TÜRK YEN N LK 500 ve K NC 500 BÜYÜK SANAY KURULU U SIRALAMASINDA YER ALAN KAYSER F RMALARININ EKONOM K PERFORMANSLARI (1993-2008)

TÜRK YEN N LK 500 ve K NC 500 BÜYÜK SANAY KURULU U SIRALAMASINDA YER ALAN KAYSER F RMALARININ EKONOM K PERFORMANSLARI (1993-2008) N sfet UZAY ÖZ stanbul Sanayi Odas her y l Türkiyenin lk ve kinci 500 Sanayi Kurulu unu belirlemekte ve yay nlamaktad r. Bu s ralamada 2008 y l itibariyle Kayseriden ilk 500 s ralamas nda 14 firma, ikinci 500 s ralamas nda 18 firma yer alm t r. Kayseri imalat sanayiindeki geli meye paralel olarak, ekonomik gerilemenin oldu u y llar hariç, bu say n n her geçen gün artt gözlenmektedir. Çal mada Türkiyenin ilk ve ikinci 500 sanayi kurulu u içinde yer alan ve Kayseride faaliyet gösteren firmalar n ekonomik performanslar n n belirlenmesi amaçlanm t r. Bu amaçla Kayseriden ilk ve ikinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar, sektörel da l m, i letme büyüklü ü, üretimden sat lar, katma de er, ihracat ve istihdam aç s ndan de erlendirilmi tir. Anahtar Kelimeler: 500 Büyük Sanayi Kurulu u, kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u, Kayseri. ECONOMIC PERFORMANCE OF KAYSERI FIRMS IN TURKEY'S TOP 500 AND SECOND TOP 500 INDUSTRIAL ENTERPRISES ABSTRACT Cities have been the main part of society and administrative system throughout history. Istanbul Chamber of Industry annually determines and publishes Turkey's Top 500 and Second Top 500 industrial enterprises. In this ranking, there are 14 firms in Top 500 and 18 firms in Second Top 500 from Kayseri. The number of firms from Kayseri in these lists continuously increases in paralel to the development of Kayseri manufucturing industry except economic crise periods. The purpose of this study is to determine the economic performance of Kayseri firms among Turkeys Top 500 and Second Top 500 industrial enterprises. We analysed Kayseri firms in terms of sectoral allocation, firm size, production-based sales, value added, export and employment. Key Words: Turkeys Top 500 Industrial Enterprises, Next Top 500 Industrial Enterprises, Kayseri. Doç.Dr., Erciyes Üniversitesi BF, ktisat Bölümü Makalenin kabul tarihi: Mart 2009

24 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 G R Ekonominin lokomotifi olan sanayi sektöründe meydana gelen geli meler, ekonominin tamam n n performans n yak ndan etkilemekte ve sanayi sektöründeki geli meler ekonominin yönü üzerinde belirleyici rol oynamaktad r. Dolay s yla toplam sanayi katma de erinin yar s ndan fazlas n olu turan Türkiyenin lk ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu unun de erlendirilmesi Türkiye ekonomisinin yönünü belirlemek aç s ndan önemlidir. lk 500 firmadaki geli meleri takip etmek üzere yap lan çal malar n önemli bir k sm, mikro düzeyde daha çok firmalar n mali aç dan performanslar n de erlendirmeye yönelik olarak yap lan çal malard r. Firma performanslar n makro düzeyde de erlendirmeye yönelik çal malar n olmad görülmektedir. Ekonominin tamam nda oldu u kadar, yerel ekonomideki geli melerin takip edilmesi aç s ndan da ilk 1000e giren firmalar n performanslar n n de erlendirilmesi önem ta maktad r. Çal mada, stanbul Sanayi Odas taraf ndan yay nlanan Türkiyenin lk ve kinci 500 büyük sanayi kurulu u s ralamas nda yer alan Kayseride faaliyet gösteren firmalar n ekonomik performanslar n n belirlenmesi amaçlanmaktad r. Bu amaçla, öncelikle stanbul Sanayi Odas ilk ve ikinci 500 s ralamas nda yer alan Kayseri firmalar n n y llar itibariyle sektörel da l mlar nda ve büyüklük yap lar nda meydana gelen de i meler ara t r lm, üretimden sat lar nda, brüt katma de erlerinde, ihracat ve istihdamlar nda meydana gelen de i im belirlenmeye çal lm t r. Ayr ca bu firmalar n lk ve kinci 500 toplam içindeki paylar ve bu paydaki y llar itibariyle de i im ortaya konmu tur. Bu geli meler, bir yandan Kayseri imalat sanayiindeki geli meyi ve Kayseri imalat sanayiinin Türkiye imalat sanayii içindeki yerini ortaya koyarken, di er yandan küresel krizin ya and günümüzde reel sektörde ya anan olumsuz sinyalleri gözleyebilmek aç s ndan önem ta maktad r. Çal mada kullan lan bütün veriler stanbul Sanayi Odas n n lk ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u 2008 y l CDsinden al nm t r. Bir önceki y la göre ya anan de i imler belirlenirken sabit fiyatlar (1998 y l fiyatlar ) kullan lm t r. lk 500 s ralamas na ili kin de erlendirmeler 1993-2008 dönemini kapsarken, ikinci 500e ait verilerin 1997 y l itibariyle yay nlanmas nedeniyle de erlendirmeler 1997-2008 dönemini kapsamaktad r. Çal man n birinci bölümünde ilk 500 ve ikinci 500 s ralamas nda yer alan firma say lar nda y llar itibariyle meydana gelen de i im incelenmi ; ikinci bölümde ilk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n ekonomik performanslar ; üçüncü bölümde ise, ikinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n ekonomik performanslar de erlendirilmeye çal lm t r.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 25 I. KAYSER DEN LK VE K NC 500 SIRALAMASINDA YER ALAN F RMA SAYILARI Türkiyenin sanayile me sürecine ve ihracat art na önemli ölçüde katk da bulunan illerden biri olan Kayseri, SOnun lk 500 s ralamas nda düzenli olarak yer alm t r. 1993 y l ndan günümüze kadar lk 500 ve kinci 500de yer alan Kayseride faaliyet gösteren firmalar n say ca art e iliminde oldu u görülmektedir. Tablo 1, 1993-2007 döneminde Kayseride lk 500 ve kinci 500 s ralamas nda yer alan firma say lar n göstermektedir. Tablo 1: lk ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseride Faaliyet Gösteren Firma Say lar (1993-2007) LK 500'DEK F RMA SAYISI K NC 500'DEK F RMA SAYISI LK 1000 F RMA 1993 10-10 1994 11-11 1995 14-14 1996 15-15 1997 15 5 20 1998 16 5 21 1999 17 4 21 2000 17 7 24 2001 16 9 25 2002 16 11 27 2003 15 12 27 2004 16 12 28 2005 17 11 28 2006 17 12 29 2007 16 18 34 2008 14 18 32 1993 y l nda Kayseride faaliyet gösteren 10 firma ilk 500 aras nda yer al rken, 2008 y l itibariyle 14 firma ilk 500 aras nda yer almaktad r. 2008 y l itibariyle ilk 500de yer alan firmalar n birinde kamu ortakl, birinde ise yabanc sermaye ortakl vard r. 2005 y l ndan 2008 y l na ilk 500 s ralamas nda yer alan firma say s nda azalma gözlenmektedir. Bu azalman n nedeni, rekabet sürecinden olumsuz etkilenen tekstil sektöründe faaliyet gösteren firmalar n 2007 ve 2008 y llar nda ikinci 500e gerilemesidir. kinci 500deki firma say s ise, ilk çal man n yap ld 1995 y l ndan 2008 y l na h zla artarak, 18 firmaya yükselmi tir. Zaman içinde yakla k 4 kat na yak n bir art göstermi tir. 1997-2008 döneminde ikinci 500de meydana gelen art ilk 500deki art n üzerindedir. 2008 y l itibariyle ikinci 500de yer alan firmalar n birinde yabanc sermaye ortakl n n oldu u görülmektedir.

