YAYIN 2 TĠK VE TAKINTILI ALIġKANLIK BOZUKLUĞU Anne_Baba ve Öğretmenler İçin Rehber Kitapçık
KĠTAP 2 A F Y O N K A R A H İ S A R R E H B E R L İ K V E A R A Ş T I R M A M E R K E Z İ Y A Y I N L A R I TĠK VE TAKINTILI ALIġKANLIK BOZUKLUĞU EL KĠTABI HAZIRLAYAN Afyonkarahisar Rehberlik ve Araştırma Merkezi Müdürlüğü ARALIK 2011 ADRES: Karaman Mah. Meltem cad.no:12 AFYONKARAHİSAR TEL: 0 272 214 45 56 REHBERLĠK VE ARAġTIRMA MERKEZĠ YAYINLARI NO:1
ĠÇĠNDEKĠLER Ġçindekiler ÖNSÖZ BAġLARKEN NEDEN HĠPERAKTĠVĠTE K Ġ T A P 2 Tikler Ve Takıntılı AlıĢkanlıklar Psikiyatrik Bir Bozukluk Olan Tikler Çocuklarda Tikler Gözlemlenebilir Belirtileri Tiklerde Belirgin KiĢilik Özellikleri Tik DavranıĢının Ortadan Kaldırılmasına Yönelik Öneriler AlıĢkanlığı Tersine Çevirme Tekniği ekler BAZI RAKAMLAR DEHB ĠLE ĠLĠġKĠLĠ GÜÇLÜKLER ANA BABAYA NOT ÖĞRETMENE NOT AFYONKARAHĠSAR REHBERLĠK VE ARAġTIRMA MERKEZĠ MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI NO:2
YAYIN 2 T İkler Ve Takıntılı Alışkanlıklar Tik Bozuklukları TĠKLER VE TAKINTILI ALIġKANLIKLAR Takıntılı ya da uyumsuz alışkanlıklar olarak tanımlanan davranışlar oldukça yaygındır. Parmak emme, tırnak yeme ve tikler, gelişimsel olarak normal yani çocukların büyümesinin bir parçası kabul edilirken, diğerleri genellikle ciddi problemler olarak ele alınmaktadır. Parmak emme çoğunlukla 4-10 aylıkken başlar, 3-4 yaşında doruğa çıkar ve genellikle 4. Yılın sonunda kaybolur. Çocukların yarısı parmak emer. Tırnak kemirme 4 yaş civarında başlar ve genellikle 10-11 yaşlar arasında doruk noktasına ulaşır. %50-60 oranında çocuk, hayatlarının belli zamanında tırnak kemirmiştir. Ergenlikten sonra görülme sıklığı %10-20 ye düşer ve yetişkinlikte de devam edebilir. Tikler birden ortaya çıkan, hızlı, yineleyici, ritmik olmayan, basmakalıp bir motor hareket ya da ses çıkarmadır. Karşı konulamaz bir deneyim olarak yaşanır ve değişik sürelerde baskılanabilir. Bütün tik çeşitleri stresle alevlenebilir ve oyalayıcı etkinlikler sırasında (örn. okuma ya da dikiş dikme) kaybolabilirler. Uyku sırasında belirgin olarak azalırlar. PSĠKĠYATRĠK BĠR BOZUKLUK OLAN TĠKLER Bu bölüm şu üç bozukluğu içermektedir. Tourette bozukluğu, Kronik motor ya da vokal tik bozukluğu Gelip geçici tik bozukluğudur. 2
TOURETTE BOZUKLUĞU Sıklıkla çocuklukta ya da gençlikte başlayan, değişik kas gruplarını tutan motor ya da sözel birden fazla tikle kendini gösteren bir hastalıktır Bir yıldan daha uzun sürer. Bu hastaların yaklaşık yarısında dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, % 40 kadarında da obsesif kompulsif bozukluk görülür. Sıklık Tourette bozukluğu yaklaşık olarak her 10.000 kişiden 4-5'inde görülür. Bozukluk erkeklerde kızlara oranla daha fazladır. Belirti ve bulgular En sık görülen göz kırpma, daha sıklıkla ise yüzü ya da bedenin diğer yanlarını içeren tikler olabilir. Başlangıç belirtileri dil çıkarmayı, diz çökmeyi, koklama, sekme, boğaz temizleme, kekeleme, sesler kelimeler çıkarma, koprolali ve sıçrama gibi tikleri içerebilir. Bazı olgular ise çoğul belirtilerle başlayabilir. Sıklıkla toplumsal sıkıntı, utanma, kendi kendini yargılama ve deprese duygu durumu vardır. Tourette bozukluğu iki yaşında başlayabilmekle birlikte genelde başlangıç yaşı çocukluk ya da erken ergenliktedir. Motor tiklerin ortalama başlangıç yaşı 7'dir. Hastalık genellikle