JUGLANDACEAE 6-7 cinsle temsil edilen bir familyadır. Odunları ve meyveleri bakımından değerlidir. Kışın yaprağını döken, çoğunlukla ağaç, bazıları da çalı formundadırlar. Yaprakları tüysü (bileşik) yapraklıdır. Yaprak ve tomurcuk dizilişi çok sıralı sarmaldır. Tomurcuklar bazı cinslerde (Juglans ve Carya) sapsız ve pullu, bazı cinslerde (Pterocarya) saplı ve çıplaktır. Çiçekleri bir cinsli bir evcikli (1C 1E)dir. Erkek çiçekler bir önceki yıla ait sürgün üzerinde yan durumlu olarak yer almış ve aşağıya sarkan kurul halindedir. Her bir erkek çiçeğin 1 brahte koltuğunda yer almış 3-6 loplu çanak yaprağı ve 3-105 adet etamini vardır. Dişi çiçekler terminal yeni gelişen sürgünde durumludur. Tek tek ya da salkım halinde kurul oluşturur. Tozlaşma rüzgarla gerçekleşir ve iki parçalı stigma gelişmiştir. Meyve tipleri çekirdekli sulu meyve ya da nukstur. Juglans (Cevizler), Pterocarya (Yalancı cevizler), Carya (Amerikan cevizleri)
Cinslerin temel farkları Cinsler Tomurcuk Çiçek Sürgün Meyve Juglans Carya Pterocarya Pullu ve sapsız Pullu ve sapsız Çoğunlukla çıplak ve saplı Erkek çiçek kurulu dallanmamış; etamin sayısı 7-105 Erkek çiçek kurulu 3 çatallı, dallanmış; etamin sayısı 3-7 Erkek çiçek kurulu dallanmamış; etamin sayısı 6-18 Özü bölmeli Özü som, bölmesiz Özü bölmeli Çekirdekli sulu meyve Çekirdekli sulu meyve Kanatlı nuks
JUGLANS (Cevizler) Günümüzde, Kuzey ve Güney Amerika, Güney Avrupa, Ön Asya, İran, Kafkasya, Güney ve Doğu Asya ormanlarında toplam 15-20 türle temsil edilmektedir. Botanik özellikleri: Kışın yaprağını döken boylu ve geniş tepeli ağaçlardır. Tomurcukları sürgünlere sarmal dizilmiş ve az sayıda pulla örtülüdür. Sürgünlerin özü bölmelidir. Yaprakları bileşik (tüysü) olup, tepede tek yaprakçık vardır (tek tüysü). Yaprak kenarları bazı türlerde ince dişli, bazılarında ise tamdır. Yaprakçık sayısı türlere göre (3) 5-23 arasında değişir. Meyve: Büyük çekirdekli sulu meyve tipinde olup, sonbaharda olgunlaşır. Tohum iki loplu, yağlı ve lezzetlidir. Odunları son derece dekoratif ve değerlidir.
Juglans Türleri Juglans regia (Adi ceviz) Juglans nigra (Kara ceviz)
Juglans regia (Adi ceviz) Yayılışı: Türkiye de Doğu Anadolu da doğal yetişmekle beraber, hemen hemen her tarafta kültüre alınmıştır. Botanik özellikleri: 25-30 m ye kadar boylanabilen geniş tepeli bir ağaçtır. Tomurcukları pullu ve sapsız, uç tomurcuğu terminaldir Çoğunlukla yaprak koltuğunda yedek bir tomurcuk daha vardır. Sürgün üzerinde büyük ve çok lentisel belirgindir. Yapraklar büyük, 5-9 yaprakçığa ayrılmış ve kenarları tamdır. Yaprakların alt yüzünde damarların birleşme yerlerinde tüy demetleri vardır. Meyve küre şeklinde ve 3-5 cm çapındadır.
Juglans regia (Adi ceviz)
Juglans nigra (Karaceviz) Yayılışı: Kuzey Amerika nın doğusundaki yapraklı ormanlarda yetişir. Odunu bakımından çok değerlidir. Botanik özellikleri: Tüysü yaprağı oluşturan yaprakçık sayısı 15-23 adet ve yaprakçıklar daha dardır. Bunlar sapsız olarak tüylü ve kalın bir ana eksene (yaprak orta damarı:rachis) oturmuştur. Dip tarafı çarpık, kenarları sık ve ince dişlidir. Alt yüzleri tüylüdür. Meyvelerinde endokarp çok kalındır ve kolay kırılmaz. Bu nedenle meyvesi pek tercih edilmez. Buna karşın odunu çok değerlidir.