26 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 II. LK 500 SIRALAMASINDA YER ALAN F RMALARIN EKONOM KPERFORMANSLARININ DE ERLEND R LMES (1993-2008) Kayseride lk 500 s ralamas nda yer alan firmalar; sektörel da l m, i letme büyüklü ü, üretimden sat lar, brüt katma de er, ihracat ve istihdam aç s ndan Türkiyenin lk 500 kurulu u ile kar la t r larak de erlendirilmi tir. A. SEKTÖREL DA ILIM Sektörel da l mlar çal man n yap ld ilk y ldan sonra de i meleri görebilmek amac yla 1993, 2000, 2007 y llar için incelenmi tir. Kayseride ilk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n 1993, 2000 ve 2008 y llar için sektörel da - l mlar ekil 1de görülmektedir. ekil 1: Kayseriden lk 500 S ralamas nda Yer Alan Firmalar n Sektörel Da l mlar (2003-2007) 7 6 5 4 3 2 1 0 1993 2000 2008 Sektörel da l ma bak ld nda 1993 y l na k yasla 2008 y l nda sektörel bir çe itlenmenin ortaya ç kt, 2008 y l itibariyle önde gelen sektörlerin dokuma, mobilya ve metal ana sanayi oldu u görülmektedir. 2000 y l na göre 2008 y l nda dokuma ve mobilya sanayiinin nispeten geriledi i, g da ürünleri ve metal ana sanayiinin pay n n artt görülmektedir. Metal ana sanayiinin pay ndaki art, Kayseri ekonomisi aç s ndan önemli bir geli medir. B. LETME BÜYÜKLÜKLER NE GÖRE DA ILIM 2008 y l itibariyle Kayseride ilk 500de yer alan firmalar n yakla k %43ü 1000 ve daha fazla i gücü istihdam etmektedirler. ekil 2, Kayseriden lk 500de yer alan firmalar n büyüklük da l mlar n göstermektedir.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 27 ekil 2: Kayseriden lk 500 S ralamas nda Yer Alan Firmalar n - letme Büyüklü üne Göre Da l mlar 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 250-499 500-999 1000 ve yukar s 1993 2000 2008 1993 y l ndan 2008 y l na kadar 1000 ve daha fazla i gücü istihdam eden firma say s n n artt, zamanla i letme ölçe inin k smen büyüdü ü görülmektedir. C. F RMALARIN ÜRET MDEN SATI LAR, BRÜT KATMA DE ER, HRACAT VE ST HDAM AÇISINDAN DE ERLEND RMELER 1993den 2008 y l na kadar ilk 500de yer alan firmalar n üretimden sat - lar, dönem kârlar, ihracatlar, katma de erleri ve istihdam miktarlar Tablo 2de görülmektedir.

