ELEKTRİK TOPTAN SATIŞ PİYASASINDA TİCARET İMKANLARI ve HEDEF PİYASA YAPISI Duygu KÜÇÜKBAHAR BEYGO Ali Yağmur AYDINLI Deloitte Danışmanlık A.Ş. ÖZET Türkiye elektrik piyasası, gerek arz ve talepteki artış, gerekse serbestleşme ve toptan satış piyasalarının gelişimi açısından en hızlı büyüyen ve dinamik piyasalardan bir tanesidir. Mevcut durumda Türkiye elektrik piyasasında faaliyet gösteren katılımcılar, elektrik ticaretini kendi aralarında özel hukuk hükümlerine tabi olarak yapmış oldukları ikili anlaşmalar veya ikili anlaşma piyasasını tamamlayıcı nitelikte olan gün öncesi ve/veya gerçek zamanlı dengeleme piyasası vasıtasıyla gerçekleştirmektedirler. Yeni ihtiyaçlar doğrultusunda sürekli gelişim ve değişim içerisinde olan elektrik toptan satış piyasasında; gün içi piyasası, türev piyasalar ve tezgah üstü piyasalar gibi yeni ticaret mecralarının oluşturulması ile birlikte, hedeflenen yapıya doğru önemli adımlar atılmış olacak ve piyasa katılımcıları bu şekilde portföylerini dengeleme, dengesizliklerini azaltma ve uzun vadede riskten korunma imkanı bulabilecektir. Bahsi geçen bu reform ve yapılanma süreci içerisinde, Türkiye nin mevcut koşulları ile piyasanın ve katılımcıların ihtiyaçlarının sağlıklı bir şekilde belirlenmesi ve yeni piyasa kurallarının bu doğrultuda tasarlanması ve uygulanması önem arz etmektedir. 1.GİRİŞ Türkiye elektrik piyasası, 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunun yayınlandığı 2001 senesinden bu yana yoğun bir reform süreci içerisindedir. Bu kapsamda, elektrik üretim, dağıtım, iletim ve ticaret segmentlerinde yaşanan ayrışma ve yeniden yapılandırma süreçlerine ek olarak organize toptan satış piyasalarına ilişkin tasarım ve geliştirilme çalışmalarına başlanmış olup, Ağustos 2006 ayı itibariyle İkili anlaşmaları tamamlayıcı nitelikte ve gün öncesi dengeleme ile gerçek zamanlı dengelemeden oluşan faaliyetleri içeren dengeleme mekanizması ile dengeleme mekanizmasından ve/veya enerji dengesizliğinden doğan alacak ve borç miktarlarının hesaplanması ve ilgili alacak-borç bildirimlerinin hazırlanması işlemleri içeren uzlaştırma mekanizması hayata geçirilmiştir [1]. 1 Aralık 2011 tarihinde gün öncesi piyasasına ek olarak, teminat ve ödeme mekanizmalarının işletilmeye başlanması ile hedeflenen nihai piyasa yapısına bir adım daha yaklaşılmıştır. Bu mekanizma ile piyasa katılımcıları arasında nakit akışının sürekli bir şekilde sağlanmasına ve riskin katılımcılar arasında adil bir şekilde dağıtılması hedeflenmiştir. Mevcut durumda, Türkiye elektrik piyasasında faaliyet gösteren piyasa katılımcıları, elektriği ikili anlaşmalar piyasasında veya bu piyasayı tamamlayıcı nitelikte olan gün öncesi ve dengeleme güç piyasalarında satmaktadırlar.
