Bu sununun hazırlanmasında Açıköğretim Anadolu Üniversitesi Yayınlarının Girişimcilik kitabından faydalanılmıştır.

1. BÖLÜM GİRİŞİMCİLİK KAVRAMI VE ÖNEMİ

Henry Ford un hayali Yaygın kullanım için bir otomobil imal edeceğim. İnsanlar, aileleriyle birlikte, Allah ın sonsuz gökyüzü altında, kutsanmış saatler geçirecekler... ve göreceğim ki, herkes bir tane alabilecek ve herkesin bir otomobili olacak. Yollarımızdan atlı arabalar yok olacak, geniş otoyollardaki otomobiller büyük ölçüde ve geniş kitleler tarafından kabul görecek... ve çok sayıda insana, iyi şartlarda iş vermiş olacağız. Ford Motor Company'nin Kurucusu Henry Ford 3

Girişimciliğin Tanımı Girişimcilik terimi Fransızca entreprende (bir is yapmak) kelimesinden türemiş olup İngilizce entrepreneurship olarak karşılık bulur. Dilimizde girişmek eyleminden türemiş bir isimdir. Ayrıca Almanca unternehmen, sözcüğünden türetilen Türkçede üstlenmek anlamına gelen fiil bütünlüğünü ifade eder. 4

Girişimciliğin Tanımı Girişimci (müteşebbis) kelimesi teşebbüs kelimesinden gelmektedir. Teşebbüs ise, Arapçada yapışkan anlamına gelen şebs kelimesinden türetilmiştir. Teşebbüs yapışmak, tutunmak, tuttuğunu bırakmamak anlamlarına gelmektedir.,(türkoğlu, 2007,ss.253-256) 5

Girişimciliğin Tanımı Girişimciliğin tanımı ilk kez, 18. yüzyılın başlarında Fransa'da yaşayan İrlandalı ekonomist Richard Cantillon tarafından yapılmıştır. Bu tanımda girişimci, henüz belirginleşmemiş bir bedelle satmak üzere üretimin girdilerini ve hizmetlerini satın alan ve üreten kişi olarak ifade edilmiştir. Bu tanım, girişimcinin risk üstlenme özelliğini vurgulamakta ve bunu ortaya çıkarmaktadır. 6

Girişimcilik Niyeti/Nedeni? Kazanç İspat Yeni bir Şeyler Ortaya Koyma Başarma İhtiyacı Sosyal Statü Mecburiyet Vs.vs. 7

Bu Topraklardan Çıkan Bir Başarı Öyküsü Sabri Ülker tarafından 1944 yılında Topkapı'da küçük bir imalathanede temelleri atılan Ülker Grubu, bugün dünyanın en büyük gıda şirketlerinden biri olmayı başardı. 2013 yılında 15,7 milyar lira brüt cirosuyla, yalnız Türkiye de değil, Orta ve Doğu Avrupa, Ortadoğu ve Afrika nın en büyük gıda grubu olmayı başardı. 14 ülkedeki toplam 77 fabrikasıyla, bisküviden çikolataya, süt ve süt ürünlerinden makarnaya, gıda perakendeciliğine kadar geniş yelpazedeki üretim ağı ve 320 farklı markası ile çalışan sayısı 49 bine ulaştı. Global anlamda dikkat çeken başarıların sonucu olarak, stratejik ortaklık için dünya devlerinin tercih ettiği kuruluşlardan biri haline gelen grup, Cargill, Gumlink ve Kellogg's gibi devlerle yaptığı işbirlikleri ile 70 yılda dünya markası haline geldi. Dünya markası Godiva nın 2007 yılı sonunda satın alınmasıyla Belçika ve ABD'deki iki üretim tesisini de bünyesine kattı. Bu satınalımları 2011 yılında, İtalyan ambalaj şirketi Nuroll ve 2014 başında Demet s Candy Company takip etti. Son olarak 2014 sonunda United Biscuits ile Ülker dünyanın en büyük 3. büskivi üreticisi oldu. https://www.youtube.com/watch?v=ps1l7tiyh1g 8