yaşam boyu sürer. Nedenleri Bozukluğun etiyolojisi tam olarak bilinmemektedir. Genetik:Özellikle monozigot ikizlerde eş hastalanma % 53 olup, tüm diğer tik bozuklukları eklendiğinde bu oran % 75'in üzerine çıkmaktadır. Epigenetik ve çevresel etkenler: Gonadal androjenler ve stres hormonları, oksijenizasyon, postnatal dönemdeki psikososyal stresler, yüksek ısılı ortamlarda bulunma, anabolik steroidler, kokain ve psikostimülanlar ve yineleyen streptokok enfeksiyonları risk etkenleri arasında sayılabilir. Tourette bozukluğu ve obsesif kompulsif bozuklukta bazal ganglia ile ilgili kortikal ve talamik yapıların önemli yeri olduğu bildirilmektedir. Tik bozukluğu ve obsesif kompulsif bozuklukta dopamin hiperaktivitesi, endojen opiyatlarda ve adrenerjik etkinlikte artış bildirilmektedir. % 10 olguda beyin tomografisi ve MRI'de anormal bulgular olduğu bildirilmektedir. Ayırıcı tanı Hareket bozuklukları (geç diskinezi gibi) Nörolojik bozukluklar (Huntington hastalığı, Wilson hastalığı, Sydenham koresi, inme, Lesch-Nyhan sendromu, multipl skleroz, postviral ansefalit ve kafa travması gibi) Kompulsiyonlar Epilepsi Tedavi Başta aile ve okul olmak üzere çocuğun yakın çevresinin tikler hakkında eğitilmesi Tiklerin "inadına" davranışlar olmadığını öğrenmek, çocuklarının genetik geçişli bir nöropsikiyatrik hastalığın etkisiyle böyle davrandığını kabul etmek aileleri ve öğretmenleri rahatlatarak, beklentilerini olumlu yöne çeker. Farmakolojik tedaviler 3
KRONĠK MOTOR YA DA VOKAL TĠK BOZUKLUĞU Tourette bozukluğuna göre daha az şiddette ve işlevselliğin daha iyi olduğu bir bozukluk Süre 1 yıldan uzun Ya motor ya vokal tikler Tourette bozukluğu ile genetik olarak yakın olduğu düşünülmektedir. Tourette bozukluğundan 100-1000 kez daha sıktır. Okul çağında % 1-2 oranında görülür. Erkeklerde daha sıktır. Ayırıcı tanı ve tedavisi Tourette bozukluğu için belirtildiği gibidir. GEÇĠCĠ TĠK BOZUKLUKLARI Bir yıldan az sürer, ancak en az dört hafta ve hemen her gün tikler olmalıdır. Bozukluğun diğer özellikleri genel olarak Tourette bozukluğu ile aynıdır. Fakat belirtilerin ağırlığı ve işlevsellikteki bozulma Tourette bozukluğundan daha azdır. Okul çağında görülür. % 5-24 oranındadır. Genellikle ilaç tedavisi önerilmez, psikososyal tedaviler yeterlidir. ÇOCUKLUKTA KĠ TĠKLER Tik istemeli (iradı) çalışan çizgili beden kaslarında istem dışı ortaya çıkan aralıklı kasılmalardır. En sık yüz ve boyun kaslarında olur. Göz kırpma, dudak kenarlarının çekilmesi,boyun oynatma,boyun bükme,başı sallama,omuz oynatma biçiminde görülür. Tikler genellikle iç gerilimlerin veya çatışmaların öncüleri ya da açık belirtileridir. Bazen çocuk her boynunu silkişte, kaşların, gözlerini oynatışta iç yaşamındaki bir gerilimden kurtulma çabası içinde olduğunu açıklayabilir. Tik genellikle erkek çocuklarda ve erken yaşlarda başlar ruhsal nedenlerle ortaya çıkar. Ancak kimi kez istemsiz kasılmanın ortaya çıktığı bölgeye ya da organa ilişkin uzun süren fiziksel bir tahriş de tike neden olabilir. Bunlar arasında uzun süre ve düzeltilmeyen görme bozuklukları, burun akıntısı, boyun ağrıları sayılabilir. Tikler başlangıçta hareketlerin istemsiz olarak tekrarından ibaret olabilirler. Örneğin, göz kırpma başlangıçta bir göz rahatsızlığı ya da yorgunluğuna tepki olabilir. İlk kez bu yolla örüntü haline gelen bu tepkiler, zamanla