Öğr.Gör.Mehmet KÖRPİ İŞLETMENİN TANIMI Sonsuz olarak ifade edilen insan ihtiyaçlarını karşılayacak malları ve hizmetleri üretmek üzere faaliyette bulunan iktisadi birimler işletme olarak adlandırılmaktadır. Başka bir ifade ile işletme, insan ihtiyaçlarını karşılamak üzere üretim faktörlerini ( sermaye, işgücü, müteşebbis, doğal kaynaklar) bilinçli bir şekilde bir araya getirerek bu faktörleri işleyen veya işleten iktisadi birimlerdir. 1
MÜLKİYET AÇISINDAN İŞLETMELER KAMU ÖZEL İŞLETMELER KARMA İŞLETMELER ÜRETİLEN MAL VE HİZMETİN NİTELİĞİNE GÖRE İŞLETMELER TİCARET TARIM MADENCİLİK ÜRETİM HİZMET 2
HUKUKİ STATÜLERİNE GÖRE İŞLETMELER TEK ŞAHIS (ORTAKLIKLAR) SERMAYE ŞİRKETLERİ KOLLEKTİF ŞİRKETLER ADİ KOMANDİT ŞİRKETLER SERMAYESİ PAYLARA BÖLÜNMÜŞ KOMANDİT ŞİRKET LİMİTED ŞİRKETLER ANONİM ŞİRKETLER KOOPERATİFLER MUHASEBE İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR MUHASEBENİN TANIMI Muhasebe, bir işletmede ortaya çıkan işletmeler arası veya işletme içi mali karakterli olayları kronolojik olarak işleyen, tasniflendiren, özetleyen ve elde edilen bilgileri analiz ederek yorumlayıp raporlayan bir bilimdir. 3
MUHASEBENİN TÜRLERİ GENEL MUHASEBE MALİYET MUHASEBESİ YÖNETİM MUHASEBESİ Genel Muhasebe : Varlık ve kaynak kalemlerinde söz konusu olan değişiklikleri tespit ederek işletmenin bir hesap dönemi içerisindeki kar veya zararını belirleyen muhasebe türüdür Maliyet Muhasebesi : Mal ve hizmet üreten işletmelerde, bir takım yöntem, teknik ve usullerle üretilen mal veya hizmetin maliyetini tespit ve kontrol etmeyi konu edinen muhasebe türüdür. Yönetim Muhasebesi : İşletme yöneticilerinin bir takım kararlar alabilmesi için ihtiyaç duydukları bilgileri ve raporları bu yöneticilere sağlayan muhasebe dalıdır Muhasebenin Temel Kavramları - Sosyal Sorumluluk Kavramı, - Kişilik Kavramı, - İşletmenin Sürekliliği Kavramı, - Dönemsellik Kavramı, - Parayla Ölçülme Kavramı, - Maliyet Esası Kavramı, - Tarafsızlık ve Belgelendirme Kavramı, - Tutarlılık Kavramı, - Tam Açıklama Kavramı, - İhtiyatlılık Kavramı, - Önemlilik Kavramı, - Özün Önceliği Kavramı. 4
1. SOSYAL SORUMLULUK KAVRAMI Muhasebenin organizasyonunda, muhasebe uygulamalarının yürütülmesinde ve mali tabloların düzenlenmesi ve sunulmasında; belli kişi veya grupların değil, tüm toplumun çıkarlarının gözetilmesi ve dolayısıyla bilgi üretiminde gerçeğe uygun, tarafsız ve dürüst davranılması gerektiğini ifade eder. Örneğin işletmelerin ve işletmelerdeki muhasebe sorumlularının işletme kazançlarını çeşitli muhasebe hileleri ile düşük gösterme yollarına müracaat ederek vergi matrahı bu şekilde düşük göstermek suretiyle usulsüz olarak daha az vergi ödemeye yönelmeleri sosyal sorumluluk ilkesi ile bağdaşmayan bir durumdur 2. KİŞİLİK KAVRAMI işletmenin sahip veya sahiplerinden, yöneticilerinden, personelinden ve diğer ilgililerden ayrı bir kişiliğe sahip olduğunu ve o işletmenin muhasebe işlemlerinin sadece bu kişilik adına yürütülmesi gerektiğini öngörür. Örneğin tüzel kişiliğe haiz işletmelerde gerek muhasebe kayıtlarının tutulması ve gerekse de muhasebe işlem ve kayıtları sonucunda oluşan kazançlar üzerinden ödenecek vergilerden dolayı alacaklı vergi idaresi ile mükellef sıfatıyla ilgili olan işletmenin yine tüzel kişiliği olacaktır. 5