Girişimcinin Özellikleri Girişimci, ekonomik mal veya hizmet üretmek, pazarlamak için üretim faktörlerini ele geçirip, düzenli bir şekilde bir araya getiren, kar amacı güden ve girişimlerinin sonucunda doğabilecek tüm risklere katlanan kişilerdir. İktisatçılar açısından bakıldığında ise girişimci, değerlerini fazlalaştırmak amacıyla kaynaklar konusunda öngörüde bulunarak işi planlayan, insan kaynaklarını örgütleyerek girdilerin işlenmesini sağlayan ve elde edilen çıktıyı karlılık yaratacak biçimde tüketicilerin kullanımına sunma becerisini gösteren, yenilikler ve yeni bir düzen getiren kişi olarak tanımlanmaktadır. Bu kapsamda girişimcilik girişimci açısından bir is ve meslekten çok bir yasam biçimidir. 9

Yani Organizasyon becerisine sahip olması, Atıl veya kapasitesinin altında kullanılan kaynakların değerlendirmesi, Risk alması, Fırsatları görebilmesi, İhtiyatlı araştırmalar yapmaktan ziyade tetikte olması, Fırsatı değerlendirebilmesi, Değer yaratması, Oyunun kuralını baştan yazması 10

4 temel faktör Oluşturma süreci: Sıfırdan ortaya koymaya konu olan şeyin hem girişimci hem de yarar sağlaması amacıyla geliştirildiği kitle için bir değer ifade etmesi gerekmektedir. Çaba harcanması: Yeni bir ürünün veya hizmetin ortaya konulması amacıyla belirli bir zaman ve çabanın harcanmasıdır. Risk: Girişimci faaliyette bulunduğu alanda belirli riskleri üstlenmek durumundadır. Getiri: Girişimci olmanın sağlayacağı ödüllerdir. Buradaki en önemli ödül, değer yaratmaktır. Sonrasında kar gelecektir. Elde edilen kar, başarı düzeyinin de göstergesidir. Değer yaratma ve karı bağımsızlık ve kişisel tatmin duyguları izlemektedir. 11

Girişimcilik, Tüm Risklere Karşın Kuyruğunu Dik Tutabilmektir 12

GİRİŞİMCİLİĞE ETKİ EDEN FAKTÖRLER Geçmişte Aile ve Çevrenin Etkisi Yaş Öğretim Eğitim Rol modelleri İş Deneyimi 13

Girişimci Niteliklerinin Belirlenmesi Girişimciler kendi yollarını kendileri çizmek isterler. Genellikle kişisel başarıya ulaşmış kişiler girişimci olurlar; çünkü işveren, işe yarayacağından emin olmadığı şeylerin yapılmasına izin vermeyecektir. Bu tip kişiler genellikle genç yaşta girişimci olurlar, çünkü belli bir işi kendilerinin dışında birisinin kendileri kadar iyi yapamayacağını düşünürler. 14

Yol gösterici sorular Hayal kırıklığına uğradığınızda, bununla başa çıkabilir ve olumlu bir ruh haliyle yeniden işe başlayabilir misiniz? İlgi odağı olmaktan, kendinizi veya yaptığınız işi satmaktan mutluluk duyar mısınız? Sizin için organize olmak kolay mıdır? Hayatınızı nasıl kontrol edebileceğinizi ve disiplin altına alabileceğinizi biliyor musunuz? Kabul edilebilir bir seviyede risk almaya razı mısınız? 15

Yol gösterici sorular Yaratıcı yönünüzü nasıl gösterebileceğinizi biliyor musunuz? Hayal gücünüz var mı? Olumsuz gibi görünen birtakım koşulları ele alıp bunları fırsatlara dönüştürme becerisine sahip misiniz? Cesur ve sabırlı mısınız? Kendi işinizi kurduğunuzda yüz yüze kalacağınız özgürlük kısıtlamalarını ailenizle birlikte göğüsleyebilecek misiniz? İnandığınız şey uğruna savaşabilir misiniz? 16

