Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 1-15

Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 1-15 Sevim SELAMET 1 GRAFİK TASARIM VE TİPOGRAFİDE GOTİK YAZILAR Özet Textura, Schwabacher, Rotunda ve Fraktur gibi elyazıları Gotik Yazılar olarak isimlendirilir. Gotik yazılar, Ortaçağ da, Orta Avrupa da en çok kullanılan elyazılarıdır. Bu yazılar Gutenberg in icat ettiği baskı makinesinde ilk kullandığı harfler olmaları sebebiyle tipografide ilk yazı karakterleri olma unvanına sahiptirler. Yapılan literatür taramasında Gotik elyazılarının isimlendirilmesi ve sınıflandırılmasında bir sorun görülmezken, pek çoğu orijinal elyazısı versiyonlarından tipografiye aktarılmış olan Gotik yazı karakterlerinin hem isimlendirme hem de sınıflandırmalarında sorunlar ve farklılıklar görülmüştür. Yabancı kaynaklardaki sorun ve farklılıkların, yapılan çevirilerle Türkçe kaynaklara katlanarak yansıdığı tespit edilmiş ve bunlar araştırmanın problemleri olarak ele alınmıştır. Araştırma için belgesel tarama yöntemiyle İngilizce ve Türkçe kaynaklardan grafik tasarım içerisinde Gotik yazıların isimlendirilmesi, sınıflandırılması ve kullanımı üzerine elde edilen bilgi ve bulgular araştırmanın problem ve amacı doğrultusunda tartışılarak yorumlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Gotik yazı, Gotik yazı karakterleri, tipografi, grafik tasarım GOTHIC TYPES IN GRAPHIC DESIGN AND TYPOGRAPHY Abstract Scripts such as Textura, Schwabacher, Rotunda and Fraktur are called as "Gothic scripts". Gothic scripts are the most widely used handwriting in Medieval Central Europe. They have become the first typefaces in typography due to the letters were adopted and used by Gutenberg for the first print in the printing press invented by him. In literature research there have seen no problem about the naming and classification of Gothic handwriting but there have seen issues and 1 Prof.Dr.,Anadolu Üniversitesi, Grafik Tasarım ABD.,sselamet@anadolu.edu.tr

Sevim Selamet differences in naming and classification of many of the Gothic typefaces that were imported from the original handwritten versions. It is identified that issues and differences in foreign sources have been reflected exponentially to the Turkish sources by translations and these are discussed as the research problems. Findings and information from both Turkish and English sources about the naming, classification and usage of the gothic types in graphic design, has reviewed and discussed in line of the problems and objectives of the research. Keywords: Gothic script, Gothic typefaces, typography, graphic design 1. GİRİŞ Yazının binyıllar önce kil tabletler üzerinde başlayan yolculuğu, 15. yüzyılda matbaanın icadı ile yazı ve tipografi olmak üzere iki kola ayrılmıştır. Tipografi, grafik tasarımın harfler, rakamlar ve yazıların tasarım ve düzenlemeleriyle ilgilenen alt dalı olarak tanımlanır. Bütün basılı yazıları konu edinen tipografi grafik tasarımın en önemli bileşenidir. Tipografinin temelinde de yazı karakterleri (typefaces) vardır. Alfabenin özgün, belli bir tasarımı olarak tanımlanan yazı karakterlerinin seçimi ve doğru kullanımı grafik tasarım açısından önemli bir konudur. Doğru seçilmiş yazı karakteri tasarımın gücünü arttırırken, yazı karakteri seçiminde yapılacak hata diğer yönleriyle çok iyi planlanmış bir mesajı sabote edebilir; tüm emek ve harcamaları boşa çıkarabilir. Günümüzde teknolojik gelişmelere paralel olarak tasarım, üretim ve dağıtımları geçmişe kıyasla hayli kolaylaşmış olan yazı karakterleri hızla çoğalmış, sayıları tam olarak tespit edilememekle birlikte on binlerle ifade edilir hale gelmiştir. Sayıları çok olan şeyleri araştırmak, tanıyıp tanımlayabilmekte ilk adım onları sınıflandırmaktır. Yüzyıllar içerisinde yazı karakterleri de bu amaçla sınıflandırılmaya çalışılmış fakat herkes tarafından kabul gören evrensel bir sınıflandırma mümkün olamamıştır. 2 Textura, Schwabacher, Rotunda ve Fraktur gibi el yazıları Gotik Yazılar olarak isimlendirilir. Gotik yazılar, Ortaçağ da, Orta Avrupa da en çok kullanılan el yazılarıdır. Latin Alfabesiyle elyazısının evriminde son sıralarda yer alan bu yazılar tipografide bir ilki oluştururlar. Gotik yazıların Textura stili Gutenberg in icat ettiği baskı makinesine adapte ettiği ilk yazılardır. Dolayısıyla Gotik yazılar tipografi tarihinin ilk yazı karakterleri olma unvanına sahiptirler. 2. Çalışmanın Önemi Yapılan literatür taramasında Gotik elyazılarının isimlendirilmesi ve sınıflandırılmasında bir sorun görülmezken, pek çoğu orijinal elyazısı versiyonlarından tipografiye aktarılmış olan Gotik yazı karakterlerinin hem isimlendirme hem de sınıflandırmalarında sorunlar ve farklılıklar görülmüştür. Yabancı kaynaklardaki sorun ve farklılıkların, yapılan çevirilerle Türkçe kaynaklara katlanarak yansıdığı tespit edilmiştir. Yazı ve yazı karakterleri tarihsel gelişim süreçlerinde edindikleri imajları üzerlerinde taşırlar. Bu yüzden grafik tasarım içerisinde yazı karakterlerinin doğru kullanılması için sadece harflerin anatomisini görüp bilmek yeterli değildir. Yazı karakterlerinin taşıdığı imajlar onlara uzun süren tarihi ve kültürel süreçler yoluyla yüklenmiştir. Oysa Latin harfleri Türkiye de, 1928 yılında Atatürk öncülüğünde gerçekleştirilen harf devrimi ile kabul edilip kullanılmaya başlanmıştır. Yani Latin alfabesinin gelişimi ve Latin yazısının yüzyıllar süren evrimi Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 1-15