28 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 Tablo 2: Kayseriden lk 500 S ralamas nda Yer Alan Firmalar n Toplam Sat - lar, Kâr, hracat ve stihdam (1993-2008) (Cari Fiyatlarla) Ücretle Üretimden Brüt Katma Sat Has lat Dönem hracat Çal anlar Sat lar De er (YTL) Kar (YTL) (1000$) Ortalamas (YTL) (YTL) (Ki i) 1993 5.608.672 5.809.878 2.200.620 513.355 87.699 7.667 1994 13.214.784 14.200.402 5.443.995 3.214.508 146.868 7.894 1995 30.473.539 32.305.317 13.094.643 5.176.949 160.750 9.686 1996 65.485.779 68.811.892 25.326.850 10.356.904 232.026 12.120 1997 139.502.552 151.823.407 52.220.729 12.449.453 233.834 13.660 1998 249.848.300 268.952.298 81.145.741 15.638.145 260.363 15.410 1999 397.614.383 430.881.376 132.929.540 2.253.947 236.176 15.815 2000 635.746.625 679.544.234 188.163.048 33.538.314 249.017 16.731 2001 1.096.920.359 1.164.448.390 389.515.570 48.623.997 405.019 14.601 2002 1.497.642.086 1.594.994.295 484.744.928 133.216.484 315.508 14.805 2003 1.708.652.027 1.757.268.602 441.579.507 114.705.162 324.697 15.131 2004 2.439.841.904 2.600.629.408 682.312.708 200.830.862 408.742 18.331 2005 2.714.666.223 2.924.353.549 648.085.489 131.360.571 439.169 18.650 2006 3.197.490.783 3.502.538.512 707.106.841 215.529.589 445.418 18.629 2007 3.334.197.396 3.595.387.764 915.787.207 285.065.923 558.062 17.311 2008 3.596.151.221 3.816.121.071 780.920.529 147.618.407 580.570 15.681 Tablo 2den de görülece i gibi, 2008 y l nda ya anan kriz ilk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n katma de er, kârl l k ve istihdamlar n olumsuz yönde etkilemi tir. 1. Üretimden Sat lar Aç s ndan De erlendirme 1993 y l ndan 2008 y l na kadar Kayseri lk 500de yer alan firmalar n üretimden sat lar sabit fiyatlarla %215 artm t r. ekil 3, sat larda sabit fiyatlarla bir önceki y la göre ya anan de i imleri göstermektedir.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 29 ekil 3: Bir Önceki Y la Göre Üretimden Sat larda Meydana Gelen Reel De i meler (1994-2008) (%) 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00-5,00-10,00-15,00-20,00 Türkiye lk 500 Kayseri lk 500 Kayseride lk 500de yer alan firmalar n bir önceki y la göre üretimden sat lar nda meydana gelen de i me lk 500 ile kar la t r ld nda, Kayserideki firmalarda meydana gelen de i menin genellikle lk 500 ortalamas n n üzerinde oldu u görülmektedir. Çal mada yeri geldikçe geli meyi görebilmek için Kayseri ve Türkiye aç s ndan kar la t rmalar yap lmakla birlikte, her iki grupta sektörel farkl l klar n var oldu unun unutulmamas gereklidir. Kayseriden lk 500de yer alan firmalar n üretimden sat lar nda meydana gelen en önemli art 2004 y l nda gerçekle mi ve bir önceki y la göre %27 artm t r. Bir önceki y la göre üretimden sat lardaki gerileme sadece 2002, 2003, 2007 ve 2008 y llar nda ya anm t r. ç pazardaki daralmaya paralel olarak sabit fiyatlarla üretimden sat lar 2008 y l nda bir önceki y la göre yakla k %3.27 gerilemi tir. 2007-2008 y llar nda Türkiye lk 500ün üretimden sat lar artarken Kayseri lk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n üretimden sat lar n n azald görülmektedir. Bunun nedeni, bu iki grupta yer alan firmalar n sektörel olarak farkl l k göstermeleridir. Özellikle lk 500 s ralamas nda ilk s ralarda yer alan petrol ar t m ve ana metal sanayi ürünleri üreten kurulu lar n üretimden sat lar nda meydana gelen art bu sonucu yaratm t r ( SO, 2009: s.61). Burada dikkat çeken bir di er nokta, Kayseri lk 500 s ralamas nda yer alan firmalar için üretimden sat lar n 2007 y l nda gerilemeye ba lamas ve küresel krizin etkilerinin de yans mas yla 2008 y l nda artarak devam etmesidir. Dolay s yla Türkiyede izlenen ekonomi politikalar n n sonucu olarak 2007