Juglans nigra (Karaceviz)
Pterocarya (Yalancı cevizler) Bu cinsin 1 tanesi Türkiye de de yetişen toplam 8 türü dünya üzerinde yayılış göstermektedir. Botanik özellikleri: 1C 1E, anemogam odunsu bitkilerdir. Sürgün üzerinde esas tomurcukla beraber, çoğu kez birkaç tomurcuk daha bulunur. Bu tomurcuklara yedek tomurcuk denmektedir. Tomurcuk dizilişi sarmal; tomurcuklar çıplak (Japon kanatlı cevizi 2-3 pullu) ve saplıdır. Yaprakları bileşik, tek tüysü, yaprakçıklar orta damara karşılıklı dizilmişlerdir; yaprakçıklar sapsız, dip tarafı çarpık, kenarları ince dişlidir. Erkek çiçekleri, uzun, başak şeklinde zengin rasemoz kurullar oluştururlar. Dişi çiçekleri de rasemoz kurullar oluşturur ve meyveleri kanatlı nukstur.
Pterocarya fraxinifolia (Dişbudak yapraklı kanatlı ceviz) Yayılışı: Kafkasya, Anadolu ve Batı İran da yayılış gösterir. Türkiye de Kocaeli, Adapazarı, Akçakoca, Zonguldak, Samsun, Mersin, Maraş ve Gaziantep dolaylarında doğal yayılış gösterirler. Botanik özellikleri: 20-25 m boyunda, geniş tepeli bir ağaçtır. Gövde kabuğu derin çatlaklıdır. Gövde çapı 1.8 m ye kadar ulaşır. Tomurcuk dizilişi sarmal, pulsuz ve saplıdır. Sürgün özü bölmeli; yaprak sapı izi yarım daire şeklindedir. Yaprakçıklar 8-9.5 x 2.5-4.5 cm, kenarları dişli, her iki yüzü de çıplaktır. Yaprakçık sayısı 11-23 adettir. Çiçek ve meyve özellikleri cins özelliklerinde belirtildiği gibidir.
Betulaceae 1C 1 E. Anemogam, kışın yaprağını döken odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar sürgüne almaçlı ya da sarmal dizilmiştir. Tomurcuklar saplı (Alnus) ya da sapsız (Betula) 2 (Alnus) ya da çok (Betula) pulludur. Yaprakları basit ve kenarları dişlidir. Çiçekler simoz çiçek kurulu halindedir. Bu dihazyumlar bir araya gelerek başak şeklinde kurul oluştururlar. Çiçekler yapraklanmadan önce ya da beraber ortaya çıkarlar. Meyve pulları 1 brahte 2-4 brahtecikten oluşmuştur. Başak şeklinde kurul oluşturan erkek çiçeklerin herbirinin çanak şeklinde çiçek örtüsü vardır. Dişi çiçeklerin çiçek örtüsü yoktur. Erkek çiçekler sonbaharda oluşur ve kışı açıkta geçirirler. Dişi çiçekler ise bazı cinslerde açıkta (Alnus), bazılarında tomurcukta (Betula) geçirirler. Cinsleri: Alnus ve Betula dır.
Alnus (Kızılağaçlar) Bu cinsin Kuzey Yarımkürede yayılmış 30 kadar türü bulunmaktadır. Bunlardan iki tanesi ülkemizde doğal yetişmektedir. Botanik özellikleri: Kışın yaprağını döken, ağaç veya çalı halinde odunsu bitkilerdir. Tomurcukları az sayıda pullu (2 pullu) olup, belirgin şekilde saplıdır ve sürgünlere sarmal dizilmişlerdir. Genç sürgünler köşelidir. Yapraklar yumurtamsı ya da ters yumurta şeklinde, kenarları düzensiz çift sıralı dişli ya da dilimli dişlidir. Dişi ve erkek çiçekler kışı açıkta geçirirler. Dişi çiçekten gelişen meyveler küçük bir kozalakçık şeklindedir.
Alnus glutinosa (Adi kızılağaç) Yayılışı: Bu ağaç türü, ülkemizde çok geniş bir yayılış alanına sahip olup, nemli ormanlarda ve nehir kenarlarında yetişmektedir. Botanik özellikleri: 20 (-30) m ye kadar boylanabilen, geniş tepeli bir ağaçtır. Sürgünleri kırmızımtırak yeşil olup, üzeri yapışkan tüylüdür. Yaprakları büyük, (3,5-11 x 3-9 cm) yuvarlak ters yumurta şeklinde olup, en geniş yeri uç kısma yakındır. Yaprağın uç kısmı çoğunlukla küt veya kertiklidir. Yaprak kenarları, kaba biçimde çift sıralı dişlidir. Yaprağın her iki yüzü de genel olarak çıplaktır. Nuks meyve kanatlıdır.