Grafik Tasarım ve Tipografide Gotik Yazılar ülkemizde yaşanmamıştır. Dolayısıyla, Harf Devrimi büyük bir başarı göstermiş, Latin harfleri kısa sürede Arap alfabesinin yerini almış olsa da, yüzlerce yılın kültürel birikimini alfabe ile birlikte transfer etmek mümkün olamamıştır. Osmanlı döneminde Batı dünyasındaki kaligrafinin bizdeki karşılığı hat sanatı idi. Geçmişte en üst seviyelere ulaştırıp, eşsiz ürünlerin ortaya konduğu Arap harfleriyle hat sanatı, yaşadığımız dönemde işlevselliğini ve eski önemini yitirdiğinden gerilemiştir. Latin harfleriyle kaligrafi ise henüz yeni sayılacağından aşama göstermek ya da ulusal kimlik oluşturmaktan çok uzak bir noktadadır. Geçiş döneminde yaşamış ve her iki alfabeyi de iyi kullanıp, bu iki farklı alfabenin üzerlerinde taşıdığı kültürleri sentezleyip harmanlama becerisine sahip olan bir kaç ustayı da yitirdik. Konuya sanat ve tasarım açısından baktığımızda Latin alfabesi bizim için yeni, Arap alfabesi ise yabancıdır. Grafik tasarım ve tipografide yazı karakterlerinin geçmişini, gelişim süreçlerini bilmek onları doğru kullanmada önem arz etmektedir. Günümüzde Latin yazısının kültürel birikimlerini çeviriler yoluyla kazanmaya çalışıyoruz. Literatür çalışması sonucu ulaşılan yabancı ve Türkçe kaynaklar kıyaslanmış, Gotik baskı yazıları üzerine yabancı kaynaklarda görülen karmaşanın çevirilerden dolayı Türkçe kaynaklarda katlanarak devam ettiği görülmüş ve bu araştırma ile tüm bu sorunlara cevap aranmıştır. 3. Yöntem Bu çalışmada tarama modeli kullanılmıştır. Yapılan literatür taramasında ulaşılan kaynakların bilgilendirmeden ziyade kafa karıştırıcı olduğu, farklılık ve tutarsızlıkları barındırdığı tespit edilmiştir. Araştırma için belgesel tarama yöntemiyle İngilizce ve Türkçe kaynaklardan grafik tasarım içerisinde Gotik yazıların isimlendirilmesi, sınıflandırılması ve kullanımı üzerine elde edilen bilgi ve bulgular araştırmanın problem ve amacı doğrultusunda tartışılarak yorumlanmıştır. 4. Bulgular Ve Tartışmalar 4.1. Terminoloji Her alanın kendine ait bir jargonu vardır. Tasarımcı da, beraber çalıştığı insanlarla iletişim kurmak için alanın terminolojisini kullanır. Konu ile yakından ilgili olanlar, tipografide yazı karakterleri sınıflandırmasının bir sorun olduğunu, terminolojideki anlaşmazlıkların bu sorunu büyüttüğünü, Dünya da var olan sorunların Türkçe yazılar ve çevirilere katlanarak yansıdığını bilirler. Bu yüzden Gotik yazı karakterlerinden söz etmeden önce, bu alanda yaşanan karmaşanın ve nedenlerinin sorgulanması ve kastedilen yazıların hangileri olduğunun açıklanmasında fayda vardır. Gotik elyazılarının isimlendirilmesinde hiçbir sorun olmadığı halde, aynı el yazıları üzerinden tipografiye uyarlanmış baskı yazı varyasyonlarının hem isimlendirilmesi hem de sınıflandırılmasında farklılıklar görülmektedir. Bu araştırmanın konusu olan yazı karakterleri çeşitli yabancı kaynaklarda Gothic, Text Letter, Blackletter, Text or Blackletter, Fraktur, Broken Letters ve Old English isimleriyle karşımıza çıkar. Farklı ülkelerde ve farklı araştırmacılar tarafından aynı yazı karakterlerini ifade etmek için bu isimlerin her biri kullanılmaktadır. Yaygın olarak kullanılan Blackletter teriminin bazı kaynaklarda iki ayrı kelime olarak yazılıp Black Letter şeklini aldığı da görülür. 3 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 1-15

Sevim Selamet Türkçe kaynaklara bakıldığında; Gothic, Black Letter, Broken Letters, Broken Types gibi yukarıda söz edilen İngilizce terimlerden bazılarının orijinal halleri ile kullanıldığını, Türkçe karşılıklar olarak ise Gotik yazılar ve Kırık yazılar terimlerinin daha sık kullanıldığı görülmektedir. Aynı yazı stilinden bahsetmek için kullanılan tüm bu terimlerin, yazı karakteri tür ismi olarak kullanılmasında bazı yanlışlık ve sakıncalar vardır. Gotik yazı karakterlerini incelemeden önce bu soru işaretlerinin açıklığa kavuşturulması faydalı olacaktır. Bu tür için yaygın olarak kullanılan isimlerden biri Text Letter dir. Türe text yani metin isminin yakıştırılması, bu yazıların Ortaçağ Kuzey Avrupa sının elyazması kitaplarında çokça kullanılan metin yazıları olmasından kaynaklanır (Conover, 1985: 48). Oysa bugün, text ismi, bu grupta yer alan yazı karakterleri ile bir arada düşünülemeyecek kadar aykırı görünmektedir. Genel kabul görmüş yazı karakteri sınıflandırma kıstaslarından biri yazı karakterlerinin büyüklüklerine göre sınıflandırılmasıdır ve bu sınıflandırmada yazılar metin yazıları ve sunum yazıları olarak ikiye ayrılmaktadır. Bu sınıflandırma içerisinde metin yazısı olarak nitelenen yazı karakterlerinin en belirgin özelliği yüksek okunurluğa sahip olmalarıdır ve kesinlikle Gotik yazı karakterleri bu alt grup içerisinde yer almazlar. Gotik yazılar harf hatlarında çokça çeşitlilik olması nedeniyle şatafatlı ve gösterişli, dolayısıyla okunması zor, yani metinler için uygun olmayan karakterlerdir. Dolayısıyla, bu grupta yer alan yazı karakterlerine kaynak oluşturan Ortaçağ Avrupa sının metin yazıları, günümüzde benimsenmiş metin yazısı tanımı içerisinde asla yer alamayacak anatomik ve görsel özelliklere sahip olduklarından Gotik yazı karakteri türünün text yani metin yazısı olarak isimlendirilmesi uygun görünmemektedir. Bu tür için yaygın olarak kullanılan isimlerden biri de koyu, siyah yazı anlamındaki Blackletter dir. Türe bu ismin verilmesi ise, Ortaçağ ın Gotik el yazısının ağır, koyu harfleri üzerine temellenmesinden kaynaklanır. Tarihsel süreci ve nedenleri bilindiğinde Text Letter ve Black Letter isminin yaygın olarak kullanılması anlaşılabilir. Fakat ülkemizde, tipografi üzerine yeterince Türkçe kaynak olmadığı, yazılan tez, makale ve kitaplarda tipografi terminolojisinde bir birlik olmadığı, kullanılan yabancı kaynaklardaki farklılık ve çelişkilerin Türkçe ye artarak aktarıldığı bir ortamda Blackletter ismi yazı karakteri ağırlıklarından olan black ya da bold terimlerini çağrıştırabilmektedir. Yukarıda ifade edilen nedenlerden dolayı Text Letter ya da Blackletter ın tür ismi olarak sakıncalı olduğu pek çok yabancı kaynakta da vurgulanmaktadır. Bu türün Old English olarak isimlendirilmesi ise tamamen yanlıştır. Çünkü Old English (Şekil-1) tür değil, bu tür içinde yer alan ünlü yazı karakterlerinden biridir. Fraktur ise, Gotik elyazısının ana varyasyonlarından birine verilen isimdir. Fraktur 4 Şekil1: Old English Gotik türü içinde yer alan bir yazı karakterinin ismidir. Şekil 2: Fractur, Gotik elyazısının ana versiyonlarından biridir. Şekil 1: Bazı Sans Serif yazı karakteri isimlerinin sonundaki "Gothic" kelimesi, terimin yanlış kullanımını yaygınlaştırmakta ve normalleştirmektedir Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 1-15