Piyasa ve Sistem İşletmecileri tarafından işletilen bu piyasalara ek olarak, gün içi piyasası, türev piyasalar ve tezgahüstü piyasalar gibi yeni ticaret mecraları ile birlikte, piyasa katılımcılarının portföylerini dengeleme ve uzun vadede riskten korunma imkanı bulabileceği düşünülmektedir. Uzun vade (yıl) Orta Vade (ay) Kısa Vade (gün) Kısa Vade (Saat) Gerçek Zaman (Dakika) Finansal Riskten Korunma Gün Öncesi Gün İçi Üretim Tüketim Üretim - Tüketim Dengesi Dengesi Sistem Güvenliği Katılımcılar tarafından tahminlere dayalı ticaret (Türev ve Spot Piyasalar) Dengeleme Güç Piyasası ve Yan Hizmetler Şekil 1 - Hedeflenen Piyasa Yapısı Bu doğrultuda ikinci bölümde gün içi piyasalar, üçüncü bölümde türev piyasalar ve dördüncü bölümde tezgah üstü piyasalara ilişkin genel bakış açısı ve bu piyasaların avantajları sunulmaktadır. 2. GÜN İÇİ PİYASASINA GENEL BAKIŞ Gün içi piyasa, piyasa katılımcıları için gün öncesi piyasasına ek alış-satış imkanı yaratarak piyasadaki dengesizlik miktarını azaltmayı hedefleyen, piyasa katılımcıları için dengeleme amaçlı olarak kullanılan bir ara piyasadır. Sürekli ticaret ve ihale usulü olmak üzere iki ana uygulama yöntemi olan gün içi piyasası, gerçek zamanlı teslimattan birkaç saat öncesine kadar işletilmektedir. Bir diğer değişle gün içi piyasalarında piyasa katılımcıları, gerçek zamana çok yakın bir saatte tekliflerini güncelleme, iptal etme veya yeni teklif oluşturma gibi opsiyonlara sahip olmaktadırlar. Bu şekilde katılımcılara kısa vadede portföylerini dengeleme fırsatı sunmaktadır. Dengeleme mekanizmasının gün öncesi piyasasına ek, bir diğer bileşeni olarak işletilen gün içi piyasaların Türkiye de de kurulmasına yönelik çalışmaların yürütüldüğü bilinmektedir. Diğer yandan Türkiye deki mevcut elektrik piyasası koşullarında değerlendirildiğinde; yeni bir ticaret ortamı sunan gün içi piyasası ile elektrik ticaretinin desteklenmesi, katılımcıların gün öncesi piyasası kapsamında işlem görmemiş ürünlerinin değerlendirilerek, açık pozisyonların eşleşmesi fırsatı sunulması, gerçek zamana daha dengeli bir sistem bırakılarak sistem güvenilirliğine katkı sağlanması, arbitraj olanağı sağlanması, dengesizliklerin azaltılması gibi birçok faydası olduğu düşünülmekle birlikte sunduğu en önemli faydanın yenilenebilir kaynaklardan enerji üreten katılımcılar için olduğu düşünülmektedir.
Halihazırda Türkiye de toplam kurulu gücünün yaklaşık %12.1 ini yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapan tesisler oluşturmaktadır [2]. 2012 senesi itibariyle yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapan tesislerin 78 tanesi, (yaklaşık 1760 MW toplam kurulu güce sahip enerji üretim tesisi) 2012 yılı için Yenilenebilir Enerji Kaynakları Destekleme Mekanizmasına (YEKDEM) tabi olmuştur. Yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapan diğer piyasa katılımcıları ise ürettikleri enerjinin ticaretini dengeleme piyasasında veya ikili anlaşmalar vasıtasıyla yapmaya devam etmektedir. YEKDEM e tabi olmayan ve gün öncesi piyasasında ticaret yapan bu piyasa katılımcıları etkin bir gün içi piyasası ile enerji teslimat zamanına daha yakın bir saatte üretim programlarını güncelleme ve portföylerini dengeleme imkanı bulacaktır. Bu şekilde gerçek zamanda oluşacak dengesizlik miktarı azalacak ve sistem güvenilirliğine katkı sağlanacaktır. Görüldüğü üzere, gün geçtikçe gelişen elektrik toptan satış piyasası yapısı içerisinde gün içi piyasası; başta yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapan tesisler olmak üzere, diğer birçok piyasa katılımcısı için dengesizliklerin azaltılmasına imkan sağlayacak bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. 