ÖLÇÜ SİSTEMİ TEMEL BÜYÜKLÜKLER

2. HAFTA ÖLÇÜ SİSTEMİ TEMEL BÜYÜKLÜKLER Birim-Boyut "Birim (Unit)" ve "Boyut (Dimension)" kelimeleri kesinlikle birbirine karıștırılmaması gereken birer kavramı ifade ederler. "Boyut", kalitatif bir kavram olup herhangi bir büyüklüğün "hangi türden" bir büyüklük olduğunu belirtir. Örneğin, "uzunluk" kelimesi iki nokta arasındaki uzaklığı herhangi kantitatif bir değer belirtmeksizin ifade eder ve bir boyuttur. Bunun gibi hacim, ağırlık, hız, sıcaklık vb. kelimeler de birer boyutu belirtirler. "Birim" kelimesi ise herhangi bir boyutun ölçümü için kullanılan referans büyüklüğü ifade eder. Örneğin, "metre" "uzunluk" boyutunu ölçmekte kullanılan bir referans büyüklüktür. İstersek aynı uzunluk boyutunu ölçmek için bir bașka birimi de kullanabiliriz (örneğin, santimetre, kilometre gibi). 1

ÖLÇME Ölçme; birim kullanılarak bir büyüklüğün rakamlarla ifade edilmesidir. Bir büyüklüğün ölçülmesi ise, onun kendi cinsinden birim olarak seçilen bașka büyüklüklerle karșılaștırılması ișlemidir. Makine elemanlarının ölçülendirilmesi ve makinelerinin ișletme özelliklerinin belirlenmesi yönünden, ölçü birimlerinin iyi tanınması ve doğru olarak kullanılmasına gereksinim vardır. Verilen büyüklüklerin birimsiz olması halinde, uygulamada büyük hataların ortaya çıkabileceği doğaldır. Bu nedenle, birimlerin doğru olarak kullanılması oldukça önemlidir. Ölçü Sistemi Ölçülen büyüklüğün özelliğine ve ölçümde aranan duyarlılık derecesine göre çeșitli birim sistemleri kullanılmaktadır. C.G.S. (Santimetre-Gram-Saniye) M.K.S. (Metre-Kilogram-Saniye) M.Kp.S. (Metre-Kilopond-Saniye) M.N.S. (metre-newton-saniye) M.T.S. (Metre-Ton-Saniye) 2

Ölçü Sistemi Uluslararası Birimler Sisteminde Büyültme ve Küçültme Değerleri Ölçü Sistemi Bir fiziksel büyüklük bir sayı ve birimin çarpımından olușur. 3 tek bașına bir șey ifade etmez 3 kg 3 m 3 m/s 3

Ölçü Sistemi Fiziksel büyüklüklerin esasında temel büyüklükler vardır. Temel büyüklüklerin tanımlanmasında bașka bir büyüklüğe ihtiyaç yoktur. Diğer tüm fiziksel büyüklükler temel büyüklükler ile tarif edilirler ve türetilmiș büyüklük adını alırlar. Türetilmiș büyüklüklerin birimleri de temel büyüklüklerin birimlerinden olușur. Birimlerin, bütün dünyaya yayılmasına ve kolaylıkla kullanılmasına çaba gösterilmektedir. Uluslar arası birimler sistemi SI (Systeme International D Unites), temel birimler olarak verilen birimleri kabul etmiștir. 4

Uluslararası Birimler Sistemi (SI), bașta endüstride gelișmiș ülkeler olmak üzere hemen hemen bütün dünya ülkelerince kabul edilmiș ya da kabul edilmek üzeredir. Bu birim değișikliğinin nedeni, SI birimlerinin kullanımında getirdiği kolaylık ve yararları göz önüne alındığında kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. 1970 yılında varılan uluslararası bir anlașmayla belirlenmiș, 1977 yılından itibaren kullanılması zorunlu hale getirilmiștir. Amaç temel büyüklük ve birimlerde ortak kullanımdır. 5