Yol gösterici sorular Daha önceden hiç yönetim deneyiminiz var mı? Sıradanlıktan nefret eder misiniz? Güvenilir misiniz ve kendinize güvenir misiniz? Birine veya bir şeye gerçekten inandığınızda, diğer kişilerin yargılarını göz ardı edebilir misiniz? İnsanları etkileme yeteneğine sahip misiniz? İnsanlar sizi coşkulu ve hayat dolu biri olarak tanımlayabilir mi? Zamanınızın çoğunda yalnız çalışma fikri hoşunuza gidiyor mu? 17

Eğer Kendi işini kurmayı düşünen kişilere yol gösterici nitelikte olan bu sorulara genellikle olumlu cevap verilmesi durumunda başarılı bir girişimci olunacağı belirtilmektedir (www.entrepreneur.com). 18

Örnek Girişimci Steve Jobs https://www.youtube.com/watch?v=0quhs9upqbc 19

Girişimci Düşüncenin Temelleri Girişimcinin, toplumun mevcut ve olası gereksinimlerini belirleyerek kendi sezgi ve deneyimlerinden hareketle geleceğe yönelik kararlar alması onun ileriye dönük kişiliğinin göstergesidir. Davranışsal olarak girişimcilik kavramı, bir fırsatı değerlendirmek, bir fikri tanımlamak, gerekli kaynakları bulmak, daha sonra bir girişimi faaliyete geçirmek ve sonuçlarını almak için gerekli olan faaliyetler bütünü olarak tanımlanabilir. 20

Girişimci Düşüncenin Ana Bileşenleri 5. Aksiyonel Olma 1. Yenilikçi Olma Girişimci Düşünce 2. Risk Alma 4. Rekabetçi Düşünme 3. Öncü Olma 21

Girişimci Düşüncenin Ana Bileşenleri 1. Yenilikçi Olma Yenilikçi olma; problemlere ve ihtiyaçlara yaratıcı, alışılmamış ve yeni çözümler aramayı ifade eder. Bu çözümler, yeni ürün ve hizmetler, yeni teknolojiler veya üretim süreçleri kullanılması şeklinde tanımlanabilir. Yenilikçi olması, yeni fikirleri geliştirmesi ve bu fikirleri uygulamaya koyması girişimciyi diğerlerinden farklı kılan en belirgin özelliklerdir. 22

Girişimci Düşüncenin Ana Bileşenleri 2. Risk Alma Girişimcilerin risk üstlenme şekli, katma değer üretme sürecini etkileyen önemli bir davranış türü olmaktadır. Girişimci risk üstlenirken teknolojik değişim, pazar yapısı, kamusal düzenlemeler ve rekabet türü gibi konulara dikkat etmelidir. 23

Girişimci Düşüncenin Ana Bileşenleri 3. Öncü Olma Öncü olma, uygulama ile ilişkili bir kavramdır. Başkalarını takip etmek yerine, yenilikçi fikri zaman kaybetmeden, rakiplerinden daha fazla vizyon sahibi olduğunun bilinciyle sorumluluk üstlenip, gerekli kararları alarak harekete geçmektir. 24

Girişimci Düşüncenin Ana Bileşenleri 4. Rekabetçi Düşünme Rekabet, gerek işletmeler gerekse de tüketiciler açısından sağlıklı bir piyasa ortamı yaratır. Rekabet, girişimcilerin piyasada tutunabilmeleri için kaliteli ürünler üretmelerine, verimli çalışmalarına ve tüketici yönlü olmalarını sağlar. 25

Girişimci Düşüncenin Ana Bileşenleri 5. Aksiyonel Olma Sözlük anlamı ile girişmek fiili bir isi yapmak üzere eyleme geçmeye hazırlanmak ya da geçmek ; Söz konusu fiilin isim hali olan girişim bir işi yapmak üzere eyleme geçme, bir ise girişme, başlama ; Girişimci ise bir isi yapmak üzere ele alan, bir ise girişen kimse olarak tarif edilmektedir. Yani, düşünceyi aksiyona çevirebilendir girişimci Girişken değil, girişimci olabilmektir 26