30 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 y l nda ba layan azalma e ilimi, küresel krizin yans mas yla daha da iddetlenmi tir. 2. Katma De er Aç s ndan De erlendirme Firmalar aç s ndan önemli olan bir di er gösterge de yaratt klar katma de erdir. Katma de er, firmalar n milli gelire yapt klar katk y gösterir. 1993 y l ndan 2008 y l na sabit fiyatlarla brüt katma de er %74 artm t r. S ralamada yer alan firmalar n katma de er yaratma güçlerinin dü ük oldu u söylenebilir. Katma de erin dü ük olmas n n ve fazla art r lamamas n n nedeni, sektörel yap da aranmal d r. Türkiye lk 500 içinde brüt katma de er pay en yüksek olan sektörler; kimya, petrol ürünleri, lastik ve plastik sanayi (% 40,5) ile g da, içki tütün sanayi (%24,8) dir. Metal ana sanayi katma de er pay aç s ndan %10,4 ile üçüncü s rada yer almaktad r ( SO, 2009: s.53). Dokuma (%2,5) ve mobilya (%0,9) sektörlerinin yaratt klar katma de erin pay ise son derece dü üktür. Katma de er paylar son derece dü ük olan bu iki sektörün ilk 500 s ralamas nda yüksek paya sahip olmas, Kayseride sanayi sektörünün yap s n ortaya koymakta ve ilin katma de er yaratma gücünü azaltmaktad r. Ayr ca katma de erde y llar itibariyle istikrarl bir art e ilimi gözlenmemektedir. ekil 4, bir önceki y la göre brüt katma de erdeki reel de i meleri göstermektedir. ekil 4: Bir Önceki Y la Göre Katma De erde Meydana Gelen Reel De i meler (1994-2008) (%) 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0,000-10,000-20,000-30,000 Türkiye lk 500 Kayseri lk 500 Katma de er de sürekli art yarat labilmesi için, Kayseride de marka üretimine geçilmesi önem ta maktad r.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 31 Türkiye genelindeki lk 500de gerçekle ti i gibi Kayseriden ilk 500de yer alan firmalar n da sat has lat içinde katma de er pay n n genel bir e ilim olarak zamanla azald görülmektedir. ekil 5, sat has lat içinde katma de e- rin pay n n 1993 y l ndan 2008 y l na kadar geli imini göstermektedir. ekil 5: Sat Has lat çinde Brüt Katma De erin Pay (1993-2008) (%) 50.00 45.00 40.00 35.00 30.00 25.00 20.00 15.00 10.00 5.00 0.00 Türkiye lk 500 Kayseri lk 500 1996 y l na kadar sat lar içinde katma de erin pay Kayseri ilk 500de Türkiye lk 500ün üzerinde iken, 1996 y l ndan sonra Kayserideki firmalar n sat lar içindeki brüt katma de erin pay 2001 y l hariç ilk 500 ortalamas n n alt nda kalm t r. E er sat lar brüt katma de er art girdiler ve sat lar 100 olarak kabul edersek, sat lar içinde brüt katma de erden geriye kalan n girdilerin pay n olu turdu u söylenebilir. 1993 y l ndan 2008 y l na kadar girdi pay sürekli olarak artm t r. 1993 y l nda girdi pay %60,7 iken bu pay artarak 2008 y l nda %78,3'e yükselmi tir. Girdi pay ndaki bu art, rekabet gücünün olumsuz yönde etkilenmesi aç s ndan önemlidir. 3. hracat Aç s ndan De erlendirme lk 500ün de erlendirilmesi aç s ndan bir di er önemli gösterge de ihracatta meydana gelen geli melerdir. 1993 y l ndan 2008 y l na ilk 500de yer alan firmalar n ihracatlar n n yakla k 6 kat artt görülmektedir. hracat mutlak olarak sürekli artm olmakla birlikte, bir önceki y la göre ya anan de i imlere bak ld nda düzenli art n sa lanamad görülmektedir. ekil 6, bir önceki y la göre ihracatta ya anan de i meleri göstermektedir.

32 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 ekil 6: Bir Önceki Y la Göre hracatta Ya anan De i meler (1994-2008) (%) 80.00 70.00 60.00 50.00 40.00 30.00 20.00 10.00 0.00-10.00-20.00-30.00 Türkiye lk 500 Kayseri lk 500 1994 ve 2001 krizlerinin ya and y llarda Kayseride ihracatta önemli art lar gerçekle mi tir. Bu art larda hem TLnin de er kaybetmesi, hem de iç talebin dü ük olmas nedeniyle d pazarlara yönelme önemli bir rol oynam t r. 1999 ve 2002 y llar nda ise ihracatta azalma ya and görülmektedir. 1999 y l nda ihracatta ya anan azalma, 1998 y l nda ya anm olan Rusya Krizinin olumsuz yans malar n n bir sonucu olabilir. 2002 y l ndaki ise TLnin %12 civar nda de erlenmi olmas ihracat olumsuz etkilemi tir (Ertuna, 2005: s.68). Yine TLnin de erlenmesine ba l olarak ihracattaki art n son y llarda s n rl kald görülmektedir. Özellikle d pazarlardaki gerilemeye ba l olarak 2008 y l nda ihracattaki art Türkiye ortalamas n n oldukça alt nda gerçekle mi tir. Bu gerilemeye ra men, di er veriler ile kar la t r ld nda ihracat 2008 y l nda bir önceki y la göre olumlu seyir izlemi olan tek göstergedir. hracattaki bu olumlu performans sanayi üretiminin daha da yava lamas na engel olmu tur. Sat has lat içinde ihracat gelirinin pay ise, %20 civar ndad r. Özellikle TLnin de er kaybetti i 2000 y l ndan sonra, 2001 y l nda ihracat gelirlerinin sat has lat içindeki pay %40lara kadar yükselmi tir. ekil 7, 1997-2007 döneminde sat has lat içinde ihracat gelirinin pay ndaki de i imi göstermektedir.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 33 ekil 7: Sat Has lat çinde hracat Gelirlerinin Pay (1997-2008) (%) 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Sat has lat içinde ihracat gelirlerinin pay ndaki gerileme TLnin de er kazanmas n n bir sonucu olabilece i gibi, d pazarlarda dü ük fiyatlarla rekabet gücü sa lanmaya çal lmas n n bir sonucu da olabilir. 4. stihdam Aç s ndan De erlendirme ncelenen dönem boyunca ekonomik daralma dönemleri hariç, üretimdeki art lara paralel olarak Kayseri lk 500de yer alan firmalar n istihdamlar da artm t r. ç ve d pazarlardaki daralmaya paralel olarak 2007-2008 y llar nda istihdam n geriledi i görülmektedir. Bir önceki y la göre istihdamda de i melere bak ld nda, ekonomik daralman n ya and 2001, 2006, 2007 ve 2008 y llar nda bir önceki y la göre istihdam n gerilemi oldu u görülmektedir. Özellikle 2007 ve 2008 y llar nda üst üste iki y l istihdam gerilemi tir. ekil 8, bir önceki y la göre istihdamdaki de i meleri göstermektedir.