3. İŞLETMENİN SÜREKLİLİĞİ KAVRAMI İşletmenin faaliyetlerini bir süreye bağlı olmaksızın sürdüreceğini ifade eder. İşletme faaliyetlerinin işletme sahip ve ortaklarının yaşamlarına bağlı olmaksızın süreceği varsayımı işletmenin sürekliliği kavramı çerçevesinde ele alınmaktadır. 4. DÖNEMSELLİK KAVRAMI işletmenin sürekliliği kavramı uyarınca sınırsız kabul edilen ömrünün, belli dönemlere bölünmesi ve her dönemin faaliyet sonuçlarının diğer dönemlerden bağımsız olarak saptanmasıdır. Gelir ve giderlerin tahakkuk esasına göre muhasebeleştirilmesi, hasılat, gelir ve kârların aynı döneme ait maliyet, gider ve zararlarla karşılaştırılması bu kavramın gereğidir. 5. PARAYLA ÖLÇÜLME KAVRAMI Parayla ölçülme kavramı, parayla ölçülebilen iktisadi olay ve işlemlerin muhasebeye ortak bir ölçü olarak para birimiyle yansıtılmasını ifade eder. Bizim muhasebe sistemimizde Türk Lirası para birimi olarak kullanılır. 6. MALİYET ESASI KAVRAMI Para mevcudu, alacaklar ve maliyetinin belirlenmesi mümkün veya uygun olmayan diğer kalemler hariç, işletme tarafından edinilen varlık ve hizmetlerin muhasebeleştirilmesinde, bunların elde edilme maliyetlerinin esas alınması gereğini ifade eder. Bir başka ifade ile maliyet esası kavramı, işletmenin edinmiş olduğu varlık ve kıymetlerin muhasebe kayıtlarına edinme bedeli ile işlenmesini ifade etmektedir. 6
7. TARAFSIZLIK VE BELGELENDİRME KAVRAMI Muhasebe kayıtlarının, gerçek durumu yansıtan ve usulüne uygun olarak düzenlenmiş objektif belgelere dayandırılması ve muhasebe kayıtlarına esas alınacak yöntemlerin seçilmesinde tarafsız ve ön yargısız davranılması gereğini ifade eder. Örneğin işletmelerin faaliyetleri kapsamında gerçekleştirmiş oldukları ticari mal alımlarına ve ticari mal satışlarına ilişkin işlemlerinin fatura vb. bir belgeye dayandırılarak gerçekleştirilmesi muhasebe işlemlerinin belgelendirilmesi ilkesinin bir gereği olarak işletmelerin karşısına çıkmaktadır. 8. TUTARLILIK KAVRAMI Muhasebe uygulamaları için seçilen muhasebe politikalarının birbirini izleyen dönemlerde değiştirilmeden uygulanması gereğini ifade eder. İşletmelerin mali durumunun faaliyet sonuçlarının ve bunlara ilişkin yorumların karşılaştırılabilir olması bu kavramın amacını oluşturur. Örneğin bir işletmenin amortisman hesaplamada kullanmış olduğu normal yönteme göre amortisman hesaplama yöntemini keyfi olarak her yıl değiştirmesi tutarlılık ilkesi gereği mümkün olmamaktadır. 9. TAM AÇIKLAMA KAVRAMI Mali tabloların, bu tablolardan yararlanacak kişi ve kuruluşların doğru karar vermelerine yardımcı olacak ölçüde yeterli, açık ve anlaşılır olmasını ifade eder. Mali karakterli olayların bilanço kalemleri dışında gösterilmesi gerekiyorsa böyle bir durumda bilanço dipnotlarına söz konusu bilgiler ilave edilmelidir. 7
10. İHTİYATLILIK KAVRAMI Bu kavram muhasebe olaylarında temkinli davranılması ve işletmenin karşılaşabileceği risklerin göz önüne alınması gereğini ifade eder. Bu kavramın sonucu olarak işletmeler, muhtemel giderleri ve zararları için karşılık ayırırlar, muhtemel gelir ve kârları için ise gerçekleşme dönemlerine kadar herhangi bir muhasebe işlemi yapmazlar. Ancak bu kavram gizli yedekler veya gereğinden fazla karşılıklar ayrılmasına gerekçe oluşturamaz. 11. ÖNEMLİLİK KAVRAMI Önemlilik kavramı, bir hesap kalemi veya mali bir olayın nisbi ağırlık ve değerinin, mali tablolara dayanılarak yapılacak değerlemeleri veya alınacak kararları etkileyebilecek düzeyde olmasını ifade eder. Önemli hesap kalemleri, finansal olaylar ve diğer hususların mali tablolarda yer alması zorunludur. 12. ÖZÜN ÖNCELİĞİ KAVRAMI Özün önceliği kavramı, işlemlerin muhasebeye yansıtılmasında ve onlara ilişkin değerlendirmelerin yapılmasında biçimlerinden çok özlerinin esas alınması gereğini ifade eder. Genel olarak işlemlerin biçimleri ile özleri paralel olmakla birlikte, bazı durumlarda farklılıklar da çıkabilir. Bu takdirde, özün biçime önceliği esastır. Örneğin bir işletmenin finansman ihtiyacının karşılanmasına yönelik olarak aracı kuruma ödenen komisyonlar özün önceliği ilkesi gereği finansman gideri olarak muhasebe kayıtlarına işlenebileceği gibi; komisyon gideri olarak da muhasebe kayıtlarına işlenebilmektedir. Burada önemli olan özün önceliğidir. 8