Polonya Krakov Tuz Mağarası 27

Çankırı Tuz İşletmeleri Sahası 28

Girişimcilik İşlevleri Sürekli gelişen küresel ekonomiyle birlikte girişimcilerin işlevlerine her gün yeni bir unsur eklenmektedir. Bu işlevlerden en önemli olan beşi şunlardır: 1. Üretimi Organize Etme ve Sağlama 2. Ürün Çeşitliliği Sağlama 3. İstihdam Sağlama 4. Yeni Pazarlar ve Yeni Satış Yöntemleri Geliştirme 5. Sermaye Birikimi Sağlama 29

Girişimcilik İşlevleri 1. Üretimi Organize Etme ve Sağlama Girişimciler rekabetçi bir ortamda ayakta kalabilmek için fiyatlarını ayarlamakta ve ürün kalitelerini artırmaktadır. Girişimciler rekabetçi bir ortamda pazar paylarını artırabilmek için mevcut ürünlerini geliştirmek durumundadır. Hayatımızı kolaylaştıran birçok ürünün varlığı girişimciler arasındaki üretimi organize etme ve sağlama çabalarının bir sonucudur. 30

Girişimcilik İşlevleri 2. Ürün Çeşitliliği Sağlama Artan rekabet koşulları nedeni ile girişimciler ürün çeşitlendirme ve uzmanlaşma ihtiyacı duymaktadırlar. Değişen yeni şartlara uyum sağlayamayan girişimciler geri planda kalmaktadırlar. Küçük işletmeler daha az yatırımla daha çok üretim ve ürün çeşitliliği sağlama potansiyeline sahiptirler. Ürün çeşitliliği, kalite ve maliyetler açısından yoğun bir rekabet baskısı altında bulunan girişimcilerin teknolojik gelişmeleri yakından takip etmelerini gerekli kılmaktadır. 31

Girişimcilik İşlevleri 3. İstihdam Sağlama Girişimcilerin en yaygın olarak bilinen fonksiyonu istihdam sağlama fonksiyonudur. Ekonomik hayatın canlanması, millî gelirin artması, yeni istihdam alanlarının oluşturulması, mevcut istihdam alanlarının çeşitlilik kazanması girişimcilerin bu fonksiyonu ile gerçekleşir. 32

Girişimcilik İşlevleri 4. Yeni Pazarlar ve Yeni Satış Yöntemleri Geliştirme Gelişen teknolojiyle birlikte yenilik yapan girişimciler ortaya koydukları yeni ürünlerle yeni pazarlar oluşturmaktadırlar. 33

Girişimcilik İşlevleri 5. Sermaye Birikimi Sağlama Yeni girişimler sağlanması yoluyla ekonomide artan çıktı miktarı, endüstrinin büyümesine ve karların artmasına yol açar. Bu karların da yeniden yatırımlar için kullanılması ile yeni istihdam alanları ve sermaye birikimi sağlanır. 34

Girişimcilikle İlgili Faydalı Adresler http://www.girisimcifikirler.com/ http://www.morfikirler.com/ http://www.entrepreneur.com/ http://www.kagider.org http://www.eurowards.com/ 35

2. BÖLÜM KAŞİFLİK / MUCİTLİK / YENİLİK GİRİŞİMCİLİK

Kâşiftik / Mucitlik / Yenilik / Girişimcilik Genellikle kâşiftik ve yeniliğin eş anlamı olduğu zannedilmektedir. Ancak bu iki kavram arasında belirgin farklılıklar vardır. 37

Kâşiftik / Mucitlik / Yenilik / Girişimcilik Kâşiflik/mucitlik yeni fikirleri oluşturma süreciyle ilgiliyken, yenilik bu yeni fikirlerin mal ve hizmetlere dönüştürülmesi sürecini odak alır. Kısaca yenilik yeni fikirlerin paraya dönüştürülme süreciyle ilgilidir. Kâşiflik ise bir bilim adamının veya yarısı bitmiş resimle uğrasan bir sanatçının hayalinde ortaya çıkan bir süreç olarak da tasvir edilebilir. 38