Bu sistem ile metrik sistemin kullanılmasında görülen sorunlar ve zorluklar giderilmiștir. Zira bu sistemin en büyük özelliği her fiziksel büyüklük için bir tek birimin tanımlanmıș olmasıdır. Diğer önemli bir özelliği ise her fiziksel değer için tek ve iyi tanımlanmıș simgelerin kullanılmasıdır. Bu șekilde farklı disiplinlerde aynı simgelerin farklı değerler için kullanılması sonucu görülen karıșıklıklar giderilmiș olacaktır. Bu sistemde: Birim kuvvet, birim kütlenin birim ivme ile çarpımıdır. Birim iș: birim kuvvetin, birim uzaklık ile çarpımına eșittir. 6

Günümüzde mühendislik hesaplamalarında değișik birim sistemleri kullanılmaktadır. Ülkemizde halen kullanılmakta olan metrik sistem, kendi içinde bile değișik alt sistemler içermektedir. Örneğin, kimi zaman, metrik sistemin bir türü olan CGS (centimeter-gram-second), kimi zaman da MKS (metre - kilogramsecond) kullanılmaktadır. Bazı konularda ise imperial (inch, pound vb.) birimleri kullanılmaktadır. Bu karmașıklık kendi içerisinde çok değișik șekillerde gösterilebilmektedir. Örneğin : Kg/m 2, gr/cm 2, ton/m 2, libre/ft 2, ton/ft 2, libre/inç 2, vb. basınç birimleri olup değișik simgelerle gösterilebilmektedir. SI birimlerinde ise basınç birimi paskal (Newton/m 2 ) olup Pa simgesi ile gösterilmektedir. Basınç kelimesi, SI birimleri kullanıldığında tüm kargașalık ortadan kalkacak ve aklımıza tek birim, Paskal (Pa) gelecektir. 7

SI temel büyüklükler Büyüklük Birim Sembol Uzunluk birimi metre. 16 Ekim 1927 -Yedinci Ağırlıklar ve Ölçüler Genel Konferansı, platin-iridyum alașımı standard çubuğun üzerindeki iki merkezî çizginin eksenleri arasındaki 0 C'deki uzaklığın, bu çubuk 1 atmosfer standard basınç altındayken ve birbirinden 571 milimetre mesafedeki iki silindirin üzerinde yatay duruyorken yapılan ölçümünü metrenin tanımı olarak düzeltmiștir. 20 Ekim 1960 - Onbirinci Ağırlıklar ve Ölçüler Genel Konferansı, metreyi kripton-86 atomunun 2p10 ve 5d5 kuantum seviyeleri arasındaki geçișteki ıșımanın boșluktaki dalgaboyunun 1.650.763,73'de biri olarak tanımlamıștır. 21 Ekim 1983 -OnyedinciAğırlıklar ve Ölçüler Genel Konferansı, metrenin tanımını ıșığın boșlukta 1/299.792.458 saniyede aldığı mesafe olarak yapmıștır. 8

Kütle birimi kilogram. Kilogram (sembolü kg) Uluslararası Birimler Sistemi'nde (SI, Fransızca Le Système International d Unités 'den kısaltma) kütlenin temel birimidir. Kilogram, Uluslararası Kilogram Prototipi'nin kütlesine eșit olarak tanımlanmıștır, [1] bu da bir litre suyun kütlesine neredeyse eșittir. Adında bir SI öneki (k) içeren tek SI temel birimidir. Ayrıca, farklı laboratuvarlarda ölçülebilecek temel fiziksel bir özellik yerine, insan yapımı bir cisme dayandırılmıș tek SI birimidir. Zaman birimi Saniye. Sezyum atomu ile rezonans halindeki bir mikrodalganın periyodunun 9.192.631.770 katı bir saniyedir. 1997 deki CIPM toplantısında bu tanımın durağan ve 0 K termodinamik sıcaklıkta Sezyum atomu için geçerli olduğu onaylandı. Karșılıklı Tanıma Düzenlemesi (CIPM MRA) 9