otomatik olarak yinelenebilir. Tiklerin en önemli nedenlerinden biri de taklittir. Bazen küçük yaşlarda çocuklar, ana baba, öğretmen ve oyun arkadaşlarının birtakım hareketlerini taklit ederken onların bazı davranış kusurlarını da edinebilir. Daha sonra bunlar alışkanlık haline gelir. Çocuğun başka birini sık sık taklit etmesi sonucu tekrarlama yoluyla kendinde bir tik gelişebilir. Bu nedenler dışında kalan ve genel olarak tiklerin ortaya çıkmasında rol oynayan ruhsal etkenlerin başında, erken yaşlarda başlayıp ve sürüp giden korku, tedirginlik,kaygı,gerginlik vardır. 4
Çocuklarda görülen diğer davranış bozuklukları gibi, tikler de çocuğun duygusal durumu, duyarlığı, ana babasıyla ilişkileri ve çevresiyle bağlantılarıyla yakından ilgilidir. Yaşadığı çevre kavgalı, tedirgin ve güvensiz olan çocuklarda, başka bir deyişle, sürekli olarak çevresiyle çatışma içinde bulunanlarda, birden olan aşırı korku. coşkunluk, yorgunluk,öfke,acı gibi durumlar tik oluşturabilir. Çocukluktaki Tiklerin Gözlemlenebilir Belirtiler Aşağıdaki tablo en yaygın altı sinirsel alışkanlığı ve sonuçlarını göstermektedir. ALIŞKANLIK DAVRANIŞ SONUÇ Parmak Emme Parmakları Emme Diş Veya Parmaklarda Problem Tırnak Kemirme Tırnakları Isırıp Koparma Tırnakların Tamamının Ya Da Bir Kısmının Yok Olması Saçla Oynama Saç Tellerini Çekerek, Kırarak Ya Da Karıştırarak Koparma Saç Tellerinin Hasara Uğraması, Saç Dökülmesi Diş Gıcırdatma Gereği Yokken Çiğneme Hareketi Yapma, Diş Gıcırdatma Kötü Görünümlü Dişler, Yüzde Ağrılar, Diş Dökülmesi, Diş Problemleri Motor Tikler Tekrarlayan Hızlı Hareketler Tikin Olduğu Bölgede Oluşan Aşırı Güçlü Kaslardan Başka Fiziksel Etkisi Yoktur. Zarar Verici Ağız Alışkanlıkları Yanak, Dil, Dudak, Diş Veya Damağın Isırılması Çiğnenmesi, Emilmesi, Yalanması Ya Da Şişirilmesi Ağızdaki Yumuşak Dokuların Zarar Görmesi, Diş Kaybı, Acı, Ağrı, Şişlikler, Diş Problemleri Bu alışkanlıklardan her yaş için anormal sayılabilecek olanı saçla oynamadır. Çocuk bunu iki haftadan fazla yaparsa, bir doktordan ya da okulun danışmanından yardım alınmalıdır. Çünkü daha ciddi bir problemin belirtisi olabilir, çok daha önemli fiziksel yansımalara yol açabilir. 5
TĠKLERDE BELĠRGĠN KĠġĠLĠK ÖZELLĠKLERĠ Kanner' e göre, tiklerde belirgin kişilik özellikleri şöyle sıralanabilir: Bunlar, Belirgin şekilde huzursuzluk gösteren, Fazla duyarlı, alıngan ve sıkılan olan Oldukça bencil, Çabuk heyecanlanan, kolayca kızan ve kırılan kişilerdir Çocuğun güvensiz ve endişeli oluşunda,daha önce de açıkladığımız gibi,yakın çevre koşullarını ve aile içinde duygusal etkileşimin rolü büyüktür. Tiklik olan çocukların genellikle yetenekleri üstünde zorlanan, sürekli kardeş ve arkadaşlarıyla kıyaslanan, yeterli ilgi ve sevgi içinde büyümeyen, aşağılanıp hor görülen çocuklar arasında yeterli bir duygusal ve toplumsal iletişimin bulunmadığı görülür. Takıntılı alışkanlıklar çocuğun stres oluştutan bir durumla mücadelesinin sonucudur. Bu durumu ortadan kaldırmak mümkünse, söz konusu alışkanlık çoğu zaman yok olur. Fakat stres kaynağını ortadan kaldırmak her zaman mümkün değildir. Örneğin çocuk ne kadar sinirlense de sınavlara girmek zorundadır. NE ZAMAN ĠLGĠLENMELĠYĠZ? Çocuğun takıntılarının üzerinde durulacak bir şey olup olmadığına karar verirken aşağıdaki soruları göz önünde tutup, bu arada bu takıntıların ne kadar yaygın olduğu ve takıntısı olan herkesin mutlaka problemli olması gerekmediği de akıldan çıkarılmamalıdır. Temel ölçüt, çocukta görülen takıntının yol açtığı tıbbi, kişisel ya da toplumsal problemin derecesi olmalıdır. Takıntının bir problem olup olmadığına karar verirken, bu olanların her biri hakkında sahip olunan bilgileri de dikkate almak gerekir. 