Kâşiftik / Mucitlik / Yenilik / Girişimcilik Yenilik, kaşifçe/mucitçe fikirler üzerinde çalışacak yetenekli ve birbirini tamamlayan insanların emeğini de gerektiren zor bir istir. Ayrıca yenilik, kaşifçe fikirleri somut ürün ve süreçlere dönüştürülme süreci içerisinde tüketici hizmetlerini geliştirmek, maliyetleri azaltmak ve örgüt içinde yeni kazanç alanı oluşturmakla da ilgilenir. 39

Kâşiftik / Mucitlik / Yenilik / Girişimcilik En geniş anlamıyla yenilikçilik kavramını ele alan kişi Schumpeter dir. Schumpeter (1950) yeni firmaların ve girişimciliğin temel fonksiyonları olarak olan yeniliği görmüştür. Ayrıca, Schumpeter girişimciliği farklı açıdan ele alarak tanımlama yoluna giden ilk kişidir. 40

Kâşiftik / Mucitlik / Yenilik / Girişimcilik Schumpeter a göre yenilik kavramı girişimcilik tanımının temelinde bulunmaktadır. Girişimciyi; yeni mal ve hizmetler üretme, yeni süreç geliştirme, yeni ihracat pazarları bulma, yeni bir örgüt yapısı oluşturma gibi isletme açısından yeni birleşimler sağlayarak, mevcut ekonomik düzeni yıkan kişi olarak tanımlar. 41

Kâşiftik / Mucitlik / Yenilik / Girişimcilik Eğer yeni teknoloji, ürün, pazar yâda örgütsel uygulamalar piyasadaki mevcut ürünlere yada örgütsel uygulamalara açık alternatifler oluşturmuyor ise kaşifçe/mucitçe yıkım oluşamaz. 42

Kâşiftik / Mucitlik / Yenilik / Girişimcilik Peter F. Drucker a göre ise işletme yönetiminde iki temel görev vardır: İnovasyon ve pazarlama (1985, Innovation and Entrepreneurship). Pazarlama, müşterilerin bugünkü ihtiyaçları ile ilgilenirken inovasyon, gelecekteki ihtiyaçları ile ilgilenir. İşletmeler sürekli inovasyon çabası içinde olmazlarsa, tüketici ihtiyaçları ve teknolojiler değiştiğinde işletmelerin yaşama şansı olmaz. 43

Yenilik = İnovasyon Toplumsal, kültürel ve idari ortamda yeni yöntemlerin kullanılmaya başlanması anlamına gelen yenilik kavramı, Türkçede İngilizce İnnovation kelimesinin karşılığı olarak kullanılmaktadır. Türk Dil Kurumu nun da innovation sözcüğünü yenilik olarak Türkçeleştirdiği ve yeniliği var olan bilgi birikiminden yola çıkılarak daha gelişmiş, daha kaliteli, daha işlevsel yeni ürünler, üretim süreçleri, örgütlenmeler ve yönetim uygulamalarının geliştirilmesi olarak tanımladığı görülmektedir. 44

Yenilik = İnovasyon Öte yandan innovativeness kavramının karşılığı olan yenilikçilik; yeniliklere karşı verilen tepkileri, değişime ve yeni olan şeyleri denemeye karşı istekliliğini ifade etmektedir. Benzer bicimde innovator kavramının karşılığı olan yenilikçi ise, Roger ın (1995) ifadesiyle yenilikçilik kategorilerinden biridir ve diğer kategorilere göre yenilikleri daha önce benimseyen grubu ifade etmektedir. 45

Yenilik = İnovasyon İnovasyon nasıl ki yenilenme sözcüğünün karşılayamayacağı bir anlam yükü taşıyorsa bir buluş gibi anlaşılmaması da gerekli. Bir mucit yeni bir buluş yapabilir fakat bu fikrin geniş bir çevre tarafından kabul görmesi, üretilmesi ve sunulması girişimcinin faaliyet alanını oluşturur. Hiçbir zaman insanlığın hizmetine sunulamamış birçok buluş yapılmıştır. Bu buluşlara konu olan ürün ya da hizmetler, gerekli kaynakları harekete geçirme yeteneğine sahip girişimciler tarafından ele alınmadığından tüketicilere sunulma aşamasına gelememiştir. 46