Akım șiddeti Amper. 1 Amper (A), vakum içine paralel olarak yerleștirilmiș, birbirleri ile aralarında 1 metre (m) aralık bulunan, doğrusal olarak sonsuza kadar uzanan, çapları ihmal edilebilecek kadar küçük yuvarlak kesitteki iletkenlerden zamana bağlı olarak değișmeden akan akımın, her metresinde (m), 0,2 mikronewton luk (µn) bir kuvvet olușturan akım miktarıdır. 0,2 µn=2x10-7 N Sıcaklık birimi Kelvin. 1954'teki onuncu Ağırlık ve Ölçüler Genel Konferansı'nda (Conférence Générale des Poids et Mesures) suyun üçlü noktasının termodinamik sıcaklığının (mutlak sıfırla olan farkının) 273.15'de biri olarak tanımlanmıștır. Santigrat derecesi sıfır noktasını suyun donma noktası olarak aldığından, 0 C 273.15 K'e eșit olur. Benzeri șekilde Santigrat derece olarak ifade edilen herhangi bir sıcaklığı Kelvine çevirmek için söz konusu değere 273.15 eklenir. Örneğin: 22 C=295.15 K (22+273.15) 10

Madde miktarı Mol. 12 g C elementindeki atom sayısı kadar tanecik içeren sistemdir. 0 derece ortam sıcaklığı ve 1 Atmosfer basınç altında bir mol gaz 22,4 litre hacim kaplar. Ișık șiddeti Candela. 540,1012 Hertz frekansında ve 555 nanometre dalga boyunda monokromatik ıșık yayan, ıșık kaynağı her bir hacimsel açı birimi 1 steradyanda 1/683 Watt gücünde ıșık yayıyorsa șiddeti 1 Candela dır. 11

Bazı türetilmiș büyüklükler; Bazı türetilmiș büyüklükler; 12

Bazı türetilmiș büyüklükler; Bazı türetilmiș büyüklükler; 13

Boyut analizi Boyut analizi 14

Boyut analizi Boyutların homojenlik ilkesi Örnek 4.1 Boyut analizi Boyut analizi Birim analizi 15

Örnek Bir traktör arkasına baglı römorku 2 saat içerisinde 800 kg lık çekme kuvveti ile 50 km lik yere götürüyor. Verilenlere göre traktörün gücünü PS cinsinden bulup kw a çeviriniz. Örnek 16

Standartlar Standart, Uluslararası Standardizasyon Birliği (ISO) tarafından yapılan tariflere göre, üretimde, anlayıșta, ölçme ve deneyde bir örneklikti Teknik standart, belirli bir norm ya da gerekliliği belirtmek amacıyla kullanılan terim. Genellikle bir mühendislik dalına ilișkin teknik ölçüt, yöntem, ișlem ve uygulamaları içermektedir. Standartlar Bir makinenin tasarımı sırasında benze ișlevi yerine getirecek elemanlar her seferinde yeni baștan boyutlandırılmazlar. Tekniğin gelișim sürecinde fonksiyonel yönden tatmin edici olgunluğa ulașmıș parçalar standartlaștırılır, boyutları ve diğer bazı özellikleri tespit edilir. 17

Standartlar Standart veya normlar ulusal ve uluslararası olarak iki gruba ayrılır. Türk Standartları TS Alman Normları DIN Uluslararası Standartlar ISO Avrupa Standartları EN Standartlar Standartlașma sayesinde benzer ürünler aynı boyutlarda ve çok sayıda üretileceği için üretimde ucuzluk, konstrüksiyonda çizimden montaja kadar kolaylık sağlayacaktır. Hangi marka elektrik ampulü alırsak alalım, ampulün vidalı kısmı lambadaki yuvaya uyacaktır. Standart olmasaydı bu mümkün olamazdı. 18

Standartlar Standartlașma değișmesi gereken parçalar açısından da kolaylık, ekonomiklik sağlamakta, sık sık karșılaștığımız problemlere keyfi, farklı çözümler yerine doğruluğu kabul görmüș çözümler sunmaktadır. Standartlar Standartlar sadece makina elemanlarını ve teknik yașamı kapsamaz. Yașamımızın her alanını ilgilendiren normlar vardır. Sembol, ișaret, ad ve tanım normları, teknik ürünlerin șekillendirilmesine yönelik konstrüksiyon normları, kontrol, emniyet normları gibi. 19