34 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 ekil 8: Bir Önceki Y la Göre stihdamda Ya anan De i meler (1994-2008) (%) 30.00 25.00 20.00 15.00 10.00 5.00 0.00-5.00-10.00-15.00 Türkiye lk 500 Kayseri lk 500 Bir önceki y la göre istihdamda meydana gelen geli melere bakt m zda Kayseri lk 500deki firmalarda 2004 y l ndan sonra bir önceki y la göre istihdam art n n gerilemeye ba lad görülmektedir. 2008 y l nda istihdam 2007 y l na göre yakla k %9,4 gerilemi tir. Genel e ilim olarak Kayseri lk 500de istihdam art lar Türkiye lk 500 ortalamas üzerinde iken, 2007 ve 2008 y llar nda Kayseri 500deki firmalarda bir önceki y la göre ya anan de i im Türkiye ortalamas n n oldukça alt nda kalm t r. Bir önceki y la göre üretimden sat larda meydana gelen art 1996 ve 1998 y llar hariç istihdam art n n üzerinde gerçekle mi tir. ekil 9, istihdamdaki de i meler ile üretimden sat larda meydana gelen de i meleri göstermektedir.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 35 ekil 9: Bir Önceki Y la Göre stihdamda ve Sat larda Ya anan Dei meler (1994-2008) (%) 30.00 25.00 20.00 15.00 10.00 5.00 0.00-5.00-10.00-15.00 Üretimden Sat lard ibir Önceki Y la Göre Yüzde De i me stihdamda Bir Önceki Y la Göre Yüzde De i me Sat lar n artmas na paralel olarak istihdam da art r lm t r. Piyasan n darald ve beklentilerin olumsuz oldu u dönemlerde sat lara paralel istihdam art sa lanamad görülmektedir. 2005 y l ndan sonra bir önceki y la göre istihdam sürekli olarak gerilemi tir. 2007 ve 2008 y l için istihdamdaki azalma sat lardaki azalmadan daha fazla olmu tur. Bu durum istihdam sorununun önümüzdeki dönemde de önemini koruyaca n ortaya koymaktad r. 5. Kayseride lk 500 S ralamas nda Yer Alan Firmalar n Sat lar n n, Brüt Katma De erinin, hracat n n ve stihdam n n lk 500 çerisindeki Paylar Kayserideki ilk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n sat lar n n, katma de erinin, ihracat n n ve istihdam n n Türkiyenin lk 500 Büyük kurulu u içerisinde pay ve bu paydaki geli meler Kayseride sanayinin geli imi aç s ndan ipuçlar verebilecek önemli göstergelerdir. Tablo 3, Kayseride ilk 500e giren firmalar n lk 500deki firmalar n üretimden sat lar, brüt katma de eri, ihracatlar ve istihdamdaki paylar n göstermektedir.

36 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 Tablo 3: Sat lar n, Brüt Katma De erin, hracat n ve stihdam n Türkiyedeki lk 500 çerisindeki Paylar (1993-2008) Üretimden sat lardaki pay (%) Brüt Katma De erdeki Pay (%) hracattaki pay (%) stihdamdaki pay (%) 1993 0,86 0,96 1,50 1,28 1994 1,06 1,28 1,80 1,36 1995 1,30 1,54 1,77 1,83 1996 1,48 1,43 2,36 2,27 1997 1,53 1,42 2,11 2,41 1998 1,67 1,50 2,31 2,69 1999 1,98 1,62 2,11 2,91 2000 1,92 1,44 2,12 3,06 2001 1,95 2,08 2,84 2,88 2002 1,89 1,31 1,88 3,04 2003 1,68 0,97 1,39 2,99 2004 1,80 1,28 1,26 3,57 2005 1,83 1,13 1,20 3,74 2006 1,77 1,08 1,03 3,73 2007 1,66 1,21 1,04 3,25 2008 1.51 1.10 0.88 3.01 Kaynak: stanbul Sanayi Odas, lk 500 Sanayi Kurulu u CD, 2007den yararlanarak taraf mdan hesaplanm t r. Kayseri ilk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n ilk 500 firma içindeki sat paylar 2008 y l itibariyle %1,51, ihracat paylar %0,88, istihdamdaki paylar ise %3,01dir. En yüksek pay istihdama aittir ve ekonomik daralma dönemleri hariç sürekli olarak artm t r. Dolay s yla Kayseride lk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n daha çok dü ük katma de ere sahip emek yo un mallar ürettiklerini ortaya koymaktad r. En dü ük pay n ihracata ait olmas dikkat çekicidir. 1993 y l ndan 1999 y l na kadar toplam üretimden sat lar içerisindeki pay sürekli olarak artm, ancak 1999dan sonra bu pay k smen gerilemeye ba lam t r. ekil 10, Kayseride lk 500 içerisinde yer alan firmalar n sat paylar n göstermektedir.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 37 ekil 10: Kayseri Firmalar n n Sat Paylar n n Türkiyenin lk 500 Firmas çerisindeki Paylar (1993-2008) (%) 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00 Kayseride ilk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n Türkiyeden ilk 500 firman n brüt katma de eri içerisindeki pay n n 2001 y l na kadar sürekli artt, daha sonra gerilemeye ba lad görülmektedir. ekil 11, Kayseriden lk 500de yer alan firmalar n brüt katma de erlerinin ilk 500 firma içindeki paylar n göstermektedir. ekil 11: Kayseri Firmalar n n Brüt Katma De erlerinin Türkiyenin lk 500 Firmas çerisindeki Paylar (1993-2008) (%) 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00