Alnus glutinosa nın alttürleri Alnus glutinosa subsp.glutinosa: (Adi kızılağaç) Trakya, Marmara çevresi, Batı ve Doğu Karadeniz Muş, Bitlis, Maraş, Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde yayılış gösterir. Ayanın alt yüzü damarlar boyunca tüylüdür ve kenarları kaba ve çift sıralı dişlidir. Yaprak uçları kertikli ya da yuvarlakçadır. Alnus glutinosa subsp.barbata: (Sakallı kızılağaç) En önemli farkı yapraklarının alt yüzünde kirli sarı-kırmızı tüy demetlerinin bulunmasıdır. Bu nedenle sakallı kızılağaç denmiştir. Ayrıca ayanın uç kısmı kertikli değildir, kenarları basit ya da çift sıralı dişlidir. Doğu Karadeniz Bölgesinde yetişir. Alnus glutinosa subsp.antitaurica: (Toros kızılağacı) 6-7 m ye kadar boylanabilen küçük bir ağaçtır. Yaprakları daha küçük, alt yüzleri ve yaprak sapları sık tüylüdür. Yaprak kenarları çift sıralı dişlidir. Adana, Hatay ve Maraş çevresinde yetişir. Endemiktir.
Alnus glutinosa subsp.glutinosa subsp.barbata subsp.antitaurica
Alnus orientalis (Doğu kızılağacı) Yayılışı: Doğu Akdeniz in bir ağacıdır. Güneybatı ve Güney Anadolu da dere ve su kenarlarında bulunur. Botanik özellikleri: Diğer doğal türden, Meyve kurulunun daha büyük olması (1.8-2.6 x 1-1.6 cm) Nuks meyvenin kanatsız olması ve Yapraklarında en geniş yerin sap kısmına yakın olmasıyla ayırt edilir.
Alnus glutinosa Alnus orientalis
Alnus orientalis in varyeteleri Alnus orientalis var.orientalis: Genç sürgün, yaprak sapı ve yaprakları çıplak. Alnus orientalis var. pubescens: Genç sürgün, yaprak sapı ve yaprakları tüylüdür.
Alnus orientalis
Betula (Huşlar) Betula (Huş) cinsinin Kuzey Yarımkürede, Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika da yayılmış 40 kadar türü vardır. Bunlardan dört tanesi ülkemizde doğal yetişmektedir. Botanik özellikleri: 1C 1E. Kışın yaprağını döken, anemogam odunsu bitkilerdir. Gövdeleri çoğunlukla beyaz ince kabukludur, kabuklar uzun süre çatlamadan kalır. Enine ince levhalar halinde soyulur. Sürgünleri ince, uzun, çoğunlukla kırmızımtırak kestane rengindedir. Tomurcuk dizilişi almaçlı (iki sıralı sarmal) dır. Uzun sürgünlerdeki tomurcuklar az sayıda pullu (çoğunlukla 3), kısa sürgünlerdeki tomurcukları dışarıdan görülen 5-7 pulla örtülüdür. Yaprakları uzun saplı, üçgenimsi yumurta biçiminde ve kenarları çift sıralı dişlidir. Sonbaharda oluşan erkek çiçeklerin başak şeklinde kurul oluşturur; 2-3 kurulu bir arada bulunur ve kışı açıkta geçirir. Dişi çiçekleri de erkek çiçekler gibi kurul oluşturur; bunlar kışı tomurcukta geçirir ve ilkbaharda oluşur. Meyve kanatlı nukstur. Odunları küçük dağınık traheli gruba girer.
Betula türleri Betula pendula: Siğilli huş, Akhuş, Avrupa huşu, Salkım huş Betula litwinowii: Kafkas tüylü huşu Betula medwediewii: Kızılağaç yapraklı huş Betula recurvata
Betula pendula (Siğilli huş, sarkık dallı huş) Yayılışı: Ülkemizde, Doğu ve Kuzey Doğu Anadolu, Nemrut dağı krateri içinde, Tunceli-Munzur Vadisi, Artvin-Ardanuç, Erzincan, Erzurum, Muş, Gümüşhane ve Kars dolaylarında yayılmaktadır. Botanik özellikleri: 20 m ye kadar boylanabilen sarkık dallı bir ağaçtır. Gövde kabukları parlak beyaz renkli, geniş ve ince levhalar halinde soyulabilir. Lentiseller enine uzun çizgiler halindedir. Tomurcuklar sivri uçlu, dip kısmı şişkin, sürgüne yatık durumdadır. Yapraklar damla uçlu, 3-7 cm boyunda, dip tarafı birdenbire daralır ve baklava dilimi şeklindedir. Kenarları çift sıralı dişlidir. Dişi çiçekler kışı tomurcukta geçirir; erkek çiçekler ise 2-3 tanesi bir arada kışı açıkta geçirir. Sürgün ve yaprakları çıplaktır.
Betula litwinowii (Kafkas tüylü huşu)
Betula medwediewii(kızılağaç yapraklı huş)