Standartlar TS 293 Milletlerarası Birimler Sisteminin Temel Büyüklük ve Birimleri TS 294 Milletlerarası Birimler Sisteminin Uzay ve Zaman Büyüklük ve Birimleri TS 295 Milletlerarası Birimler Sisteminin Periodik Olaylar Büyüklük ve Birimleri TS 296 Milletlerarası Birimler Sisteminin Mekanik Büyüklük ve Birimleri TS 297 Milletlerarası Birimler Sisteminin Isı Büyüklük ve Birimleri TS 1307 Soğutma Birim ve Sembolleri TS 1308 Elektrik ve Magnetizma Büyüklükleri ve Birimleri TS 1309 Akustik Büyüklükleri ve Birimleri Standart Sayılar ve Seriler Standartlaștırmadan amaç bir alanın bütün ihtiyaçlarını en az sayıda terimle ve yeterli hassasiyetle karșılayacak șekilde bir veya birkaç sayı serisi ile basamaklandırmayı sağlamaktır. 20

Bir konstrüksiyonda temel büyüklükleri belirlerken veya aynı makinanın daha büyük ve küçüklerinin üretiminde eș görevli elemanların boyutlarını belirlerken değerlerini geliși güzel seçmek yerine teknolojik yașamda kabul görmüș sayılardan yararlanılır. 1870/71 Prusya savaşından sonra Fransız Hava Kuvvetlerinde mühendis olarak çalışmaya başlayan Albay Charles Renard ikmal konusunda yaşadığı güçlükleri bulduğu sayı dizileri ile aşmıştır. Askeri amaçla kullandıkları balonların halatları çeşitli kuvvetlere karşı 425 çeşitte değişik kesitlerde yapılmıştı. Bu kadar çeşidin siparişi, depolanması ve ikmali büyük sorunlar yarattığı için bunlar arasından en uygun 30-40 kadarının seçilmesine karar verildi. 21

Önce problemi aritmetik seri ile çözmeye çalıştı. 2 mm den 80 mm ye kadar çaplar 2mm lik aralıkla 2 4 6 8...76 78 80 mm şeklinde sıralandığında başlangıçta uygun aralıklar sona doğru gereksiz şekilde hassaslaşıyordu. Aralıkları 4 mm alarak basamak sayısını 20 ye düşürdü 2 6 10.. Bu sınıflamada ise 3 mm çaplı halat kullanılması gereken yerde 6mm lik halat kullanmak gerekiyordu, bu da gerçek ihtiyacın %100 fazlası olduğundan konstrüksiyonu pahalı ve hantal yapıyordu. Bu amaçla mühendis Albay Renard geometrik seri kullanılması Gerekli olduğunu tespit etti. Serilere Renard serisi adı verildi. Renard serileri ortak farkı n olan geometrik dizilerdir: Ortak fark n = 5, 10, 20, 40 ise R5, R10, R20, R40 şeklinde belirtilir. Bu sistem sayesinde üretilen mekanik aksamların imal adet sayıları (çeşitliliği) azaltılmıştır. Bu normalleştirme sistemine 1952 yılında ISO Standart ı tarafından geçerlilik verilmiştir. 22

bir örnek ile normalleştirme sisteminin avantajlarını açıklamaya çalışalım Pazar ihtiyaçlarını dikkate alarak 10mm den 100mm ye kadar çaplı çelik boru ürettiğimizi var sayalım. En öncelikli ihtiyaç on çeşit çelik boruyu hangi çapta üreteceğimize aritmetik dizi olarak karar vermektir Bu dizi günlük hayatta çok genel olarak kullandığımız 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100 mm olabilir. Eğer kullanıcının 92 mm çapında bir boruya ihtiyacı varsa, kullanıcı 100 mm çapında bir boru kullanması gerekir ama bu istediği ölçüden [(100-92)/92] %8,7 fazladır. Eğer 12mm çaplı bir boruya ihtiyacı varsa, 20mm lik boruyu seçmek zorundadır, bu ise gerçek ihtiyacından %66,6 fazla olacaktır. Görüldüğü gibi aritmetik dizilerin doğruluk payları küçüktür. 23