Grafik Tasarım ve Tipografide Gotik Yazılar elyazısı temel alınarak tasarlanmış ve bugün kullandığımız pek çok yazı karakteri vardır (Şekil- 2). Ancak Fraktur, bir tür ismi olmayıp, Gotik elyazısının ana stillerden biridir. Avrupa da gotik dönemde ortaya çıkan ve gotik katedralleri anımsatan bu yazı türüne en çok yakışan isim, Gotik gibi görünmektedir. Oysa bu, tür ismi olarak kullanılması en sakıncalı olanlardan biridir. Çünkü günümüzde Gotik terimi pek çok ülkede, özellikle Amerika Birleşik Devletleri nde Sans Serif yazı karakterlerini tanımlamak için kullanılır. Birleşik Devletler de basın endüstrisinde çalışan birçok insan, Gotik teriminin tarihsel anlamını kavrayamadan, Sans Serif yazı karakterini Gotik olarak isimlendirmektedir. Bu yanlış anlama hiç bir zaman tam anlamıyla giderilememiştir ve Gotik terimi Birleşik Devletler de birçokları tarafından hala bütün Sans Serif alfabeleri içine alan türün adı olarak kullanılmaktadır(gates,1973: 39). Yazı karakteri kataloglarında ya da bilgisayarlarda kullandığımız yazı karakterlerinde bazı Sans Serif aile isimlerine eklenmiş Gotik tanımlaması bu kullanımın ne kadar yaygın olduğunu göstermektedir. Bilinen ve yaygın olarak kullanılan Avant Garde Gothic, Bernhard Gothic, Franklin Gothic, News Gothic, Alternate Gothic, Bank Gothic, gibi yazı karakterleri (Şekil-3), aslında Sans Serif türünde yer almalarına rağmen isimlerinde Gothic eki bulunan yazı karakterlerinden bazılarıdır. Ambrose ve Harris in Görsel Tipografi Sözlüğü nün Türkçe çevirisinde(2012), Gotik kelimesine art arda yer alan sayfalarda iki tanım verilmiş; birinde Sans Serif yazılar diğerinde Gotik yazılar tanımlanmıştır. Tarihsel gelişimi ve nedenleri bilindiğinde Gotik yazı karakterlerini tanımlamak için kullanılan tüm bu terimler anlaşılabilir fakat konunun henüz başında olan öğrenci ya da tasarımcılar; alanın jargonunu öğrenmek için sözlüğe başvuran iletişim çalışanları için tüm bu karmaşa çok fazladır. Yukarıda açıklanan sakıncalar ve yanlışlıklardan dolayı ve bunlara yenilerinin eklenmesini önlemek amacıyla bu yazı karakteri türünü Eski Gotik terimi ile isimlendirmek uygun bulunmuştur. 4.2. Sınıflandırmalar İçerisinde Eski Gotik Yazılar Sınıflandırma, sayıları çok olan şeyleri tanıyıp tanımlayabilmek için yapılan bilimsel yöntemin ilk adımıdır. Günümüzde sayıları on binlerle ifade edilen yazı karakterlerinin tanınması ve birbirinden ayırt edilebilmesi için sınıflandırmalar yapıla gelmiştir. Maalesef yazı karakterlerinin sınıflandırılma çalışmaları konuyu çözmekten ziyade iyice karmaşık hale getirmiştir. Eski gotik yazı karakterlerinin isimlendirilmesinde olduğu gibi, sınıflandırılmalarında da bir takım fikir ayrılıkları vardır. Eski Gotik yazı karakterleri bir tür müdür yoksa Elyazısı çıkışlı yazı karakterleri türünün içerisinde bir alt grup mudur? Cevap aramamız gereken sorulardan biri de budur. Konu ile ilgili olarak Parsons İletişim Tasarımı öğrencilerinin yaptığı 25 Systems for Classifying Typography: A Study in Naming Frequency başlıklı çalışma konu üzerindeki karmaşayı görsel olarak da gözler önüne sermektedir. Bu çalışmada 1899 yılında Theodore Low DeVinne tarafından yapılıp yayınlanmış olan sınıflandırmadan başlayarak bu güne kadar yapılmış olan en belli başlı yazı karakteri sınıflandırmalarından 25 tanesi grafiklerle görselleştirilmiştir (Childers ve diğerleri: 2013). Bu çalışmadan da anlaşılmaktadır ki, yukarıda 5 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 1-15

