DERS 5 2. ANTİK ÇAĞ TAŞ İŞÇİLİĞİ Farklı minerallerin bir araya gelerek sertleşmesinden oluşmuş kayaçlardan doğal yollarla kopmuş ya da insan tarafından bilinçli olarak koparılan veya çeşitli yöntemlerle kesilerek elde edilen parçalara taş denir. Taşlar elde edildikleri ya da koptukları kayaçların isimlerini alırlar. Taşın çeşitli aletlerle işlenerek şekillendirilmesi olayına taş işçiliği denir. Taş işçiliği terimi daha çok el aletleri ile yapılan şekillendirmeyi kapsar. Taş işçiliğine ait bilgilerimizi yazılı belgelerden, rölyef ve resimler ile tamamlanmadan bir nedenle yarım kalmış mimarlık ve heykeltıraşlık eserlerinden edinmekteyiz. Dersimizin bu bölümünde taşın taş ocağından çıkarılmasından mimari yapıdaki yerine ya da bir sanat eserine dönüşmesine kadar olan aşamalar teker teker ele alınarak anlatılacaktır. İlk olarak taşın ocaktan çıkarılması ve şantiye veya atölyeye taşınmasına kadar geçen aşamaları inceleyelim. Resim 1. Antik taş ocağı, (Singer 1957, 26, Fig. 24). 1
2.1. TAŞIN OCAKTAN ÇIKARILMASI VE ŞANTİYEYE TAŞINMASI Antik dönemde taşlar ocaktan çatlatma, aşındırma ve kesme olmak üzere üç yöntemle çıkarılırdı. 2.1.1. a. Çatlatma Yöntemi 2.1.1. Taşın Ocaktan Çıkarılması Çatlatma yöntemi iki şekilde gerçekleştirilmiştir. 2.1.1.a. 1. Isıl işlem uygulayarak çatlatma: Bu yöntemde ya kayaç üzerindeki doğal çatlaklardan faydalanılır ya da yeni bir çatlak oluşturulurdu. Yeni bir çatlak oluşturmanın en ilkel yolu kayaç üzerinden koparılmak istenen parça boyunca ateş yakıp, sonra bu ateşe su dökerek ısınan kayacın aniden soğuması sağlanarak çatlatılırdı. Bu yöntem doğal çatlaklara da uygulanarak mevcut çatlakların genişlemesi sağlanırdı. Çatlatma işleminin ardından bu çatlaklara ya ahşap kamalar yerleştirdikten sonra ıslatarak kamaların şişmesi sağlanır böylece çatlaklar genişletilir ya da blok kayaçtan tamamen koparılırdı. Çatlağı genişletmek ve parçanın kopmasını sağlamanın bir diğer yolu da oluşturulan çatlaklara metal kamalar çakarak genişletmek ve demir kaldıraç (küskü) ile taşı kopmaya zorlamaktı. 1 2.1.1.a. 2. Kama yardımı ile çatlatma: Bu yöntem iki şekilde uygulanırdı. Birinci yöntemde kayaç üzerine kesilecek hat boyunca yuvalar açılarak bu yuvalara ahşap kamalar yerleştirilir, kamalar ıslatılarak şişmesi sağlanır ve böylece kayaç çatlatılarak blok alınırdı. İkinci yöntemde birinci yöntemde olduğu gibi kesilecek hat boyunca kama yuvaları açılır ve bu yuvalara metal kamalar yerleştirilerek çakılırdı. Gerektiğinde kamaların boyutu değiştirilerek kayaç istenilen yerlerinden çatlayana kadar işleme devam edilirdi. Resim 2. Kama yuvasının ek lamalar kullanılarak genişletilmesi, (Singer 1957, ) 1 Martin 1965, 163-179; Orlandos 1968, 2-23; Asgari 1979, 453 2