Buna göre çapı 10mm den 100mm ye kadar olan çelik boruların üretilmesinde geometrik dizi kullanılırsa aşağıdaki çapların üretilmesi gerekmektedir. Ortak fark 10 a göre sayı dizisi. 10, 12.5, 16, 20, 25, 32, 40, 50, 63, 80, 100. Önceki örneğimizi tekrar kullanırsak, eğer kullanıcı 92mm çaplı boruya ihtiyacı varsa 100mm çaplı boru kullanması gerekmektedir, bu ihtiyacından yine %8,7 fazladır. Ancak eğer 12mm ye ihtiyacı varsa bu yeni sistemde 12,5mm alması yeterli olacaktır ki bu ihtiyaçtan sadece %4,2 fazladır. Standart sayılar belli bir düzendeki ihtiyaç kademelerinin tamamını eksiksiz olarak kapsayan en mantıksal araçları oluștururlar. (motorların güçleri, pompaların verimi v.b. gibi) 24

Uygulamada, 1 ile 10 norm sayı olarak kabul edilmiș ve bu sayıların arası elemanlar geometrik dizi olușturacak șekilde bölünmüștür. Geometrik dizinin ard arda gelen iki elemanı arasındaki bağıntı; a k = a 1 f k-1 a 1 a 2 a 3.. a k a 1 a 1 f a 1 f 2.. a 1 f k-1 Eğer 1 ile 10 arasında istenilen aralık sayısı n ise dizi 1 f f 2 f 3.. f n şeklinde olacaktır. f n =10 ise Çarpan (basamak faktörü) Oluşan seri Rn şeklinde ifade edilir. f n 10 olur. 25

Temel Seriler Bu șekilde olușturulan dört temel seri vardır. R5, R10, R20 ve R40 serileri R5 f 5 10 1,6 R20 f 20 10 1,12 R10 f 10 10 1,25 R40 f 40 10 1,06 Rn f n 10 10 1 n Standart seriler ISO 2, TS 299 ve DIN 323 de, kullanım yerleri de ISO 17 ve TS 300 de verilmiștir. 26

R20 1 1,12 1,25 1,4 1,6 1,8 2 2,24 2,5 2,8 3,15 3,55 4 4,5 5 5,6 6,3 7,1 8 9 10 R10 1 1,25 1,6 2 2,5 3,15 4 5 6,3 8 10 R5 1 1,6 2,5 4 6,3 10 R20 serisi R40 serisi içindeki rakamların bir atlaması ile elde edilebilir. R10 serisi R20 den, R5 serisi de aynı şekilde R10 serisinden elde edilebilir. TEMEL seriler 1 in altında ve 10 nun üzerinde virgül farkı ile devam ederler. R5 0,01 0,016 0,025 0,04 0,063 0,1 0,16 0,25 0,4 0,63 1 1,6 2,5 4 6,3 10 16 25 40 63 100 160 250 400 630 1000. 27

Standart serilerin gösterimi belli kurallara bağlıdır. Seri her iki yönden sınırsız ise R5, R10, R20 șeklinde; aksi takdirde așağıdaki șekillerde ifade edilir. R10 (1,25..) R10 ( 6,30) R20 ( 40..) R40 (12,5..75) Bașlangıcı sınırlı ise Sonu sınırlı ise İçinde belirli bir rakamı bulundurması gerekiyorsa Bașlangıcı ve sonu sınırlı ise Türetilmiș Seriler Bir temel seriden 2,3,4, p terimde biri alınarak elde edilen serilere türetilmiș seri adı verilir. R5/2(1.40) serisinin seri elemanları nelerdir? R5 serisi: 1 1,6 2,5 4 6,3 10 16 25 40 63 100.. R5/2(1.40) 1 2,5 6,3 16 40 28

R20/4 (10 100) Türetilmiş serisinin seri elemanları nelerdir? R20 1 1,12 1,25 1,4 1,6 1,8 2 2,24 2,5 2,8 3,15 3,55 4 4,5 5 5,6 6,3 7,1 8 9 10 11,2 12,5 14 16 18 20 22,4 25 28 31,5 35,5 40 45 50 56 63 71 80 90 100 112 125 140....... R20/4 (10 100) 10 16 25 40 63 100 R20/3 (6,3 100) Türetilmiş serisinin seri elemanları nelerdir? R20 1 1,12 1,25 1,4 1,6 1,8 2 2,24 2,5 2,8 3,15 3,55 4 4,5 5 5,6 6,3 7,1 8 9 10 11,2 12,5 14 16 18 20 22,4 25 28 31,5 35,5 40 45 50 56 63 71 80 90 100 112 125 140....... R20/3 (6,3 100) 6,3 9 12,5 18 25 35,5 50 71 100 29