SİNGER Örneği SİNGER. Evet, tahmininizin aksine, Isaac SİNGER, dikiş makinasını icat eden ve dolayısıyla adını veren kişi değildir. Dikiş makinasını 1846 yılında, Boston'lu bir mucit Elias Howe icat etti. Ama, icadını inovasyona dönüştürmeyi beceremeyen Howe, hem icat ettiği makinaya adını veremedi, hem de bundan milyarlarca dolar kazanma şansını kaybetti. 47

SİNGER Örneği Bu işi başaran Singer, dünyanın her tarafında dikiş makinası denince akla gelen marka ve isim oldu. Singer'in bunu nasıl yaptığı da sanayicilerimiz için önemli bir ipucu: Howe'un dikiş makinası için aldığı patentten yararlanmıştır. İnovasyon için patentler büyük ipuçları içerir ve sürekli yeni ürün ve üretim yönetim geliştirerek rekabet gücünü korumak hedefindeki girişimcilerin kendi alanlarındaki patentleri izlemeleri ve incelemeleri büyük yarar sağlar. 48

Yenilik = İnovasyon İcatlar ve patentler inovasyon için büyük fırsatlar içerir ama girişimciden beklenen icat yapması değil, inovasyon yapmasıdır. Çünkü ancak o zaman pazar payını ve karlılığını artırıp rekabet gücünü yükseltebilir. 49

Başarı Hikayeleri - 1 Arçelik in, geleneksel Türk Kahvesi Makinesi Telve, dünyanın en prestijli ödüllerinden biri olan IF (Industry Forum) Tasarım Ödülü nü aldı. Telve, 2005 yılı ürün tasarımı kategorisinde, endüstriyel tasarım alanında ödüle layık görüldü. Ürün, kullanış kolaylığı ve getirdiği yenilikler sayesinde büyük başarı sağladı. 50

Başarı Hikayeleri - 2 1986 da Tuzla da kurulan Yonca-Onuk, teknolojik yenilik çalışmalarıyla geliştirdiği ileri kompozit malzemelerden üretilen hızlı tekneleriyle alanında dünyanın en iyileri arasına girdi. Böylelikle, bir firmanın sektöründe ulaşabileceği en üst konuma, standart belirleyiciliğe yükseldi. 51

Başarı Hikayeleri - 3 Türkiye nin ilk çevrimiçi (online) yemek sipariş sitesi olan yemeksepeti.com dan binlerce insan faydalanmakta. Sitede siparişler tamamen etkileşimli bir ortamda gerçekleşiyor. Yemeksepeti, 2015 yılında dünyanın en büyük online yemek sipariş platformu Delivery Hero tarafından 589 milyon dolara satın alındı. Nevzat Aydın aldığı paranın 27 milyon dolarını çalışanlara dağıttı. 52

Başarı Hikayeleri - 4 1993 te kurulan Goldaş ın geliştirdiği bilgisayar destekli tasarım ve üretim sistemi, rekabet üstünlüğünü, ürün ve süreçlerde yaptığı değişiklikler sonucu küresel bir şirket olma yolunda gösterdiği çabalarla koruyor. 53

Başarı Hikayeleri - 5 Filiz Gıda nın bir çalışması sonucu, TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi ile geliştirip ürettiği Filiz Fizi nin farklı şekilleri ve ambalajları bulunuyor. Çocukların günlük besin ihtiyaçlarının neredeyse tamamını içeren ürün, bu sayede hedef kitlenin (çocukların ve çocuklu ailelerin) ilgisini çekme ve rakiplerinin önüne geçme avantajını yakalıyor. 54