MUHASEBEDE KULLANILAN TEMEL TERİMLER İşletme; insanların mal ve hizmet ihtiyacını karşılamak üzere üretim faktörlerini bilinçli ve sistemli bir şekilde bir araya toplayarak işleyen yada işleten iktisadi birimlerdir. Varlık; İşletmenin sahip olduğu bütün iktisadi kıymetler varlık olarak adlandırılmaktadır. İşletmelerde varlıklar duran varlıklar ve dönen varlıklar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Sermaye ; Sermaye, özsermaye ve borçlar olmak üzere iki kalemden teşekkül etmektedir. Bunlardan öz sermaye, işletme sahip ve ortaklarının şirket varlıkları üzerindeki haklarını ifade ederken; borçlar ise, üçüncü şahısların işletme varlıkları üzerindeki haklarını ifade etmektedir. Gelir ve Hasılat ; işletmenin faaliyetleri dolayısıyla mal ve hizmetlerden elde etmiş olduğu parasal tutarlar gelir olarak adlandırılmaktadır. Hasılat ise, elde edilen gelirlerin toplamı olarak ifade edilmektedir. Başka bir ifade ile hasılat, gelirin çoğulu şeklinde tanımlanmaktadır. Gider ve Harcama ; Gider ve harcama kavramları birbirine yakın kavramlar olarak görülse de bunun ikisi bir birinden farklı kavramlardır. Gider, işletmelerin faaliyetlerini devam ettirebilmesi için kullanmış olduğu yada tüketmiş olduğu mal yada hizmetlerin parasal olarak tutarıdır. Giderde bir karşılık söz konusu değildir. Harcama ise; bir mal, hizmet ve fayda sağlamak için yapılan tediye ve borçlanmalardır. Harcamada bir varlığın elde edilmesinde diğer bir varlık takas edilir. Dolayısıyla burada bir karşılık söz konusudur. Maliyet ; İşletmelerin üretim yapmak için satın aldıkları mal veya hizmetler için gerçekleştirdikleri tüm değer kullanımları maliyet olarak adlandırılmaktadır. Tahsil ; Tahsil, işletmeye paranın girişi olarak adlandırılmaktadır. İşletmenin alacaklısından alacağını alması, satılan bir mal yada hizmet bedelinin alınması vb. gibi durumlar birer tahsil niteliğindedir. Tediye ; işletmeden parasal olarak söz konusu olan çıkışlara denmektedir. İşletmenin satıcılara olan borcunu ödemesi, alınan kredinin ödenmesi, peşin olarak gerçekleşen alımlarda kasadan söz konusu olan parasal çıkışlar tediye işlemine verilebilecek örneklerdir. 9
Mahsup ; Aynı kişi, kuruluş, hesaplar vb. gibi arasında söz konusu olacak hem alacaklılık hem de borçluluk durumlarında alacak ve borcun karşılıklı olarak kapatılması durumu mahsup olarak adlandırılmaktadır. Örneğin X işletmesinin Bay A dan 100 TL lik alacağının ve yine aynı kişiye 50 TL lik borcunun olduğunu düşünelim. X işletmesinin Bay A ya olan 50 TL lik borcunu alacağından düşmesi mahsup işlemi olarak adlandırılırken; geri kalan kısmı X işletmesinin, Bay A dan alması tahsil işlemi olarak adlandırılmaktadır. Zarar ; Belirli bir döneme ait giderler toplamının aynı döneme ait gelirler toplamından büyük olması sonucu ortaya çıkan fark zarar olarak ifade edilmektedir. Örneğin, X işletmesinin 2000 yılı giderler toplamı 15.000 TL ve hasılat toplamı ise 10.000 TL olduğunu düşünelim. Bu durumda işletmenin 2000 dönemine ait 5.000 TL zararı söz konusudur. Kar ; Belirli bir döneme ait hasılatın aynı döneme ait giderler toplamından büyük olması sonucu ortaya çıkan fark kar olarak adlandırılmaktadır. 10