hacminde çok büyük sıçramalar gerçekleşmiştir. Sadece yazılı belgelerin değil, resim, video, grafik, teknik çizim ve benzeri malzemelerle çok büyük veri dosyalannm kolay, hızlı ve çok düşük maliyetlerle farklı noktalara iletilebilmesi küresel boyutta ticaretin bu denli gelişmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Geleneksel ihracat süreçlerinin çok yüksek maliyetli oluşu sebebiyle özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler açısından yeni iletişim teknolojileri yardımıyla yürütülen ihracat süreçleri tercih edilmeye başlanmıştır. Bir işletmenin dış pazarlara yönelik olarak çahşmaya başlamasıyla ilgili süreçler geleneksel olarak çok zaman alıcı ve pahalı işlemleri içermektedir. Masa başı dış pazar araştırmasıyla başlayan ihracat işlemi ilgili firmaların adreslerine yapılan yazışmalarla sürmektedir. Bu " yazışmalar ilgili
firmanın ziyaret edilmesi, ihracat konusu olan mal ve hizmetlerle ilgili bilgiler verilmesi, grafik, teknik çizim ve benzeri bilgileri içeren sunumlar yapılması, karşılıklı görüşmelerin sürdürülmesi, mal ve hizmetlerle ilgili olarak numunelerin gönderilmesi ve ilk siparişlerin verilmesi gibi işlemlerle sonuçlanmaktadır. Bu süreçte yer alan tüm faaliyetler pahalı, zaman ve uzmanlık gerektiren faaliyetlerdir. Yurt dışı seyahatler, fuarlara katılımla ilgili ücretler, pazar araştırması ve yazışmalar için harcanan zaman ve kullanılan işgücü hesaplandığında geleneksel yöntemlerle ihracat yapmanın maliyeti yüksek olmaktadır. Bu nedenle ihracatın desteklenmesi kapsamında "dış ticaret sermaye şirketleri modeli" ya da "sektörel dış ticaret ihracat şirketleri modeli" gibi ara çözümler üretilmiş ve ihracatın bu konuda uzman şirketler aracılığıyla yapılması amaçlanmıştır. Dış ticaret sermaye şirketleri ve sektörel dış ticaret şirketleri gibi modellerin kullanılmasının temel amacı ihracatın küçük ve orta ölçekli şirketler ihracat potansiyelinin değerlendirilmesi ve bu türden şirketlere destek verilmesidir. Dış ticaret sermaye şirketi olabilmek için şirket ödenmiş sermayesinin en az 2 milyon TL olması ve bir önceki yıl FOB fiyatlarıyla en az 100 milyon ABD doları ihracat yapmış olmak gerekir. Bu statüyü kazanan şirketlere KDV iadelerinde teminat kolaylığı. Dahilde İşleme Rejiminde kolaylıklar, çeşitli devlet yardımları ve gümrük işlemlerinde kolaylık gibi çeşitli ihracat teşvikleri uygulanmaktadır. Benzer şekilde sektörel dış ticaret şirketleri modeli de ihracatın küçük ve orta ölçekli şirketlerin kuracağı konsorsiyumlar aracılığıyla yapılmasını amaçlamaktadır. Bu modelde de ihracat faaliyetinin zorluğu ve yüksek maliyeti nedeniyle bir araya gelen şirketlerin oluşturduğu bir organizasyondan bahsedilmektedir. Bu yolla uzmanlık gerektiren ve yüksek maliyetli ihracatın daha düşük maliyetlerle ve daha kolay bir şekilde yapılması amaçlanmaktadır. Günümüz iş dünyasında bu türden iyi niyetli girişimler zaman zaman tercih edilse bile küresel ölçekte yaşanan yoğun rekabet nedeniyle bağımsız hareket etmek daha fazla tercih edilen bir yaklaşımdır. Her şirket kendi başına küresel pazarlara çıkabilmeli ve bu pazarlarda faaliyet gösterebilmelidir.