3. TÜREV PİYASALARA GENEL BAKIŞ Piyasa katılımcılarının spot piyasadaki fiyat dalgalanmalarından korunarak risklerini yönetebilecekleri bir piyasa olan elektrik türev piyasalarının gelişimi hedef elektrik piyasa yapısının ve ticaret mekanizmalarının oluşması için önemli bir husustur. Türev piyasalar, genel olarak ilerideki bir tarihte teslimatı veya nakit uzlaşması yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapıldığı piyasalardır [3]. Bu piyasalar, elektrik fiyatlarının genel eğilimi ve gelecekteki olası fiyat beklentisi ve gelişimi hakkında güvenilir veri sağlarlar. Ek olarak piyasada belirli bir likidite oluştuğunda, teorik olarak yapılan talep ve fiyat tahminlerine ek olarak, piyasada referans fiyatlar da oluşmuş olacaktır. Türev piyasaların tarihsel gelişimine kısaca bakılırsa, ilk organize piyasanın 1848 yılında A.B.D. nin Chicago kentinde kurulan CBT (Chicago Board of Trade) olduğu görülmektedir. Piyasada ilk işlem gören kontratlar ise tarımsal ürünlere dayalı vadeli işlem kontratlarıdır. Tarımsal ürün fiyatlarının kendine özgü niteliği olduğu gibi, elektrik piyasasında da çok sayıda oyuncu bulunmakta, özellikle mevsimsellik gibi etmenler yıl içerisinde arz fazlalığı ve dolayısıyla düşük fiyatlara, bazı dönemlerde ise arz sıkıntısı ve yüksek fiyatlara yol açmaktadır. Bir sonraki sene ise yatırımlardaki gelişmeler, meteorolojik koşullar, yakıt fiyatları gibi birçok sebeple durum tersine dönebilmekte ve elektriğin fiyatı beklentilerin aksine daha farklı seviyelerde oluşabilmektedir. Bu durum da belirli bir olgunluk seviyesine erişmiş piyasalarda, fiyatların zaman içerisinde dalgalanmasına ve katılımcılar için ciddi bir fiyat riski oluşmasına neden olabilmektedir. Bu sebeple tarım ürünleri veya diğer emtialarda olduğu gibi, gün geçtikçe rekabete daha açık hale gelen ve serbestleşen elektrik piyasalarında da, özellikle piyasada faaliyet gösteren katılımcıların riskten korunmak (hedging) ve yatırımlarını daha güvenli bir şekilde gerçekleştirmek amacıyla türev ürünlere duyduğu ihtiyaç artmaktadır. Elektrik türev piyasalarında el değiştiren temel ürün çeşitleri vadeli işlem, alivre, opsiyon ve takas sözleşmeleridir. Vadeli işlem (futures) sözleşmeleri iki taraf arasında standart bir malın önceden belirlenen bir miktarda ve fiyattan belirli bir tarihte belirli bir yerde kullanılmak üzere
alımının veya satımının yapılacağına dair kontratlardır. Bu kontratlar standardize edilmiştir ve emtia veya finansal ürünler borsalarında işlem görebilir. [4] Alivre (forward) sözleşmeleri her ne kadar işleyiş bakımından vadeli işlem kontratlarına benzese de iki taraf arasında imzalanan özel anlaşmalardır ve standart değillerdir. Alivre sözleşmelerin en temel avantajı, alıcı ve satıcı taraflara ihtiyaçlarına göre vade, büyüklük, miktar, teminat vb. unsurları serbestçe belirleyebilme imkanını sağlamasıdır. Bu serbesti