Sevim Selamet söz edilen isimlerden her biri kullanılmış ve bugüne kadar yapılmış olan sınıflandırmaların çoğunda Gotik yazı karakterleri bir tür, bazılarında da Elyazısı Yazı Karakterleri türünün bir alt grubu olarak ele alınmıştır. Gotik yazı karakterleri elyazısı üzerine temellendiğinden Elyazısı yazı karakterleri türünün bir alt grubu olarak değerlendirilmesi mantıklı görünebilir. Fakat söz konusu yazı karakterleri yakından, derinlemesine ve grafik tasarım bakış açısından incelendiğinde; hem tarihsel ve kültürel özellikleri hem de anatomileriyle diğer elyazısı çıkışlı karakterlerden ayrıldığı ve grafik tasarım açısından özel bir yere sahip olduğundan ayrı bir tür olarak ele alınmaları daha kabul edilebilir bulunmuştur. 4.3. Eski Gotik Yazı Karakterlerinin Tarihsel Gelişimi Avrupa da on ikinci yüzyıldan on beşinci yüzyıla kadar uzanan Ortaçağ, çok önemli ekonomik ve sosyal bir değişim devri olmuştur. Güçlü kralların idaresindeki istikrarlı ülkeler, büyüyen ve varlıklı şehirlerde oturan zanaatçı, tüccar ve bankerlerin oluşturduğu yeni bir sosyal düzenin gelişmesine tanık oldu. Rahipler sınıfı ise hatırı sayılır ölçüdeki etki alanlarını daha da genişlettiler. Bu devrin sanatta özellikle beliren üslubu ise Gotik ti (Gozzoli, 1982: 3). Gotik yazıyı oluşturacak değişimler Gotik mimari tarzının doğmasından önce başlamıştır. Mimarideki Gotik Dönem başlayıp hızını sürdürürken Gotik yazılar da bu gelişime eşlik etmiştir. Gotik dönem mimari yapılarıyla Gotik harfler arasındaki benzerlik şaşırtıcıdır. Bugün kullandığımız Latin alfabesi harflerinin ve tipografi öncesindeki elyazısı stillerinin Roma Kapital yazısına dayandığı kabul edilir. Roma İmparatorluğu nda taş üzerine oyularak yazılan kitabelerde kullanılan bu majüsküller abidevi bir güzelliğe sahiptir (Şekil-4). Zaman içerisinde, farklı yazım araçlarıyla farklı malzemeler üzerine yazılan yazılarda, malzemeye bağlı olarak değişimler başlamış, Roma Kapital yazısı abidevi karakterini yitirmiş ve yeni yazı stilleri oluşmuştur. 6 Romalılar da sadece büyük harfler varken, yüzlerce yıl elle yazılan majüsküller, bu uzun Şekil 2: Roma Kapital Yazısı, Trajan Sütunu üzerindeki kitabeden süreç içerisinde bugünkü küçük harflerin şeklini almıştır. Yazıdaki değişmeler üzerine farklı kaynaklarda birbiriyle uyuşmayan tarihler verilmesine rağmen, Roma Kapital yazısından sonraki gelişim kabaca şöyledir: Roma Kapital yazısından sonra ilk ortaya çıkan stil olan Kapitalis Kuadrata da harfler karelerin içerine sığabilecek şekildedir. Bu yazı stili milattan sonra 1. ve 3. yüzyıllar arasında Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 1-15

Grafik Tasarım ve Tipografide Gotik Yazılar kullanılmıştır. Daha sonra, 2. ve 3. yüzyıllar arasında görülen Kapitalis Rustika stilinde harfler daralmış ve uzamıştır. Hafifçe kıvrak hatlara da yer verilen bu yazı stilinde dikey çizgiler uzarken yatay çizgiler fazlaca daralmıştır. Yazıda miniskülleri çağrıştıran ilk belirtiler Unsial yazıda ortaya çıkmıştır. Miniskül yazı etkisi 6. ve 8. yüzyıllar arasında kullanılan Yarı Unsial stilde iyice belirginleşir. Roma İmparatorluğu nun dağılmasından sonra Avrupa da çok çeşitli ulusal yazı stilleri ortaya çıkmıştı. Karolenj İmparatoru Şarlman zamanında, Yarı Unsial harfler üzerine temellenen yeni bir stil ortaya çıkar: Karolenj Yazısı. Biçimsel açıdan oldukça okunaklı olan bu yazı stili kısa sürede bütün Ortaçağ Batı Avrupa sına yayılır ve nerdeyse bu stil üzerinde bir uzlaşma sağlanır. Roma Kapital yazısı ve Karolenj minüskülleri sonraki bütün Latin alfabe tasarımlarının temelini oluşturmuştur. 12. yüzyılda Gotik stil ile hemen hemen aynı zamanlarda kullanılmaya başlanmış olan Hümanistik yazı, yüksek okunurluğa sahip fakat Gotik yazılara göre daha geniş olduğundan sayfa üzerinde daha fazla yer kaplamaktadır. O dönemde Gotik yazının el yazması kitaplarda çokça tercih edilmesinin temel nedenlerinden biri, sahip olduğu dar harf formlarıyla sayfalarda yer kazanmayı sağlamasıdır. Karolenj minisküllerinin daralması 10. ve 11. yüzyıllarda görülmeye başlanmıştır. 12. yüzyılda yazının tamamen daralması, dikey çizgilerin uzaması, yatayların kırılmasıyla Gotik yazı kendi karakteristiğini tam olarak ortaya koymuştur. O dönemde yazıcıların kullandıkları tüy kalemler yanlamasına yontulmaya başlanmış, bu da yazıcıların tüy kalemi yandan tutmasına yol açmıştı. Malzeme ve onun kullanımındaki değişiklik -önceki dönemlerde de defalarca olduğu gibi- bir kez daha yeni bir yazı stilinin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Yazıdaki kırılmanın ardından dikey çizgiler kalınlaşmış, harf formlarındaki beyazlık azalmış, böylece yazının genel görünümü daha da koyulaşmıştır. Bu şekilde Gotik yazıların Textura dediğimiz stili meydana gelmiştir. Latin alfabesinin Roma Kapital yazısından Gotik yazılara kadar olan gelişim ve değişimi şekilde görülmektedir (Şekil-5). 7 Gotik el yazısı stilleri İngiltere, İspanya, İtalya ve Almanya da yaygınlık kazandı ve özellikle Almanya ve İspanya da daha fazla tercih edildi. İtalyanların bu yazı tarzını benimsemedikleri ve barbarca anlamına gelen Gotik ismini onların verdiği söylenir (Aslıer, 1993: 13). 4.3.1. El Yazmaları ve Manastır Yazı Atölyeleri Şekil 3: Latin alfabesinin Roma Kapital yazısından Gotik yazılara kadar olan gelişimi Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 1-15