ülkemizde ve dünyanın çeşitli ülkelerinde geçmişte ortaya çıkan ve kullanılan bu tür modellerin sağlıklı bir şekilde sürdürülebilmesi günümüz koşularında mümkün görünmemektedir. Bu nedenle hangi tür ve büyüklükte olursa olsun her işletme ihracat faaliyetlerini kendi başına yürütmek arzusundadır. İhracat faaliyetlerinde her şirketin kendi başına çalışma arzusu ile ihracat işlemlerinin zorluğunun yarattığı paradoksu iletişim teknolojilerinin iş dünyasına uyarlanması çözmüştür. Özellikle iş modellerinin ağ sistemleri üzerine taşınmasıyla birlikte ortaya çıkan fırsatlar ihracatı kolay, hızlı ve düşük maliyetlerle yürütülebilecek bir faaliyet haline dönüştürmüştür. 1.3. e İHRACATTA BAŞARILI UYGULAMALAR Dünya ticaret hacminde son yıllarda meydana gelen büyük artışların ardında bilişim teknolojilerinin iş dünyasında kullanılmasıyla sağlanan avantajlar bulunmaktadır. İnternetin iş dünyasında kullanılması özellikle gelişmiş ülkelerdeki şirketler için yeni pazar fırsatlarının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Halen dünya üzerinde yürütülen e-ticaret faaliyetlerinin en büyük bölümünü A.B.D. şirketleri gerçekleştirmektedir. Yine bütün dünyaya üretim üssü olarak hizmet veren Çin'de dünya e-ticaret hacminden fazlaca pay alan ülkeler arasındadır. Geleneksel ticaret yöntemleriyle kıyaslandığında henüz çok büyük oranlara ulaşmamış olsa bile hemen her geçen gün e- ticaret hacmi artmaktadır. Bu noktada üzerinde durulması gereken bir başka nokta da internetin pazar bulma, ürün bulma, tedarikçi bulma, müşteri bulma konusunda sağladığı kolaylıkların önemli bir kısmının e-ticaret şeklinde sürdürülmemesidir. Başka bir ifadeyle dünya üzerindeki çoğu şirket müşteriyi internet üzerinden bulsa da diğer ticari süreçleri geleneksel yöntemlerle yürütmektedir. Bu da internet üzerinden ticari faaliyet olarak değerlendirilmemektedir. Bu nedenle çeşitli ülkeler hakkında yapacağımız değerlendirmeler e-ticaret hacminin sadece bir kısmını yansıtmaktadır.
DÜNYADA e-diş TİCARETİN DURUMU Dünyanın pek çok farklı ülkesinde ihracat işlemlerinde internetten yararlanılmasının ardında mevcut ülkelerde elektronik ticaretin kullanım düzeyi, internet teknolojilerinin yaygınlığı, iş dünyasının internet teknolojisini benimseme seviyesi, bilgisayar ve internet erişim sahipliği gibi faktörler etkili olmaktadır. İnternet kullanımının yaygınlığının giderek artmasıyla birlikte e-dış ticarette daha büyük gelişmelerin olması beklenmekle birlikte halen geleneksel yöntemlerin hem mutlak rakam hem de oran olarak daha yüksek olduğu bilinmektedir. Ancak unutulmaması gereken en önemli nokta e-dış ticaret yapan şirketler tanımındaki karışıklıktır. Günümüzde hemen her ülkeden milyonlarca şirket yeni pazarlar bulma, yeni müşteriler arama, yenilikleri izleme, pazara çıkan ürünlerden haberdar olma, rakipleri izleme gibi ticaretin önemli fonksiyonlarını internet üzerinden yürütmekte dış ticaretin operasyonel kısmını ise geleneksel yöntemlerle yürütmektedir. Bu nedenle bu çalışmada çeşitli kaynaklardan derlenen rakamların e-dış ticareti tam olarak açıklamadığını da belirtmek gerekir. Operasyonel dış ticaretin internet üzerine aktaniması uluslararası alanda yaşanan mevzuat, ödeme, güvenlik, yabancı dil gibi sorunların asılmasıyla tam olarak gerçekleşecektir. Halen dünya üzerinde birçok ülke bu konudaki çalışmalarını hızlandırmış gümrük otomasyon sistemi, elektronik imza entegrasyonu ve uluslararası ödeme sistemleri üzerinde mutabakat aramaktadır. Halen geliştirilen çeşitli uygulamaların bütün ülkelerce benimsenmemesi ve özellikle de güvenlik sorununun tam olarak aşılamaması nedeniyle e-dış ticaretin operasyonel kısmında eksiklikler bulunmaktadır. Bu çalışmaların sonuç vermesiyle birlikte e-dış ticaret hacminin bugün olduğundan çok yukanlara ulaşması beklenmektedir.