dolayısıyla sözleşmeler ticareti borsalar yerine tezgah üstü piyasalar üzerinden yürütülmektedir. [4] Opsiyon sözleşmeleri, vadeli işlem kontratlar gibi borsada işlem gören kontratlardır fakat vadeli işlem kontratlarından farklı olarak opsiyon kontratla alıcı; prim ödeyerek belirli bir zamanda, belirli miktardaki elektriği önceden belirlenmiş bir fiyatla alma ya da satma hakkını (opsiyonunu) elde etmiş olur. Alıcı, alım/satım hakkını kullanmayabilir. Fakat satıcı, hakkın kullanılma ihtimaline karşı alıcıya karşı yükümlülük taşımaktadır. Organize borsalarda işlem gören vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin standartlaştırılmasının en önemli nedeni piyasanın likit olmasını sağlamaktır. [4] Takas (swap) sözleşmeleri iki taraf arasında elektriğin önceden belirlenmiş bir süre içerisinde önceden belirlenmiş sabit bir fiyattan alınıp satılmasını sağlayan sabit koşullu kontratlardır ve genellikle faiz ve döviz riskine karşı yapılır. Swap kontratlar bir çok açıdan vadeli işlem sözleşme özelliklerini taşımakla beraber, sözleşme koşullarının taraflarca belirleniyor olması ve tezgah üstü piyasalarda işlem görmesi nedenleriyle vadeli işlem sözleşmelerden ayrılır. [4] Piyasa katılımcıları, türev piyasalarda yer alan bu ürünleri kullanarak, uzun vadeli kontrat alım ve satımı yapabilir ve sahip oldukları finansal riskleri ortadan kaldırma imkanına sahip olabilirler. Ayrıca türev piyasalar ile fiyatların genel eğilimi ve gelecekteki fiyat beklentisi hakkında bilgi edinilebilmekte, likiditenin artmasıyla piyasada sağlıklı bir nakit akışı sağlanabilmekte, gerçekçi fiyat oluşumu sağlanabilmekte ve piyasa hacminin büyümesiyle orta ve uzun vadede beklenti fiyatları uzun vadeli arz güvenliğine yönelik sinyal yaratacak kaliteye erişebilmektedir. Avrupa da enerji borsaları bünyesinde işletilen elektrik türev piyasaları, kuruluş aşamasında genellikle gün öncesi piyasası gibi spot enerji piyasalarını da işleten Piyasa İşletmecileri tarafından işletilmeye başlanmıştır. Bunlara bazı örnekler Powernext, Nordpool, APX-ENDEX olarak verilebilir. Diğer yandan, elektrikte türev piyasalarına katılım koşulları da ülkeler bazında farklılık göstermektedir. Vadeli işlem kontratların işlem gördüğü Polonya da, türev piyasalarına, sadece gün öncesi piyasasına katılan ve emtia türev piyasalarına da katılmak için gerekli özel koşulları sağlayanlar katılabilirken, bazı Avrupa ülkelerinde türev piyasalara brokerlar, bankalar, finans kuruluşları gibi şirketler de üye olabilmektedir. Kontratlar genellikle haftalık, aylık, 3 aylık ve yıllık bazda olup, baz yük ve puant yük için ticaret gerçekleştirilmektedir. Diğer yandan Türkiye elektrik piyasası, özellikle son yıllarda gerek yerli gerekse yabancı yatırımcılar açısından, artan elektrik talebi ve gelişen piyasa koşulları sebebiyle göz önünde olan piyasalardan bir tanesidir. Yukarıda bahsi geçen avantajları da değerlendirildiğinde, Türkiye de elektrik spot ve gün içi piyasalarından sonra türev piyasalarının da gelişimi, hedef elektrik piyasa yapısının ve elektrik ticaret mekanizmalarının oluşması için önem teşkil etmektedir. Bu şekilde, yatırımcılar için