Sevim Selamet 9. ve 10. yüzyıllarda hemen her manastırda scriptorium denilen yazı odaları bulunurdu. Bunlar genellikle manastır kütüphanesinin yakınında yer alır, bu atölyelerde çalışan keşişler kitapların çoğaltılması, resimlenmesi, süslenmesi ve ciltlenmesiyle uğraşırdı (Şekil-6). Bir kitabın bu atölyelerde elle çoğaltılması aylar hatta yıllar alırdı. Bu atölyelerde çalışan keşişler daha çok dini metinlerin çoğaltılmasıyla uğraşırdı. Seyrek olarak dışarıdan, soylu ailelerden gelen talepler karşılanırdı. O dönemde okuryazar insanın az olması, yazı malzemelerinin pahalı ve zor elde edilir olması nedeniyle yazı, uzunca bir dönem bu manastır atölyelerinde din adamlarının tekelinde gelişti. Şekil 4: Scriptorium Yazı Avrupa da ancak 12. yüzyıldan sonra kilisenin dışına taştı. Bu tarihten itibaren ticari evrakları hazırlama ve çoğaltmanın yanında yine soyluların ve din adamlarının siparişlerini yerine getirmek için yazı atölyeleri kilise dışında da kurulmaya başlar. Önceleri sadece dini metinler çoğaltılırken, yeni gelişmelerle birlikte matematik, felsefe, astronomi gibi bilim kitapları, hatta romanlar bile çoğaltılmaya başlanır. 8 12. ve 13. yüzyıllarda üniversitelerin de kurulmasıyla yazı siparişi verenlere varlıklı üniversite öğrencileri de eklenir. Artık her konuda kitap çoğaltan yazı atölyeleri localar ve dernekler altında birleşirler. 4.3.2. Gutenberg ve İlk Baskı İlk tipografik baskının Almanya Mainz de Johannes Gutenberg in dükkânında, kendisi tarafından keşfedilen taşınabilir metal harflerle meydana getirildiği kabul edilir. Bu döneme ait kaynaklar çok net olmadığından farklı araştırmacılar tarafından farklı bilgiler aktarılmaktadır; örneğin, Gutenberg in gerçekleştirdiği ilk baskı için 1438-1455 arasındaki değişik tarihler kullanılmıştır. Gutenberg den önce de kitapların basılarak çoğaltıldığı bilinir. Fakat bu baskılarda ya sayfanın tamamı ahşap kalıp üzerine oyularak basılmış ya da parçalar halinde hazırlanan motif ya da şekil kalıpları kâğıt ile temas ettirilmiştir. Gutenberg, üzüm sıkmak için kullanılan bir presten geliştirdiği baskı makinesi ve harfleri tek tek metalden oluşturup yan yana dizerek baskı kalıbını oluşturduğu yöntemle, basım işini mekanik hale getiren kişi olmuştur. Elbette ki, tipo baskının ortaya çıktığı bu ilk dönemlerde Gutenberg ve çağdaşları geliştirilen sistemin insanlığın tarihini belirleyecek bir icat olduğunun farkında değildiler. İlk tipografik baskının gerçekleştirilmesinde ve sonrasında geliştirilmeye çalışılmasında tek amaç el yazısı atölyeleriyle rekabet edebilmekti. Zaten bilindiği kadarıyla Gutenberg in yaşamı da Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 1-15

Grafik Tasarım ve Tipografide Gotik Yazılar insanlığın geleceğini yönlendiren adam olmanın ihtişamından çok uzakta, yoksulluklarla geçmiş ve sefalet içinde sonlanmıştır. Baskı dünyasının uzmanları arasında hareketli harfle baskı yöntemini ilk kimin uyguladığına dair tartışmalar halen sürmektedir. Ortaya atılan iddialar arasında ilk tipo baskıyı gerçekleştiren kişi olarak Hollandalı Laurens Coster, İtalyan Pampilo Castaldi ve Çekoslovak Procopius Waldfoghel in isimleri geçmektedir. Bunlardan başka, baskıdaki hareketli harflerin Avrupa dan çok daha önce Çin de kullanılmış olduğu da iddialar arasında olmasına rağmen, genel düşünce matbaayı Johannes Gutenberg in icat ettiği yönündedir. Gutenberg in icat ettiği, tipo baskı dediğimiz yöntem, kendisinden sonra gelen matbaacılar tarafından da sürekli geliştirilmiş ve matbaa, bugün yaşadığımız bilgi çağını hazırlayan ilk adım olmuştur. Bugün yerlerini dijital sistem ve gelişmiş ofset baskı tekniklerine bırakmış olmakla birlikte, metal dizgi ve tipo baskı küçük matbaalarda ve özellikle deneysel tipografi atölyelerinde kullanılmaktadır. 4.3.3. Kırk İki Satırlık İncil Gutenberg in kendi icat ettiği baskı makinesiyle gerçekleştirdiği en ünlü eser kırk iki satırlık İncil adıyla bilinir (Şekil-7). Bu İncil de, her sayfa iki sütundan oluşur ve her sütun kırk iki satır uzunluğundadır. Basımının üzerinden beş yüz yıldan fazla zaman geçmiş olmasına 9 Şekil 7: Gutenberg'in kırk iki satırlık İncil'inden Şekil 8: Kırk iki satırlık İncil'den detay rağmen bu İncil, baskı ve sayfa tasarımıyla eşsiz bir örnek olarak kabul edilir. Bu başarının sırrı biraz da bu İncil de dönemin el yazması kitaplarının örnek alınmış olmasından kaynaklanır. Baskıda çok karmaşık bir teknik kullanılmış, sayfayı oluşturan bazı harfler tek tek değil de el yazması etkisini sağlamak amacıyla birleşik harf grupları şeklinde kalıba alınmıştır. Kitabın sadece metin kısımları baskı ile çoğaltılmış, abartılı insiyal harfler ve diğer süslemeler baskının tamamlanmasından sonra yine elle yapılıp renklendirilmiştir (Şekil-8). Kırkiki satırlık incilin baskısının tamamının Gutenberg tarafından bitirilemediği sanılmaktadır. Borcundan dolayı, atölyesini içinde hareketli harfler ve kırkiki satırlık incilin yarım kalmış baskısıyla birlikte Johann Fust a devrettiği bilinmektedir. Fust, Gutenberg in ustabaşı Peter Schoeffer i yanına alarak matbaacılığı sürdürmüş, büyük ün ve servet kazanmıştır. Gutenberg in tasarlayıp dökümünü yaptığı ve bastığı bu kutsal kitapta kullandığı harfler, Kuzey Avrupa el yazısının ağır, koyu, Gotik harflerinin kopyalarıydı (Şekil-9). Gutenberg o dönemde Almanya da sıkışık yapısından dolayı sayfa başına düşen metin miktarını arttırdığı Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 1-15