Türetilmiș seri için çarpan f=10 p/n dir. Türetilmiș seriler 1 in altında ve 10 un üzerinde virgül farkı ile devam ETMEZLER. Genel makina sanayinde R10, R20 gibi temel seriler, takım tezgahlarının devir sayılarında R20/3, R10/3 gibi türetilmiș seriler kullanılır. Milletlerarası elektroteknik komisyonu tarafından standart akımlar için 1 ile 10000 A aralığı R10 serisine uygun olarak, Fransızlar bakır tellerin çaplarını (mm) R40 (0,0215 0,200) serisine, Belçikalılar iș makineleri millerinin dakikadaki dönme sayılarını R20 temel ve R20/2, R20/4, R20/6 serisine, Almanlar basınçlı su deposu hacimlerini (lt) R5 (4 100), R10 (100 2500) serisine uygun olarak düzenlemișlerdir. Modellemelerde (model hesaplamalarında) türetilmiș (Rn/p) seriler kullanılır. 30

Sayı dizilerinin üretilen elemanın boyutlarına uygulanması esas olarak ikmal konusunu hedef alır. Kademe sayısının geometrik seriler yardımıyla düșürülmesi; a. İșleme takımlarında azalma b. Bağlama aparatlarında azalma c. Ham madde boyutlarında azalma d. Satıș ve servis yerlerinde minimum depolama hacmi elde edilmesini sağlar. Eğer kullanılan dizi Renard dizisi ise bunun sağladığı bazı avantajlarda vardır. a. Makinelerin kademelendirilmesinde R10 serisi kullanılırsa bir tipten diğer bir tipe geçiște makinenin her yöndeki boyutu 1,25 kat artar. Dolayısıyla hacmi 1,25*1,25*1,25=2 kat artar. Bu çok önemli bir özelliktir. Hacmi iki kat artan bir makinanın (örneğin bir hidrostatik pompanın) gücü de iki kat artar. Eğer yalnız basıncın meydanagetirdiği kuvvet makina için enteresan ise bu tip makinanın çeșitli kademelerde geliștirilmesi için R20/3 (1,4)=1 1,4 2 2,8 serisini kullanmak uygundur. Çünkü lineer boyutun 1,4 kat artmasına karșın bu defa alanlar dolayısı ile kuvvetler 1,4*1,4=2 misli artarlar. b. Boyutlandırılmasında temel serilerin sayıları kullanılmıș bir parçanın teknik resmi ile oparçanın çeșitli kademelerdeki tiplerin boyutları çok çabuk bulur. 31

Ancak bazı durumlarda zorlayıcı nedenler standart sayıların kullanılmasına engel olur. a. Özellikle bir tamsayının kullanılmasının zorunlu olması durumunda kesir sayıların olduğu gibibırakılması olanaksızdır (örneğin dișlilerdeki diș sayısı). b. Toleransların belirtilmediği durumlarda kesirli sayılar gerekli olmayan bir duyarlılık istendiği izlenimi verir(örneğin fotoğraf makinalarında poz ayar zamanı için 1/31,5 yerine 1/30 kullanılır). c. Elektronik nedenler ( örneğin fabrikalarda mevcut takımların ve ölçü aletlerinin kullanılmasına devam etme isteği modül.frezeçakıları) d. Psikolojik nedenler (örneğin mevcut bir durumda standart sayıların kapsadığı sayıdaki rakamların yazılma ve okunması zor olduğundan daha sade bir șekilde ifade edilen sayıları kullanma isteği) Toleranslar İmal edilen parçada önceden kabul edilen hatalara, veya barıș içinde severek ve memnuniyetle kabullendiğimiz hatalara Tolerans denir. İmal edilen her parçada belirli bir hata vardır. Hatanın olmaması imkansızdır. Kalite ve maliyetin en iyi ve ekonomik șekilde tutulabilmesi için, gerekli toleranslar kabul edilmiștir. Toleranslar kabul edilecek en büyük sapmalardır. Bu sapmaları Ölçü, Șekil ve konum ve Yüzey kalite toleransları olarak gruplandırırız. 32