1. Problem sürekli mi? Çocuk sürekli bu hareketi yapıyor ve tam kontrol edemiyorsa ilgilenilmelidir. Diğer yandan beş yaşındaki çocuk sadece gece yatarken parmak emiyorsa bu duruma müdahale edilmemelidir. 2. Bu alışkanlığın yol açtığı fiziksel problemler ne derece ciddi veya ciddileşme durumu var mı? Eğer fiziksel problemler oluşturuyorsa üzerinde durulmalıdır. Örneğin tırnak yemede çocuk tırnağın yanındaki deriyi kanatıyorsa iltihaplanma veya bir iltihap varsa, veya parmak emmede, çocuk parmağını aşırı emdiği için iltihap olma durumu varsa. 3. Alışkanlığın toplumsal etkileri ne boyutta, ciddi mi? Çocuğu kızdıran birileri var mı ve buna nasıl yanıt veriyor. Kızgın, küskün, kırgın veya utanmış olmasına yol açacak ve bunu ailesine veya öğretmenine söylemesine kadar varacak oranda kızdırılıyorsa, onunla ilgilenilmelidir. 6
Tik DavranıĢının Ortadan Kaldırılmasına Yönelik Öneriler Tiki olan bir çocukla konuşurken çocuğa sık sık tik davranışını yapmaması gerektiğini anımsatmak bu davranışın yapılma sıklığını arttırır. Tiklerin çocukta gerginlik oluşturması nedeniyle bu durumun kaynağını bulup çıkarmak ve düzeltici değişikliklere gitmek uygun olur. Çocuğa korku veren olaylar, ortamlar, durumlar kişiler ve nesneler belirlenmeli ve kaçınması sağlanmalıdır. Çocukla kurulan iletişimde çocuğun tikine çok fazla dikkat çekilmemelidir. Çocuğun gösterdiği tik davranışının alay konusu olmasına izin verilmemelidir. Tik davranışını engellemek amaçlı çocuğa özgüven kazandırılmalıdır. Özel bir ihtimam ve bakım gerektirmezler. Ciddi ve ağır tikler devamlılık gösterirler. İmkânı varsa fiziki kaynaklar ve nedenler aranmalı, bulunmalı ve ayrılmalıdır. Çocuğun ailedeki, okuldaki ve yakınları ile olan çatışmaları ve bunların nedenlerinin bulunup ortadan kaldırılması uygun ve köklü tedbirlerdir. Taklit etmekten çocuğun dikkatini çekmekten, tenkit etmekten, akranları ile kıyaslanmaktan sakınılmalıdır. Yeteneklerini iyice saptamadan, bir çok derslerde daha başarılı olmaya zorlanmaktan çekinmek gerekir. Hakaret, azarlama, izzeti nefislerinin kırılması ve bu çocuklara dayak atılması tiklerin daha da artmasına ve buna eşlik eden bir seri duygusal bozuklukların ortaya çıkmasına sebep olabilir. Ana-babanın çocuğun bu halinden utanması çocuğu utandırması olumlu bir tedbir olmaktan uzaktır. Devamlı olarak ana-babanın çocuğu kendi arzularına ve usullerine uydurmaya çalışması, yanlış bir tedbirdir. Çocuk bol bol dinlendirilmeli, bedenen uygun ihtimam görmelidir. Bazen gerekiyorsa okul dışı, ders dışı spor ve benzeri etkinlikler azaltılmalıdır. Gerekiyorsa, okulda çocuk arkadaşları ve öğretmenleri tarafından durumuna anlayış gösterilmiyorsa çocuğun okulu değiştirilmelidir. Diğer taraftan az aktif, yalnızlık içinde bulunan çocukların grup etkinliklerine katılması teşvik edilmelidir ve sağlanmalıdır. Benzerine ve aynı terkipteki ilaçlar belki gerilimleri ve endişeleri azaltmak ve yatıştırmak için faydalı olabilir. İlaçlar teskin edici tesir gösterirse hareketleri kolaylaştırabilir. Doktor tavsiye ederse ilaç verilmelidir. Çocukta tik görüldüğünde, bir Psikolojik danışman ya da çocuk ruh sağlığına başvurmak gerekir. Tike neden olabilecek organik etkenlerin dikkatle ele alınması, varsa bu tür bozuklukların tedavisi yoluna gidilmelidir. Tiki oluşturan nedenler ruhsal kökenli olduğu takdirde çocuklara oyun terapisi, psikoterapi yoluyla, ergenlere grup terapisi, psikodrama ya da psikoterapi yoluyla gerekli psikolojik tedavi uygulanmalıdır. 7