Dışa DöEÜk e-tüccarlar İsveç f> Kanada ' Norveç Danimarka Finlandiya # # Amerika^ İsviçre :: :i : : ^ i ^: - ^HollandaM - 'tngiltbre^## Belçika- ^ Almanya # <^ Avusturya, Fransa İsrail ^ ^ İrlanda İtalya {p Yeni Zelanda AwstralyaO Meksika # CİM Rfıis %0 %5 %10 %15 %20 %25 %30 Toplam ihracatta e-ihracatın payı (%) Şekil 1.1 Dünya Ülkelerinde Toplanı Dış Ticarete e-dış Ticaretin Oranı Kaynak: "e-winners, e-users", International Trade Forum, Vol. 3, 2003, ss.20. Şekil 1.1 Farklı ülkelerin e-dış ticaret faaliyetlerinin toplam dış ticaretlerine ilişkin yüzdelik payını göstermektedir. e-ihracatın toplam ihracattan en yüksek payı aldığı ülkeler Avrupa ülkeleridir. Bunun yanı sıra Asya ülkeleri ve Latin Amerika ülkelerinin e-ithalat faaliyetlerinin toplam
ithalat faaliyetlerinden aldığı pay oldukça düşüktür, ihracatta en yüksek payı alan Asya ülkeleri Kore ve Singapur'dur. Ancak Çin ve Tayland'ın e-ihracatmın toplam ihracata oranı Kore ve Singapur'dan çok fazla farklılık göstermemektedir. Kanada, Norveç gibi gelişmiş ülkelerin e-dış ticaret uygulamalarında daha ileri düzeyde olmalarının nedeni bu ülkelerde yaygın internet kullanımının bulunması ve internet kullanımının iş süreçlerine daha fazla yansımış olmasından kaynaklanmaktadır. Latin Amerika ve Asya ülkeleri bu ülkeler kadar yüksek yüzdelere sahip olmasalar da gelişme potansiyelleri gelişmiş ekonomilerden çok daha fazladır. Ekonomileri büyük ölçüde ihracata dayalı olan Asya ülkeleri özellikle internet teknolojilerinin sağladığı maliyet ve etkinlik avantajlarını göz önüne alarak ihracat işlemlerinin gerçekleştirilmesinde internet teknolojisinden faydalanmaktadırlar. Elektronik ortamda gerçekleştirilen ticarette öncü gelişmiş ülkeler olsa da Avrupa, Latin Amerika ve Asya ülkelerinin elektronik pazar yerleri, açma, elektronik ortamda dış ticaret işlemleri gerçekleştirmeye ilişkin büyüme potansiyelleri oldukça yüksektir. 1.3.2. ASYA PASİFİK ÜLKELERİ Asya Pasifik ülkeleri gelişmekte olan ülkeler arasında elektronik dış ticarette en fazla gelişmiş olan ülkelerdir. Sahip oldukları teknolojik imkânlar ve devlet destekleri sayesinde elektronik ticarette ilerleme kaydetme şansına sahip olmuşlardır. Asya Pasifik ülkeleri sahip oldukları imkânlar sayesinde dünyada yer alan pek çok yabancı firmanın istek ve taleplerini karşılama konusunda diğer gelişmekte olan ülkelere kıyasla daha başarılı durumdadırlar. Asya Pasifik ülkelerinde elektronik ortamda gerçekleştirilen ticaretin gelişmesinde ilk aşama e-tedarik sistemlerinin kurulması ile oluşmuştur. e-tedarik uygulamalarını özel yatırımlar ve tedarikçi pazar yerleri takip etmiştir. Bu pazar yerlerinin oluşturulmasmdaki temel amaç pazara ilişkin taleplerin hızlı şekilde karşılanması ve üretim ve teslimatta avantajlar sağlanmasına imkân tanınmasıdır. 2000'li yılların başından bu yana Asya
Pasifik ülkelerinde gerçekleştirilen elektronik ithalat ve ihracatın hacmi hızlı bir şekilde yükselmeye devam etmektedir. Batılı ülkelerin aksine bu bölgede yer alan ülkelerin karşı karşıya olduğu en büyük sorun teknoloji ve stratejilerin uygulanması ile ilgilidir. Asya Pasifik ülkelerinde internet kullanımı incelendiğinde ülkelerin sıralaması; Japonya, Çin, Avustralya, Tayland, Hong Kong ve Singapur şeklindedir. Çin'de yeni dijital ekonominin desteklenebilmesi için, ticaret promosyon organizasyonları ticaret konusunda gerekli bilgilerin sağlanması, işletmeler arasında gerçekleştirilecek ticaret için ihtiyaç duyulan iletişimin sağlanması, çevrimiçi tanıtımların düzenlenmesi ve gerekli eğitimlerin verilmesi gibi görevleri üstlenmiş durumdadır. Bu hizmetlerin sağlanmasındaki temel amaç Çin'de bulunan KOBÎ'lerin ihracat