Sevim Selamet için el yazısı olarak çokça tercih edilen Gotik yazının Textura sitilinden olan harfleri tercih etmiştir. Dolayısıyla Gutenberg in kullandığı Gotik yazının Textura stilinden olan bu elyazısı harflerin kopyaları, Eski Gotik yazı karakteri türünün ilk basılı örnekleri ve aynı zamanda tipografi tarihinin ilk yazı karakterleri olarak nitelendirilebilir. 4.3.4. Eski Gotik Yazı Karakterlerinin Matbaadan Sonraki Gelişimi Matbaacılık 1462 den sonra Mainz den Venedik, Lyon, Paris, Prag ve Avrupa nın diğer şehirlerinde hızla yayıldı. 16. yüzyılın başından itibaren özellikle Venedik ten başlamak üzere basımcı hanedanlar doğmaya başladı. Gutenberg in baskı için seçmiş olduğu Gotik yazı Textura, bir kenara bırakılıp yazı Şekil 5: Gutenberg'in baskıya uyarladığı textura yazısı stillerinde önemli değişmeler başladı. Bunda henüz keşfedilmiş baskı tekniğinin yanında Rönesans la başlayan Hümanizm hareketinin de büyük rolü vardır. Bu dönemde pozitif bilim ve insan önem kazanırken, Ortaçağ ın biçim ve sanat anlayışının da değişmesi doğaldır. Gutenberg ve onun açtığı yoldan devam eden matbaacılar Textura nın yanında, diğer önemli Gotik el yazısı stillerinden biri olan Rotunda yı da kullandılar. Venedik teki basımcılar Gotik yazıyı fazlasıyla ağır, koyu ve sıkıcı bulduklarından eski Roma yazı formlarına döndüler. Zaman içerisinde Gutenberg in tercih ettiği Textura yazı stili kuzey Avrupa da da kullanılmaz oldu. Baskı ve yazı sanatçılarının daha açık, daha okunaklı yazı arayışlarıyla yine el yazısı harflerden alınan Schwabacher ve Fraktur yazıları baskıya adapte edildi. Schwabacher ve Fraktur da Textura ve Rotunda gibi Gotik yazının ana stillerinden olmakla beraber, daha aydınlık, okunaklı, hareketli ve kıvrak yapıya sahiptirler. Gotik yazı 16. yüzyıl ve sonrasında yalnız dini kitaplarda ya da sadece süs yazısı olarak tercih edildi. Fakat bu yazının özellikle Fraktur versiyonu, Almanların milli yazısı olarak kabul edildiğinden Almanya da uzun süre kullanılmıştır. 19. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan Arts And Crafts hareketi içerisinde Ortaçağ sanatları ve tipografi tarihi yeniden gözden geçirilir. Bu hareket içinde yer alan sanatçılardan özellikle William Morris, Gotik elyazısı harflerini yeniden inceleyerek yeni yazı karakterleri tasarlamıştır. William Morris in Gotik harflerden esinlenerek tasarladığı Troy ve Chaucer yazı karakterleri (Şekil-10) çok beğenilmiş ve başka tasarımcılar da aynı tarzda Gotik karakterler üretilmiştir (Şekil-11). O dönemde Gotik el yazmalarını inceleyerek onlar üzerinden yeni yorumlar üreten sanatçıların başında Rudolf Koch gelir. Koch, sadece bu türe yeni yazı karakterleri eklemekle kalmamış, Ortaçağ yazı sanatını sayfa tasarımlarına da taşımıştır. Arts and Crafs hareketinin etkisiyle Gotik yazılara olan ilgi 20. yüzyıl başlarında devam etse de, 10 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 1-15

Grafik Tasarım ve Tipografide Gotik Yazılar Şekil 6: William Morris'in gotik yazılardan esinlenerek tasarladığı Troy ve Chaucer yazı karakterleri Şekil 11: William Morris tarafından tasarlanan Kelmscott basımevinin logosu uzun soluklu olamamıştır. Eski Gotik türü içerisinde yer alan yazılar günümüze kadar kullanılmış olmalarına rağmen, yaygın olarak değil sadece özel amaçlarla tercih edilmiştir. Günümüzde de özellikle taşıdığı imaj için sınırlı yerlerde kullanılan bir türdür. 4.4. Eski Gotik Yazı Karakterlerinin Anatomik Yapısı Gotik elyazısı her açıdan kaligrafiktir. Harfler modellenmiş değil, yazılmış gibi görünür ve yazım aracı doğal eğimde tutulan kalın kesikuç kalemdir. Bununla birlikte Gotik alfabeleri kaligrafik olarak kategorize edilmezler. Çünkü kalın kesikuçla yazılmış harflerin sıkıştırılmasının doğal sonucu olan özgün bir strüktürel sistemleri vardır. Bir kalın kesikuçla yapılacak deneme gösterecektir ki, kalın kalemle yazılmış normal harflerin sıkıştırılması, bu harflerin alt ve üst kısımlarında sivri noktalar ve kırık çizgiler oluşturacaktır. Bu anatomik yapı nedeniyle bu yazı bazı kaynaklarda kırık yazı olarak da isimlendirilmektedir. Gotik yazılarda dikey çizgiler kalın, yataylar kırılıp inceltilerek yok edilmiş durumda ve gövdeler dardır. Gotik sanatın çeşitli alanlarında görülebilecek göğe yükseliş inanışı, gotik yazıya da yansır. Gotik yazıların özellikle Textura sitilinde daha belirgin olan dikey çizgi hâkimiyeti göğe yükselişle özetlenen bu dini inancın bir ifadesidir. Gotik elyazılarının tüm stilleri incelendiğinde neredeyse hiç yatay çizgi olmadığı görülebilir. 11 Gotik ruhun en önemli temalarından olan dikeysellik uğraşı, hiç eğri çizgileri olmayan, yanları tamamıyla düz bir stilin doğmasına yol açmıştır. Gotik stilin bu en uç versiyonuna Textura (Şekil-12) adı verilir. Yine bir Gotik yazı olan Schwabacher, Texturaya göre çok daha yuvarlak hatlara sahiptir(şekil-13).yuvarlak ve düz çizgilerden oluşan, süslemeli yapısıyla ilgi çeken ve en fazla tercih edilmiş olan Gotik elyazısının ana versiyonu da Fraktur olarak isimlendirilir (Şekil-14). Rotunda, aşırı ağır hat kalınlığı, sade fakat kıvrak yapısıyla diğerlerinden ayrılır (Şekil-15). Her durumda Gotik alfabelerin en belirleyici özellikleri harflerin alt ve üst kısımlarında oluşan kırık yapıdır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 1-15