38 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 Türkiyenin en büyük 500 firmas n n ihracat içinde Kayserinin pay n n 2001 y l ndan sonra sürekli geriledi i görülmektedir. ekil 12, lk 500 ihracat içinde Kayserili firmalar n ihracat paylar n göstermektedir. ekil 12: Kayseri Firmalar n n hracatlar n n Türkiyenin lk 500 Firmas çerisindeki Paylar (1993-2008) (%) 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00 lk 500 firma içinde Kayserili firmalar n toplam istihdamdaki pay 2000 y l na kadar düzenli olarak artm, ancak 2001 de ya anan krizle birlikte istihdam pay k smen gerilemi tir. H zl büyüme dönemlerinde istihdam pay yeniden artm, ancak 2006 y l ndan sonra bu pay n yeniden gerilemeye ba lad görülmektedir. ekil 13, lk 500 istihdam içinde Kayserili firmalar n istihdam pay n göstermektedir. ekil 13: Kayseri Firmalar n n stihdamlar n n Türkiyenin lk 500 Firmas çerisindeki Paylar (1993-2008) (%) 4.00 3.50 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 39 Son y llarda Kayseri ilk 500de istihdamda ya anan gerilemeye ra men lk 500le kar la t r ld nda Kayseri istihdam n n pay n n artt görülmektedir. Kayseriden lk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n Türkiye ilk 500 içerisindeki sat, brüt katma de er, ihracat ve istihdam paylar ndaki gerileme, 1993-2000 y llar aras ndaki geli me potansiyelinin sürdürülemedi ini ortaya koymaktad r. III. K NC 500 SIRALAMASINDA YER ALAN FRMALARIN EKONOM K PERFORMANSLARININ DE ERLEND R LMES (1997-2008) kinci 500de yer alan firmalar n de erlendirilmesi nispeten daha küçük ölçekli firmalar n durumunu görebilmek aç s ndan önemlidir. stanbul Sanayi Odas taraf ndan yay nlanan Türkiyenin kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u s ralamas nda 2008 y l itibariyle Kayseriden de 18 firma yer almaktad r. A a- da kinci 500 s ralamas nda yer alan Kayseride faaliyet gösteren firmalar n sektörel da l mlar ve büyüklükleri ortaya konduktan sonra, firmalar n sat lar nda, brüt katma de erlerinde, ihracat ve istihdam paylar ndaki de i meler belirlenmeye çal lm t r. A. SEKTÖREL DA ILIM kinci 500 s ralamas nda yer alan Kayseri firmalar n n sektörel da l mlar ekil 14de görülmektedir. ekil 14: kinci 500 S ralamas nda Yer Alan Kayserili Firmalar n Sektörel Da l mlar 6 5 4 3 2 1 0 1997 2000 2008 1997 y l ndan 2008 y l na kadar ikinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n da sektörel da l mlar çe itlenmi ve 2008 y l itibariyle dokuma ve mobilya sanayii önde gelen sektörler haline gelmi tir. Sektörel yap lk 500 s ralamas n-

40 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 dan farkl l k göstermemektedir. 2008 y l itibariyle dokuma sanayinde faaliyet gösteren firmalar n say ca h zla artmas n n nedeni, daha önce ilk 500de yer alan, ancak de i en dünya ko ullar nedeniyle ikinci 500e gerileyen tekstil sektöründe faaliyet gösteren firmalard r. B. LETME BÜYÜKLÜKLER NE GÖRE DA ILIM Kayseride faaliyet gösteren ikinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n %67si 250 ve daha fazla i gücü istihdam etmektedir. ekil 15, kinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n büyüklüklerini göstermektedir. ekil 15: kinci 500 S ralamas nda Yer Alan Firmalar n Büyüklük Da l mlar 8 7 6 5 4 3 2 1 0 50-250 250-499 500-999 1997 2000 2008 kinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n da y llar itibariyle ölçeklerinin büyüdü ü görülmektedir. C. KAYSER DEN K NC 500 SIRALAMASINDA YER ALAN F RMALARIN SATI LARI, KATMA DE ER, HRACATI VE ST HDAMDAK DE MELER kinci 500 s ralamas nda yer alan Kayseri firmalar sat lar ve ihracat aç s ndan de erlendirildi inde geli me potansiyeline sahip olduklar görülmektedir. 1998 y l ndan 2008 y l na üretimden sat lar n genel olarak art e iliminde oldu u görülmektedir. Bir önceki y la göre üretimden sat larda meydana gelen de i meler de bu durumu ortaya koymaktad r. ekil 16, bir önceki y la göre üretimden sat larda meydana gelen yüzde de i meleri göstermektedir.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 41 ekil 16: Bir Önceki Y la Göre Üretimden Sat larda Meydana Gelen Reel De i meler (1998-2008) (%) 70.00 60.00 50.00 40.00 30.00 20.00 10.00 0.00-10.00-20.00 Türkiye kinci 500 Kayseri kinci 500 kinci 500 s ralamas nda yer alan Kayseri firmalar n n üretimden sat lar nda bir önceki y la göre ya anan de i imler incelendi inde, üretimde gerilemenin ya and 1998, 1999, 2005 ve 2008 y llar hariç, Türkiye kinci 500 toplam üzerinde art lar gerçekle tirildi i görülmektedir. 2007 y l nda üretimden sat lar artmaya devam ederken, 2008 y l nda küresel krizinde etkisiyle gerilemi tir. Ancak bu gerilemenin, lk 500 s ralamas na göre daha küçük olduu görülmektedir. Bu durum, ya anan deneyimlerin ortaya koydu u büyük kurulu lar n ekonomideki olumsuz geli melerden daha h zl etkilendikleri sonucunu ( SO, 2009: 61) desteklemektedir. Üretimden sat lar n Türkiye kinci 500 toplam içindeki pay n n genel e i- lim olarak artt görülmektedir. ekil 17, Kayseri kinci 500de yer alan firmalar n üretimden sat lar n n Türkiye kinci 500 toplam içindeki paylar n göstermektedir.