Resim 3. Kama ile blok çatlatma, (Adam 1980, 30, Fig. 39). Resim 4. Kama yardımı ile kesilmiş bir blok üzerinde görülen kama izleri, (Casson 1970, ) 2.1.1. b. Aşındırma ve Kama Yardımı ile Çıkarma Kayaçlardan taş çıkarma yöntemlerinden birisi de aşındırarak çıkarmadır. Bu yöntemde kayaçtan çıkarılacak bloğun çevresi çeşitli aletlerle parçalanarak aşındırılır ve böylece bloğun çevresinde bir kanal oluşturulur. Bu işlem bloğun kayaçtan koparılacak alt yüzüne ulaşana kadar sürdürülür. Bloğun alt kısmına da yanı yöntemle kanal açılarak mümkün olduğunca girilir. Daha sonra küskü ve kamalar yardımı ile blok kayaçtan koparılır. 2 2 Bu yöntemle taş çıkarılan ocak için bkz.: Bingöl 2012, 98-99, Res. 92. 3
Resim 5. Selinus G Tapınağı sütunlarının taş ocağından çıkarılışı, (Adam 1980, 25, Fig. 26) 2.1.1. c. Keserek Çıkarma Taşı ocaktan çıkarma yöntemleri içinde en gelişmiş olanı keserek çıkarmadır. Taşı kesecek el aletlerinin üretilebilmesi için kolay şekillendirilebilen ancak sağlam olan bir metalin yani tuncun keşfedilmesi gerekmiştir. Taşın metalle işlenmesi ancak tuncun keşfiyle birlikte gelişmiştir. Kesme için kullanılan bu aletler en basit şekli ile tek saplı bıçağı, baltayı ya da karşılıklı iki sapa sahip yarım daire formlu zırhı andırır. Bunlar sapından tutulup taş üzerinde ileri geri hareket ettirilerek kesme işlemi yapılıyor olmalıdır. Resim 6. Schwandner 1991, 219-221, Abb. 5. Yarım daire ya da hilal formlu kesicilerin saat sarkacı gibi çalıştırılan tipleri de kullanılmış olmalıdır. Alet, kesme işlemini sabit bir noktadan sarkıtılmış uzunca bir kolun ucuna bağlanarak sarkaç ileri geri salınarak yaptığı için bıraktığı hilal formlu izlerden tanımak mümkündür. Bu aletin kullanıldığına ilişkin söz konusu izleri Alacahöyük'de çeşitli taş blokları üzerinde görmek mümkündür. 4
Resim 7. Sarkaç düzenekli lama ile kesme izi, (Schwander 1991, 218, Abb. 4) Resim 8. Schwandner 1991, 219-221, Abb. 6-8. Muhtemelen karşılıklı iki ahşap sapa sahip düz lamalarda kayaçlardan blok halinde taş kesmek amacı ile kullanılmıştır. Metal lamalarla yapılan kesme işleminde lamanın çok hızlı aşınmasını önlemek ve kesme işlemini hızlandırmak için kesilecek blok üzerinde testere lamasının izi üzerine ıslatılmış kum dökülmüş olduğu tahmin edilmektedir. Testere ile 5
kesilmiş blokların yüzeyinin perdahlanmış gibi pürüzsüz oluşu, dikkatli bakılmadıkça lama izlerinin fark edilmemesi bu görüşü doğrular niteliktedir. Resim 9. Bronz testere laması, Boğazköy, (Bilgili 2004, 97) Resim 10. Testere izleri, (Richter 1943, 192, Fig. 2 ve 3) 2.1. 2. Ocaktan Kesilen Taşın Şantiyeye Taşınması Ocaktan kesimi sırasında ve/veya ocaktan çıkarıldıktan hemen sonra çoğu zaman kabaca şekillendirilen blok şantiye ya da sanat atölyesine kara ve deniz yolu ile taşınırdı. Karayolu ile taşımada taş ocaklarının şantiye veya atölyeye yakın olması tercih edilirdi. Taş ocağının denize yakın olması taşıma açısından önemli bir avantajdı. Prokennesos (Marmara Adası) mermer ocaklarının 3 antik çağda yoğun olarak kullanılmasının sebebi deniz yolu ile taşımacılığın karaya göre daha kolay oluşu olmalıdır. Öte yandan Afyon-İscehisar'da