faaliyetlerinin arttırılmasıdır. Bu amaç doğrultusunda EDI (Elektronik Veri Değişimi) ağları kurulmakta, çeşitli web sayfaları üzerinden Çin ile ilgili bilgiler diğer dünya ülkeleri ile paylaşılmaktadır. Yabancı alıcılara bilgi sağlamak için kullanılan web sayfalarından birisi China Business Information.net'tir. Bu web sayfası 1996 yılında açılmıştır ve dili ingilizce'dir. Yabancı alıcılar bu web sayfası üzerinden ekonomik bilgilere, yabancı ticaret ve yatırım politikalarına, gümrük tarifelerine vb. bilgilere ulaşabilmektedir. Çin'in internet üzerinden gerçekleştireceği dış ticaret işlemlerinin yaygınlaşması konusunda devletin sağladığı destekler sonucunda Çin'de elektronik ticaret alanında gerçekleşen ticari işlemlerin yaklaşık %75'ini B2B işlemleri oluşturmaktadır. Geçen yıllar içerisinde internet üzerinden gerçekleştirilen dış ticaret işlemlerinin hacmi büyüme göstermiştir. Çin'de elektronik ihracat hacminin gelecek yıllarda değeri ve sağladığı kazancın da artması beklenmektedir.^ Asya ülkelerinin uluslar arası elektronik ticaret alanında öncü olanlarından bir diğeri Tayland'dır. Tayland'da elektronik ortamda gerçekleşen ticari işlemlerin büyük kısmı EDI ağları ve mesajlaşma sistemlerinden oluşmaktadır. Gümrük işlemlerinin büyük bir bölümünün de internet üzerinden gerçekleştirilmesi söz konusudur. Elektronik bankacılık 1 China, Country Report, The Economist Intelligence Unit, USA: New York, 2008.
alanında gelişmelerin yaşanmasının sonucunda dış ticarete ilişkin finansal hizmetlerin de sağlanması mümkün olmuştur. Ticaret Bakanlığı altında faaliyet gösteren İhracat Promosyon Departmanı 2001 yılından bu yana ihracatçılara yönelik elektronik pazar yerlerinin kurulmasına destek vermektedir. 2008 yılının sonunda oluşturulan ihracatçı veritabanında 23 farklı ürün kategorisinin ihracatını gerçekleştiren 10,000'den fazla ihracatçı yer almaktadır. Bunun yanında Departman, ihracatçılar ile yabancı ülkelerdeki ithalatçılar arasında da iletişim kurulmasını sağlamaktadır^. Elektronik ticaret alanında önem taşıyan bir diğer Asya ülkesi Japonya'dır. Japonya'nın mevcut B2B pazarı Amerika'nın %56'sından daha büyüktür. Diğer Asya ülkelerinde olduğu gibi Japonya'da da internet üzerinden ticareti kolaylaştıracak ve geliştirecek yasal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi söz konusudur. ^ Asya'nın en gelişmiş internet toplumlarından birisi Tayland'dır. 1994 yılında kurulmuş bir komite aracılığı ile devlet hizmetleri ve ticari faaliyetlerin uyumlaştırılması ve bütünleştirilmesi ile ilgili çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Gerçekleşen yasal faaliyetler aracılığıyla internet ekonomisi ve elektronik ticaretin yapısallaştırılması sağlanmıştır. Yasal düzenlemelerin temel amacı elektronik ortamda düzenli, adil ve açık bir ticari ortamın oluşturulmasıdır. Bu şekilde merkezi devlet kontrolünden bağımsız güvenli bir ticaret ortamının oluşturulması mümkün olmuştur. 1999 yılında oluşturulan Ulusal Endüstriyel Otomasyon planı ile B2B ticaretin altyapısının oluşturulması sağlanmıştır. Planın temel amacı başta KOBİ'ler olmak üzere e-ticaret yeteneğinin ve uygulamalarının geliştirilmesidir. 5,5 yıllık olarak hazırlanan bu plan Tayland'ın global rekabet gücünün artmasını sağlamıştır. Plan sonrasında B2B'de global tedarik zincirlerinin kullanımı geuşmiş, internet üzerinden gerçekleştirilen dış ticaretin hacminde büyüme kaydedilmiştir."^ 2 Thailand, e-commerce Report, The Economist Intelligence Unit, USA: New York, 2008. 3 Japan, e-commerce Report, The Economist Intelligence Unit, USA: New York, 2009. 4 Thailand, e-country Report, Economic Intelligence Unit, USA: New York, 2008.