42 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 ekil 17: Kayseri kinci 500de Yer Alan Firmalar n Üretimden Sat lar n n Türkiye kinci 500 Toplam çindeki Paylar (1997-2008)(%) 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 kinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n katma de erleri, üretimden sat lardaki geli meye paralel bir seyir izlemi tir. Brüt katma de er 2003-2006 dönemi hariç sürekli art e ilimi göstermi tir. Ancak bir önceki y la göre dei melerin istikrarl olmad görülmektedir. Bir önceki y la göre brüt katma de erdeki de i imler ekil 18de verilmi tir. ekil 18: Bir Önceki Y la Göre Brüt Katma De erde Meydana Gelen Reel Dei meler (1998-2008) (%) 140.00 120.00 100.00 80.00 60.00 40.00 20.00 0.00-20.00-40.00 Türkiye kinci 500 Kayseri kinci 500

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 43 Kayseride ikinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n brüt katma de eri genel e ilim olarak sürekli art göstermesine kar n, katma de er art lar genel olarak Türkiye ortalamas n n alt nda seyretmi tir. kinci 500 s ralamas nda yer alan Kayseri firmalar n n brüt katma de erlerinin Türkiye kinci 500 toplam içindeki paylar da 1993 y l ndan 2008 y l na dört kat na yak n art göstermi tir. ekil 19, Kayseri kinci 500de yer alan firmalar n brüt katma de erlerinin Türkiye kinci 500 toplam içindeki paylar n göstermektedir. ekil 19: Kayseri kinci 500de Yer Alan Firmalar n Brüt Katma De erlerinin Türkiye kinci 500 Toplam çindeki Paylar (1997-2008)(%) 4.50 4.00 3.50 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00 Katma de erdeki art a paralel olarak kinci 500 s ralamas nda yer alan Kayseri firmalar n n önemli bir ihracat potansiyeline sahip oldu u da söylenebilir. 1998 y l ndan 2008 y l na ihracat sürekli olarak artm t r. ekil 20, bir önceki y la göre ihracatta meydana gelen yüzde de i meleri göstermektedir.

44 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 ekil 20: Bir Önceki Y la Göre hracatta Meydana Gelen De i meler (1998-2008) (%) 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00-20,00 Türkiye kinci 500 Kayseri kinci 500 Kayseri kinci 500de yer alan firmalar, Türkiye kinci 500ün, hatta Kayseriden ilk 500de yer alan firmalar n da üzerinde ihracat art lar gerçekle tirmi lerdir. 2006 y l ndan 2007 y l na Kayseri ilk 500deki firmalar n ihracat art lar %25,3 artarken, Kayseri ikinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n ihracatlar yakla k %73 artm t r. Bütün göstergelerin olumsuz seyretti i 2008 y l nda ihracatta bir gerileme görülmemektedir. kinci 500 s ralamas nda yer alan Kayseri firmalar n n ihracatlar n n Türkiye kinci 500 toplam içindeki paylar da 2005 y l ndan sonra sürekli olarak artm t r. ekil 21, Kayseri kinci 500de yer alan firmalar n ihracatlar n n Türkiye kinci 500 toplam içindeki paylar n göstermektedir.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 45 ekil 21: Kayseri kinci 500de Yer Alan Firmalar n hracatlar n n Türkiye kinci 500 Toplam çindeki Paylar (1997-2008) (%) 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 2008 y l itibariyle Kayseri ikinci 500 s ralamas ndaki firmalar n Türkiye kinci 500 ihracat toplam içindeki pay %4,24dür. Bu pay, Kayseriden lk 500 s ralamas ndaki firmalar n ihracat paylar n n oldukça üzerindedir. kinci 500 s ralamas n de erlendirebilmek aç s ndan bir di er önemli gösterge de, istihdamda ya anan de i melerdir. Kayseri ikinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n bir önceki y la göre istihdamlar nda ya anan de i me ekil 22de görülmektedir. ekil 22: Bir Önceki Y la Göre stihdamda Meydana Gelen De i meler (1998-2008) (%) 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00-20,00-40,00 Türkiye kinci 500 stihdam Kayseri kinci 500 stihdam