yer alan antik mermer ocakları Dokimeion'dan çıkarılan mermerin 4 Roma Dönemi'nde İtalya-Roma 'ya kadar taşınarak kullanılmış olması 5, Anadolu'daki birçok taş ocağından çıkarılan taşın karaya yolu ile limanlara taşınıp buradan deniz aşırı ticaretinin yapıldığını ortaya koymaktadır. Karayolu taşıma için genellikle taş ocaklarında oluşan artık taş parçaları ile bir yol oluşturulur, taşlar hiç değilse gidecekleri yolun bir bölümünü bu yol üzerinde alırdı. Ocaktan kesilen taş ya kızağa alınarak ya da direk tomruklar üzerine çekilerek hareket ettirilirdi. 3 Asgari 1978, 467-480. 4 Asgari 1977, 289-321. 5 Bingöl 2012, 104. 6
Resim 11. Kesilen taşın tomruklar üzerinde çekilerek taşınması, (Adam 1980, 22, Fig. 21). Resim 11. Taşın kızak üzerinde hazırlanmış bir yolda çekilişi, (Orlandos 1968, 24, Fig. 8). 7
Orlandos'a göre kimi zaman blok etrafına ahşap bir tekerlek yapılır veya bir araba içinde taşınırdı (Resim 12-14). 6 Resim 12. Taşa ahşap bir tekerlek giydirilerek taşınması (Orlandos 1968, 26, Fig. 10) Resim 12. Taşa ahşap bir tekerlek giydirilerek taşınması (Orlandos 1968, 26, Fig. 11). Resim 13. Taşa ahşap bir tekerlek giydirilerek taşınması (Orlandos 1968, 27, Fig. 12) Resim 14. Taşa ahşap bir tekerlek giydirilerek taşınması (Orlandos 1968, 28, Fig. 13). 6 Orlandos 1968, 26-28. 8
Resim 14. Roma Museo Nationale'de bulunan bir kabartma, (Adam, 1980, 29, Fig. 37). Yine Orlandos'a göre deniz yolu ile taşımada büyük bloklar direk gemi içine yerleştirilmezdi. Bu hem güvenli değildi hem de pratik değildi. Büyük bloklar iki gemi arasında boyundurukla askıya alınarak taşınırdı. 7 Böylece suyun kaldırma gücünden faydalanarak taşın ağırlığının azalması da sağlanmış olurdu. Resim 15. Taşa ahşap bir tekerlek giydirilerek taşınması (Orlandos 1968, 29, Fig. 14). 7 Orlandos 1968, 29. 9
Kaynakça Adam 1980 Adam, J. P., Roman Building: Materials and Techniques Capania 1980. Asgari 1977 Asgari, N., "Phrygian Quarries", AJA 81, 289-321. Asgari 1978 Asgari, N., "Roman and Early Byzantine Marble Quarries of Proconnesus", içinde: Teh Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankara, 467-480 Asgari 1979 Asgari, N., Antik Mermer Ocakları, TTK 18:1, 451-456. Bilgili 2004 Casson 1970 Martin 1965 Bingöl 2012 Orlandos 1968 Bilgili, Ö., Anadolu Dökümün Beşiği, İstanbul. Casson, S., The Technique of Early Greek Scuplture, New York. Martin, R., Manuel D Architecture Grecque I: Matèriaux et Technoques, Paris. Bingöl, O., Bu Koca Taşları Nasıl İşlediler, Nasıl Kaldırdılar, Bilim Kültür Sanat Yayınları, Ankara. Orlandos, A., Les Matèriaux de Construction : Et la Technique Architecturale das Anciens Grecs, c. 2, Paris. Richter 1943 Richter, G., "The Drove", AJA 47, 192. Singer 1957 Schwandner 1991 Singer, C., A History of Technology, Vol. II, London. Swandner, L. E., " Der Schnitt im Stein. Beobachtungen zum Gebrauch der Stein säge in der Antike", Bautechnik der Antike, Band 5, 216-223. 10