Sevim Selamet Şekil 7: Textura Şekil 9: Schwabacher Şekil 8: Fraktur Şekil 10: Rotunda Gotik elyazısının farklı stilleri olan Textura, Schwabacher, Rotunda ve Fraktur yazılardan her birinin günümüzde yazı karakteri olarak uyarlanmış ve dijital teknolojiye aktarılmış örnekleri vardır. Eski Gotik türü içerisinde yer alan yazı karakterlerinde, -Gotik elyazısında da olduğu gibi- karakteristiği belirleyen minisküllerdir. Bu yazı karakterlerinin majüskülleri son derece süslü ve okunmaları neredeyse imkânsızdır. Bu yüzden bu yazı karakterlerinin majüskülleri sadece baş harflerde kullanılmak için tasarlanır ve metinler minisküllerle oluşturulur. 4.5. Eski Gotik Yazı Karakterlerinin Kullanımı Eski Gotik yazı karakteri türünün bütün aileleri şatafatlı, gösterişli ve süslü karakterlerden oluşur. Dolayısıyla bu yazılar okunması zor ve zihin yorucudur. Bu yüzden tipo baskının ilk kullanıldığı yıllarda metin yazısı olarak tercih edilmiş olan bu yazılar, günümüzde metin yazmak için en elverişsiz yazılardandır. Günümüzde insanlar o kadar yoğun bir mesaj bombardımanı altındadır ki, kendileri için çok gerekli olduğunu bilmedikçe bir metni okumamayı tercih ederler. Tasarımcı ve tipograflar bunun bilincinde olduklarından okunması gereken yazılarda pek çok şeyin yanı sıra seçecekleri yazı karakterine de büyük özen gösterirler. Bu yüzden hiç bir iyi iletişimci metinler için Eski Gotik yazı karakterlerinden birini tercih etmez. 12 Modern grafik tasarımda, Eski Gotik yazı türü taşıdığı imajla özel amaçlar için tercih edilir. Ortaçağ Ziyafeti, Biz, basım alanında köklü geleneksel bir müesseseyiz ya da Antika Dükkânı yazmanın en iyi yolu Eski Gotik bir yazı karakterini tercih etmek olabilir(conover, 1985: 48) (Şekil-16). Şekil 12: Gotik karakterlerin grafik tasarımda kullanımı Şekil 11: Gotik karakterlerin majüskülleri ile dizilen satırların olunması çok zordur. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 1-15

Grafik Tasarım ve Tipografide Gotik Yazılar Bugün dünya üzerinde Eski Gotik yazı karakterlerinin en yaygın ve tipik kullanımı gazete isimliklerindedir (Şekil-17). New York Times ve diğer pek çok gazete kendi logotayplarında Eski Gotik türünde yer alan yazı karakterleri kullanmaktadır. Gazete logotayplarında bu yazı karakterlerinin yaygın olarak kullanılması, yazının tarihsel süreciyle ilgilidir. Büyük basım şirketleri gazetelerinin başlığında, baskıya uyarlanan bu ilk yazı türünü kullanarak basımcılık alanındaki köklü geçmişlerine ve kurumsallaşmış yapılarına vurgu yapmaktadırlar (Conover, 1985: 67). Ülkemizdeki gazetelerde bu geleneğin hiç görülmemiş olması matbaanın ülkemize diğer Avrupa ülkelerinden çok daha geç gelmesi ve yaygınlık kazanması yanında, o süreçte bizim Latin Alfabesini kullanmıyor olmamızla açıklanabilir. Basımcılığın başlangıcıyla 13 Şekil 13: Batı dünyasında pek çok gazete logotayplarında gotik karakterler kullanır ilişkilendirilebilecek bu geleneğin ülkemizdeki gazetelerde oluşmamış olmasını doğaldır. Batı ülkelerinde geleneği ve ciddiyeti vurgulamak, güç ve yeterlik imajı sağlanmak istendiğinde bu tür içinde yer alan bir aile tercih edilir. Aynı zamanda eskilik, tarihsellik etkisi yaratılmak ya da Ortaçağ çağrıştırılmak istendiğinde yine bu türden bir yazı karakteri seçilebilir. Batıda bu tür içerisinde yer alan yazı karakterleri, resmi davetler ve kutlamalar için, özellikle ihtişamlı davetiyelerin tasarımında sıkça tercih edilir. Ülkemizde davetiyelerde bu tür yerine elyası üzerine temellenmiş yazı karakterlerinden Gotik olmayanların kullanımı daha yaygındır. edilmektedirler. İlk baskı, el yazmaları, Ortaçağ ve Gotik stil imajını üzerinde barındıran Eski Gotik yazı karakterleri, günümüzde heavy metal müzik afişlerinde, konserlerinde ve albüm kaplarında görülebilir. Bu yazı karakterleri ayrıca, gotik giyim tarzı içerisinde, dövmelerde ve tişörtlerde gençler tarafından tercih Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 1-15