46 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 1998, 1999 ve 2006 y llar nda istihdam bir önceki y la göre gerilerken, dier y llarda istihdamda Türkiye ikinci 500 art üzerinde art lar gerçekle tirilmi tir. 2007 ve 2008 y llar nda lk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n istihdamlar gerilerken, kinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n istihdamlar nda art gözlenmektedir. stihdamdaki bu art a paralel olarak, firmalar n Türkiye ikinci 500 firma toplam içindeki istihdam paylar da 2006 y l hariç artm t r. ekil 23, Kayseri kinci 500de yer alan firmalar n istihdamlar n n Türkiye kinci 500 toplam içindeki paylar n göstermektedir. ekil 23: Kayseri kinci 500de Yer Alan Firmalar n stihdamlar n n Türkiye kinci 500 Toplam çindeki Paylar (1997-2008) (%) 5,000 4,500 4,000 3,500 3,000 2,500 2,000 1,500 1,000 0,500 0,000 Bütün göstergelerdeki geli me, kinci 500de yer alan firmalar n lk 500e göre küresel krizden nisbeten daha az etkilendiklerini göstermektedir. SONUÇ Yerel ekonomideki geli meleri belirlemek amac yla, stanbul Sanayi Odas taraf ndan yay nlanan Türkiyenin lk ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u s ralamas nda yer alan ve Kayseride faaliyet gösteren firmalar n ekonomik performanslar incelenmi tir. Bu firmalar n performanslar, bir yandan Kayseri imalat sanayiindeki geli meyi ve Kayseri imalat sanayiinin Türkiye imalat sanayii içindeki yerini ortaya koyarken, di er yandan küresel krizin ya and günümüzde reel sektörde ya anan olumsuz sinyalleri gözleyebilmek aç s ndan önem ta maktad r.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 47 ncelenen dönemler içerisinde, 2008 y l hariç hem lk 500 hem de kinci 500 s ralamas nda yer alan firma say s n n artt gözlenmektedir. Yap lan analizler sonucu ula lan sonuçlar öyle özetlenebilir: 1. ncelenen dönemlerde hem lk 500 hem de kinci 500 s ralamas nda Kayseri yer alan firmalar n sektörel da l mlar de i mi, sektörel çeitlenme ya anm t r. 1993ten 2008 y l na ilk 500 s ralamas nda dokuma ve mobilya sanayiinin nisbeten pay n n geriledi i, g da ürünleri ve metal eya sanayiinin pay n n ise k smen artt görülmektedir. kinci 500 s ralamas nda ise, 2008 y l itibariyle dokuma, mobilya ve metal ana sanayii önde gelen sektörler haline gelmi tir. 2. Ancak her iki s ralamada yer alan firmalar n ait olduklar sektörler katma de erin dü ük oldu u emek yo un sektörlerdir. Firmalar n katma de er, istihdam ve ihracat paylar da bu durumu do rulamaktad r. Geli me süreci içinde bu üretim biçiminin yüksek katma de er yaratan sermaye yo un sektörlere do ru geni letilmesi gerekmektedir. 3. Zamanla hem lk 500 hem de kinci 500 s ralamas nda yer alan Kayseri firmalar n n i letme ölçeklerinin büyüdü ü görülmektedir. 4. Kayseride faaliyet gösteren lk 500 ve kinci 500 s ralamas nda yer alan i letmeler üretimden sat lar, brüt katma de er, ihracat ve istihdam aç s ndan de erlendirilmi lerdir. lk 500 s ralamas nda yer alan firmalar aç s ndan küresel krizin etkilerinin görülmeye ba land 2007 ve 2008 y llar nda bütün göstergelerde ya anan de i melerin olumsuz oldu u ve Türkiye ortalamas n n üzerinde seyretti i görülmektedir. Emek yo un sektörlerin a rl kta olmas nedeniyle istihdam iki y l üst üste gerileme göstermi tir. 2007 ve 2008 y l için istihdamdaki azalma sat lardaki azalmadan daha fazla olmu tur. Bu durum istihdam sorununun önümüzdeki dönemde de önemini koruyaca n ortaya koymaktad r. kinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar aç s ndan özellikle 2008 y l nda göstergelerin nisbeten gerilemeye ba lad görülmektedir. Ancak ikinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n 2007 ve 2008 y llar nda hem ihracat hem de istihdam art aç s ndan Türkiye ortalamas n n üzerinde olduklar ve istihdam art yava lamakla birlikte pozitif seyretti i dikkat çekmektedir. 5. 2008 y l itibariyle ilk 500 s ralamas nda yer alan firmalar n Türkiyenin ilk 500 firmas içindeki sat paylar %1,51, ihracat paylar %0,88, istihdamdaki paylar ise %3,01dir. En yüksek pay istihdama aittir ve ekonomik daralma dönemleri hariç sürekli olarak artm t r. s- tihdam d ndaki di er göstergelerin zaman içinde genel olarak bir azalma e iliminde oldu u dikkat çekmektedir. 2008 y l itibariyle ikinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n Türkiyenin ikinci 500 firmas içindeki sat paylar %3,64, ihracat paylar %4.24, istihdamdaki pay-

48 Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say : 34, Temmuz-Aral k 2009, ss.23-49 lar ise %4.30dir. Y llar itibariyle bu paylar n sürekli artt gözlenmektedir. kinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar n önemli bir geli me potansiyeli gösterdikleri söylenebilir. Dolay s yla önümüzdeki y llarda lk 500 s ralamas nda yer alacak firma say s nda art görülebilir. 6. 2007, özellikle küresel krizin etkilerinin de görülmeye ba land 2008 y ll nda bütün göstergelerde olumsuz de i melerin ya anmaya ba land görülmektedir. lk 500 s ralamas nda yer alan firmalar için, en olumsuz etkilenen de i kenler brüt katma de er ile istihdam iken, kinci 500 s ralamas nda yer alan firmalar için üretimden sat lar ve brüt katma de erdir. Ancak kinci 500 s ralamas nda yer alan firmalardaki olumsuz de i melerin küçük boyutlarda oldu u görülmektedir. Ayr ca kinci 500de yer alan firmalar küresel krizin ya and 2008 y l nda Türkiye ortalamas n n üzerinde ihracat ve istihdam art gerçekle tirmi lerdir. Bu durum kinci 500deki geli me potansiyelini do rulamaktad r.

Türkiyenin lk 500 ve kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu u S ralamas nda Yer Alan Kayseri Firmalar n n Ekonomik 49 KAYNAKÇA ERTUNA, Özer; (2005), Türkiyenin 500 Büyük Sanayi Kurulu unun Yirmi Y l (1983-2004), stanbul Sanayi Odas Yay nlar No: 2005/12, stanbul. stanbul Sanayi Odas ; (2009), Türkiyenin 500 Büyük Sanayi Kurulu u 2008, SO Dergisi Özel Say s, Say : 521, A ustos. stanbul Sanayi Odas ; (2008), lk 500 Sanayi Kurulu u, CD. stanbul Sanayi Odas ; (2008), kinci 500 Sanayi Kurulu u, CD. stanbul Sanayi Odas ; nternet Adresi: www.iso.org.tr