NASIL YARDIM EDEBĠLĠRĠM? Bu konudaki en etkili yöntemlerden biri, Alışkanlığı Tersine Çevirme adlı yöntemdir. Bu yöntemde takıntılı bir alışkanlığı kırmak için çeşitli adımlar kullanılır. Oldukça basit olmasına rağmen, uygulanabilmesi için çocuğun en az 6-7 yaşında olması gerekir. Bu yöntemin önce planı okunmalı, ardından çocukla birlikte plan gözden geçirilerek her adımın nasıl gerçekleştirileceğine karar verilmelidir. Çocuğun bunu yapmaya istekli olduğundan emin olunması gerekmektedir. Alışkanlığı Tersine Çevirme Adımları: Rahatsızlıkların Gözden Geçirilmesi: Çocukla birlikte bu alışkanlığın yol açtığı güçlükler sıralanır. Niçin bundan kurtulmak istiyor? Hangi durumlarda probleme neden oluyor? Farkındalık Eğitimi/ Ortaya Çıktığı Durumları Saptama: Alışkanlığın ne zaman ve hangi durumlarda meydana geldiğini fark etmek, onu kontrol etmede ilk adımdır. İki tane çizelge hazırlanır. Birine uygulamayı yapan ( anne, baba ya da öğretmen ) diğerine çocuk ne zaman ve nerede takıntılı tekrarladığını işaretler. Bir hafta sonra çizelgeler karşılaştırılır. Alternatif Tepki: Bu yöntemde anahtar tepki budur. Alışkanlığı durdurmak için, çocukla birlikte bu hareketi her tekrarladığında, yapacağı bir şey üzerinde anlaşılır. Bu öyle bir davranış olmalı ki, dakikalarca yapıldığı halde başkalarına garip gelmesin, çocuğun normal etkinliklerini engellemesin ve takıntılı hareketin farkına varmasını sağlasın. Aşağıdaki tablo bu konuda bazı fikirler vermek amacıyla oluşturulmuştur. Takıntılı Hareket Yerine Ne Yapmalı? Takıntılı Alışkanlık Alternatif Alıştırma Parmak emme Tırnak yeme Kirpik/kaş yolma Kafa sallama/boyun kütürdetme Omuz kütürdetme Yumruk sık Eşyaları tut Eşyaları tut Boynun kas Omuzları aşağıya bırak Düzeltici ve Önleyici Tepki Alternatif tepkiyi öğrendikten sonra bu, alışkanlığı yarıda kesmek ya da ortaya çıkışı engellenmek için kullanılır. Bağlantılı Davranış: Takıntılı hareketten hemen önce yapılan davranış belirlenir ve alternatif tepki bir önceki bağlantılı davranışı durdurmak için kullanılır. Örneğin; çocuğun parmağını ağzına almadan önce saçlarını arkaya doğru taradığı fark edilmişse bu bağlantılı davranıştır. Gevşeme Çalışması: Gevşeme yöntem ve tekniklerinden yararlanılır. Toplumsal Destek: Bu destek çocuğun çabalarını teşvik veya övgü olarak anne, baba, öğretmen veya çevreden gelebilir. 8
Deneme: Çocuk alternatif davranışı her gün tekrarlayarak rutin hale getirmesi için yönlendirilir. Ayrıca takıntının ortaya çıktığı durumları düşünürken de alternatif tepkiyi denemesi önerilir. Kayıt: Ne kadar ilerleme kaydedildiğini görmek için günlük olarak alışkanlığın görülme sıklığı kaydedilir. Çocuklar bunları hep yapar. Kimi tırnak, kimi kalemleri kemirir. Ya da gece eline geçirdiği nevresimini, oyuncağını Çocukça zannederiz. Oysa sıradan görülen bu tikler, çok derin mesajlar içerir. 9