Sevim Selamet Bu tür içerisinde yer alan yazı karakterleri kullanılırken dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır. Tamamı büyük harfle oluşturulan yazılarda bu türden bir ailenin kullanılması genel olarak sakıncalıdır. Çünkü bu karakterlerin majüskülleri yan yana dizildiğinde okunması zor bazen de imkânsız olur (Şekil-18). Fakat bu karakterlerin büyük harfleri yerinde kullanıldığında doğru seçilmiş insiyaller olabilirler. Eski Gotik yazı türünden olan aileler başlık satırları, logotayplar ve resmi davet mektupları, diploma, senet gibi değerli evrak başlıkları gibi kullanılması uygun olan yerlerde bile çok dikkatli kullanılmalıdır. Şekildeki tiyatro afişinde oyunun içeriğiyle bütünleşmesi, yani mesajı kolay ve doğru iletmesi için Eski Gotik bir yazı karakteri kullanılmıştır (Şekil-19). Şekil 14: Gotik karakterlerin kullanıldığı tiyatro afişi 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Gotik elyazıları, Ortaçağ da orta Avrupa da en çok kullanılan yazılardır. Gotik yazıların grafik tasarım açısından önemi tipografiye ilk uyarlanan yazı karakterleri olmalarından kaynaklanır. Bugün tipo baskı dediğimiz hareketli metal harflerle baskı makinesini icat eden Gutenberg, yaptığı ilk baskılar için o dönemde elyazması kitap metinlerini oluşturmak için en fazla tercih edilen Gotik elyazısının Textura stilini tercih etmiştir. Gutenberg in ardından gelen matbaacılar diğer Gotik elyazısı stillerini de matbaaya adapte etmişlerse de, 16. yüzyıl başlarında bir basım merkezi olan Venedik te, kuzey Avrupa nın bu ağır, koyu yazıları pek sevilmedi. Venedik kendi köklerine dönüp, eski Romalıların kullandığı daha açık ve okunurluğu yüksek yazıları tercih ettiler. Orijinal elyazısı varyasyonlarından uyarlanarak yazı karakterlerine dönüştürülen Gotik yazılar günümüz grafik tasarımında yaygın bir kullanıma sahip olmayıp, özel amaçlar için tercih edilmektedirler. Tipografi terminolojisi ve yazı karakterlerinin sınıflandırılması, tipografinin diğer konularında olduğu gibi Eski Gotik yazıların tanımlanıp anlaşılmasında da bir karışıklık ve zorluğa neden olmaktadır. Hem terminoloji hem sınıflandırmalar, daha kolay iletişim kurmak, bir şeyleri daha iyi tanımak ve tanımlayabilmek içindir. Uluslararası tipografi toplulukları ve ulusal tipografi grup ve konferanslarında kurulacak çalışma grupları sorunun çözümüne yönelik çalışabilirler. Dünyada daha eski tarihli olan bu soruna henüz uluslararası topluluklar da kabul gören bir çözüm önerememiştir. Ülkemizde, tipografi konusunda az sayıda Türkçe kaynak bulunduğu ve bu alandaki çalışmaların hızla arttığı göz önünde bulundurulursa, biraz özen ve farkındalıkla bu sorun büyümeden kontrol altına alınabilir. Fakat şu andaki gelişim bu yönde değildir; yazılan her yeni kitapta, yapılan her çeviride, zaten sayısı az olan kabul görmüş, yerleşmiş tipografi terimleri için bile yeni yeni karşılıklar ortaya atılmaktadır. Yazı ve yazı karakterleri tarihsel gelişim süreçlerinde edindikleri imajları üzerlerinde taşırlar. Bu yüzden grafik tasarım içerisinde yazı karakterlerinin doğru kullanılması için sadece harflerin anatomisini görüp bilmek yeterli değildir. Yazı karakterlerinin taşıdığı imajlar onlara uzun süren tarihi ve kültürel süreçler yoluyla yüklenmiştir. Oysa Latin harfleri Türkiye de, 1928 yılında Atatürk öncülüğünde gerçekleştirilen harf devrimi ile kabul edilip kullanılmaya başlanmıştır. Yani Latin alfabesinin gelişimi ve Latin yazısının yüzyıllar süren evrimi ülkemizde yaşanmamıştır. Dolayısıyla, Harf Devrimi büyük bir başarı göstermiş, Latin harfleri 14 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 1-15

Grafik Tasarım ve Tipografide Gotik Yazılar kısa sürede Arap alfabesinin yerini almış olsa da, yüzlerce yılın kültürel birikimini alfabe ile birlikte transfer etmek mümkün olamamıştır. Grafik tasarım ve tipografide yazı karakterlerinin geçmişini, gelişim süreçlerini bilmek onları doğru kullanmada önem arz etmektedir. KAYNAKLAR AMBROSE, Gavin; HARRIS, Paul, (2012), Görsel Tipografi Sözlüğü (Çev., Bengisu Bayrak), Literatür Yayınları, İstanbul. ASLIER, Mustafa, (1983), Grafik Sanatlar Tarih ve Yorumlar, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Grafik Sanatlar Bölümü Yayınları-1, İstanbul. BAUDIN, Fernand, (1989), How Typograpy Works and Why It is Important, Lund Humphries Publishers Ltd., Londra. BECER, Emre, (1999), İletişim ve Grafik Tasarım, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara. BRADY, Philip, (1988), Using Type Right, North Light Books, Ohio. Childers, T.;Griscti J.; Leben, L., (2013), 25 System for Classifying Typography: A Study in Naming Frequency, PJIM Parsons Journal for Information Mapping, Volume V Issue 1. CLAIR, Kate, (1999), A Typographic Workbook, John Wiley & Sons, Inc., Toronto. CONOVER, Theodore E., (1985), Graphic Communications Today, West Publishing Company, USA. CRAIG, James, (1990), Basic Typography, Watson-Guptill Publications, New York. GANİZ, Selahattin, (2004), Yazı ve Tasarımcıları, Kastaş Yayınevi, İstanbul. GATES, David, (1973), Type, Watson-Guptill Publications, New York. GOZZOLI, Maria K., (1982), Gotik Sanatını Tanıyalım (Çev., Solmaz Tunç), İnkılap ve Aka Kitabevleri, İstanbul. HALEY, Allan, (1990), ABC s of Type, Watson-Guptill Publications, New York. HARTMANN, Christine, (1998), Kalligraphie Die Kunst Des Schönen Schreibens, Falken- Verlag GmbH, Germany. NELSON, Roy, P., (1987), Publication Design, WM. C. Brown Publishers, Iowa. ROSEN, Ben, (1989), Type and Typography, Van Nostrand Reinhold, New York. SARIKAVAK, Namık K., (2009), Çağdaş Tipografinin Temelleri, Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş., Ankara, Resimler Kaynakçası 15 Şekil-4: http://wikimedia.org/wikipedia/en/thumb/2/21/ Trajan_inscription_duotone.jpg Şekil-5: Hartmann, C., (1998), Kalligraphie Die Kunst Des Schönen Schreibens, Falken-Verlag GmbH. Şekil-6: https://en.wikipedia.org/wiki/scriptorium#/media/file:escribano.jpg Şekil-7: http://www.lambethpalacelibrary.org Şekil-8: http://www.smu.edu/~/media//site/bridwell/exhibitions/schoeffer/images/06117 %20 GutenbergBible.ashx Şekil-10: http://d-design-history.blogspot.com.tr/2011/12/final-exam-blog-post.html Şekil-11: http://www.victorianweb.org/authors/morris/kelmscott.jpg Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 1-15