daha güvenilir ve risklerini yönetebilecekleri, tedarikçiler için de spot piyasadaki fiyat dalgalanmalarından korunabilecekleri bir piyasa oluşacaktır. 4. TEZGAH ÜSTÜ PİYASASINA GENEL BAKIŞ Genel tanım itibariyle organize elektrik toptan satış piyasaları kapsamında yer almamakla birlikte, piyasa katılımcıları arasında ticaret yapılmasına imkan veren ve Almanya, Fransa, Hollanda gibi birçok Avrupa ülkesinde işletilen bir diğer mekanizma da tezgahüstü piyasalardır. Tezgah üstü piyasalar ticaretin iki taraf arasında doğrudan veya merkezi bir borsanın aksine broker firmalar tarafından genellikle elektronik platformlar üzerinden işletilen standardize edilmemiş piyasalardır. Tezgah üstü piyasalar ile enerji borsalarını birbirinden ayıran en önemli özellik, tezgah üstü piyasaların daha esnek ve daha az regüle edilmiş olmasıdır. Ek olarak, bu piyasalarda uzlaştırma ve takas hizmetleri için merkezi bir taraf bulunmaz. Fakat, elektrik piyasasına olan ilginin sürekli artması, finansal kriz sebebiyle ortaya çıkan kredi riski algısı gibi bazı sebeplerle bu farklar zaman içerisinde ortadan kalkmaya başlamıştır. Avrupa'da faaliyet gösteren düzenlenmiş borsalarda sunulan standart kontratlara ilaveten, tezgah üstü piyasalarda aracılar farklı kontratlar da sunabilmektedir. Bunlardan bazıları ertesi gün öncesi kontratlar, haftalık kontratlar, aylık kontratlar, puant-dışı, 01:00-06:00 saatleri ve 16:00-20:00 saatleri gibi kontratlardır. Tezgah üstü piyasaların bazı avantajları katılımcıların ürün standardizasyon şartı olmaksızın bireysel olarak ürünleri şekillendirilebilmesi, belli bir zamanda borsa üzerinden ödenmesi gereken borsa ücretlerinden tasarruf sağlanabilmesi, finansal riskten korunma ve doğrudan yapılan ticarette hızlılık sağlanması şeklinde sıralanabilir. 5.SONUÇ Piyasa koşulları gün geçtikçe değişen Türkiye elektrik piyasasında gelişim süreci halen hızlı bir şekilde devam etmektedir. 2006 senesinde işletilmeye başlayan dengeleme piyasasının hacmi yaklaşık %25-30 civarında seyrederken, gün içi piyasalar, türev piyasalar ve tezgah üstü piyasalar gibi yeni ticaret imkanlarının katılımcılara sunulmasının elektrik piyasasına olan ilgiyi daha da artıracağı düşünülmektedir. Bahsi geçen tüm bu piyasaların, katılımcıların portföylerini dengelemesini sağlaması, dengesizliklerini azaltması, uzun vadede riskten korunmasının sağlanması, gelecekte oluşacak elektrik fiyatlarına referans niteliğinde olması ve bu vesileyle yeni yatırımlara ilişkin sinyal vermesi gibi birçok avantajı bulunmaktadır. Fakat bu avantajların dezavantaja dönüşmemesi amacıyla elektrik piyasasında etkin bir izleme mekanizması oluşturulması gereksinimi bulunmaktadır. Diğer yandan tüm bu piyasalar tasarlanırken, ülkenin ve elektrik sektörünün mevcut koşulları göz önünde bulundurulmalı, en iyi uygulama örneklerinde yaşanan sorunlar, kazanılan deneyimler, piyasaların işleyişine ilişkin avantaj ve dezavantajları en iyi şekilde değerlendirilmelidir. Ancak bu şekilde etkin işleyen piyasalar ve sağlıklı bir yapı oluşturulacaktır. KAYNAKLAR [1] Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği [2] http://www.teias.gov.tr/yuktevziraporlari.aspx
[3] http://www.imkb.gov.tr/glossary/t-z/isedictionary_t.aspx [4] Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası, VOB Hakkında Sıkça Sorulan Sorular, Ocak 2010, sf 8-9, http://www.vob.org.tr/vobportaltur/docs/vobsss.pdf