Geçmeler İki mekanik elemanın birlikte çalıșmasını sağlayan ölçülerinin toleransı bu iki elemanın birlikte hangi durumlarda çalıșacağını belirler. Bu durumlar çok gevșekten çok sıkıya kadar değișir. Tam boșluksuz konum H büyük veya küçük harf ile belirtilir. A dan G ye kadar olan büyük veya küçük harfler boșluklu geçmeler için, J den Z ye kadar olan büyük veya küçük harfler ise sıkı geçmeler için kullanılırlar. (Not: I, L, O, Q büyük veya küçük harfleri tolerans gösteriminde kullanılmazlar) Geçmeler 33

Geçmeler BİRİM DELİK, BİRİM MİL TOLERANSLARI Birbirine geçmiș olarak çalıșacak elemanlardan mutlaka biri içte biri dıșta olacaktır. (burç ile mil gibi) iç ölçü toleransı büyük harfler ile (H7, K6 gibi), dıș ölçü toleransları ise küçük harflerle belirtilir (m6, h8 gibi). Bu iki elemandan birinin toleransı her zaman boșluksuz ölçü toleransı olan H veya h toleransında belirtilir, diğer eleman ise boșluklu veya sıkı geçme toleranslarıdan biri ile belirtilir. Geçmeler BİRİM DELİK TOLERANSI: Eğer iç ölçü (delik, aralık vs.) "H" toleransı ile verilmiș ve içe geçecek malzemenin ölçüsü sıkı veya boșluklu toleranslardan biri ile belirtilmiș ise bu toleransa birim delik toleransı denilir. Örnek H7- k6. 34

Geçmeler BİRİM MİL TOLERANSI: Eğer içe geçecek olan malzeme (mil vs.) h toleransı ile verilmiș ve dıșta kalacak ölçü (delik vs.) sıkı veya boșluklu toleranslardan biri ile belirtilmiș ise bu tolerans birim mil toleransı denilir. Örnek h7- K6. Geçmeler BOȘLUKLU GEÇME TOLERANS ÇİFTLERİ H7-h6 : Yüzeyleri yağlanarak geçirilen elemanlar için kullanılır. Örnek: Sık değiștirilmesi gereken kasnak göbekleri, tespit bilezikleri, kavramalar, hareketli tezgah parçaları. H7-g6 : Tutuk geçme. Örnek: Eksenel kayması gereken dișliler, kavramalar, biyel yatakları, pistonlar H8-h9 : Rahat geçme. Örnek: Transmisyon milleri tespit bilezikleri, kayıș kasnaklar, dișliler, kavramalar vb. H7-f7 : Hareketli geçme. Örnek ; Takım tezgahları ana yataklar, krank șaftları, H7-e8 :Boșluklu geçmeler. Örnek sıcakta hareketliliğini devam ettirmesi gereken geçmeler H7-d9 : Çok boșluklu geçmeler. 35

Geçmeler SIKI GEÇME TOLERANS ÇİFTLERİ H7- j6 : Tık tıklayarak geçirme: Ağaç çekiçle vurularak yapılan kolay sıkı geçmelerdir. Örnek: kayıș kasnaklar, dișliler, el tekerleri, yatak burçları vs. H7-k6 : Çekiçle rahat geçirme: Örnek; kasnaklar, rulman iç bilezikleri, el tekerleri vs. H8-n6 : Çekiçle zor geçirme: Örnek; kasnaklar, kavramalar, kaplinler vs. H7-n6 : Presle geçirme: Örnek; Bir daha çıkarılmayacak kasnaklar, motor milne geçirilen rotorlar, muylu üstüne geçecek dișliler, göbek içlerine burçlar vs. Geçmeler PRES GEÇMELER Preste veya yuvanın ısıtılarak genleșmesini sağlama suretiyle yapılan ve bir daha sökülmeyecek geçmelerdir. H7-r6 : Orta șiddette sabit kuvvet etkisinde oynamayacak geçmeler. Örnek pik döküm göbek üstüne çelik çember geçirme, biyellerde yatak içine presle geçirilen burçlar vs. H8-u8 : Büyük sabit kuvvet altında oynamayacak geçmeler. 36