Başarı Hikayeleri - 6 İpek Kağıt ın, mevcut ürünlerde yaptığı yaratıcı değişiklikler, getirdiği ticari başarıyla kıyaslandığında oldukça küçük çaplı kalıyor. Kağıt mendil sözcüğüyle özdeşleşmiş olan Selpak ın cep boyu bunun güzel bir örneği. Mendilin yaprak boyutunda ve sayısında bir değişiklik yapılmadan, yalnız katlama biçimi değiştirilerek, paketin boyutu küçültülmüş oldu. Selpak Cep, yeni boyutu ve pratikliği ile müşterilerin daha çok tercih ettiği bir ürün halini aldı. 55

İnovasyon / Yenilik Süreci İnovasyon; yeni fikirleri (ürün, metot veya hizmet gibi) değer yaratan çıktılara dönüştürme sürecidir. Bu süreç iki temel basamaktan oluşur. 1. İnovasyon sürecini başlatması bakımından önem arz eden ilk basamak; yeni ve kaşifçe fikirlerin ortaya çıkmasıdır. 2. Emek ve yatırım gerektiren ikinci basamak ise ortaya çıkartılan yeni ve kaşifçe fikirlerin ticarileştirilmesi, başka bir deyişle katma değer sağlayan ürün, metot veya hizmetlere dönüştürülmesidir. 56

İnovasyon Türleri 1. Ürün İnovasyonu 2. Hizmet İnovasyonu 3. Süreç İnovasyonu 4. Pazarlama İnovasyonu 5. Organizasyonel İnovasyon 57

İnovasyon Türleri 1. Ürün İnovasyonu Farklı ve yeni bir ürünün geliştirilmesi. Var olan bir üründe değişiklik, farklılık ve yenilik yapılması. 58

İnovasyon Türleri 2. Hizmet İnovasyonu Yeni veya önemli ölçüde değiştirilmiş bir hizmet yaklaşımı Hizmetin sunum ve dağıtım sistemindeki farklılık Hizmetin sunulmasında yeni teknolojilerin kullanılması 59

İnovasyon Türleri 3. Süreç İnovasyonu Farklı yeni bir üretim veya dağıtım yönteminin geliştirilmesi veya, Varolan yöntemlerin iyileştirilip daha gelişkin hale getirilmesi. En bilinen süreç inovasyonu, Ford tarafından geliştirilen üretim bandı yönteminin hayata geçirilmesidir. 60

İnovasyon Türleri 4. Pazarlama İnovasyonu Yeni pazarlama yöntemlerinin ve yeni pazarlama kanallarının geliştirilmesi, yeni ambalaj ve boyutlama gibi yeniliklerin geliştirilip uygulanması. 61

İnovasyon Türleri 5. Organizasyonel İnovasyon Yeni çalışma ve iş yapış yöntemlerinin geliştirilmesi ya da varolan sistemlerin firma şartlarına uyarlanarak kullanılması Japonya da uygulanmaya başlanan ve sonrasında tüm dünyada yaygınlaşan Kaizen ve kalite çemberleri gibi uygulamalar birer organizasyonel inovasyon örneği olarak gösterilebilir. 62

İnovasyon Ölçütleri Başarılı bir inovasyon yapabilmek için yeni ürünün ya da yeni hizmetin beş ölçüte göre değerlendirilmesi gerekir. (Doyle, 2003, s. 219-220) 1. Fayda 2. Enderlik 3. Zamanlama 4. Süreklilik 5. Pazarlanabilirlik 63

İnovasyon Ölçütleri 1. Fayda Müşteriler yeni özellikleri değerli bulmalıdır. Örneğin, saniyesini sektirmeyecek yeni bir kol saati mükemmel bir teknik özelliğe sahiptir, ancak büyük bir olasılıkla müşteriler bunu önemli bir fayda olarak algılamayacaktır. 64

İnovasyon Ölçütleri 2. Enderlik Yeni ürünün getirdiği fayda benzersiz bulunmalıdır. Pazarda mevcut bir ürünün aynı faydayı sağladığı algılanırsa, yenilik fikrinin değeri az olur. 65

İnovasyon Ölçütleri 3. Zamanlama Yeni ürünler geliştirmenin ve pazara sunmanın hızı gün geçtikçe önemli hale gelmektedir. Geliştirilmesi geciken ürünlerin geliştirme maliyeti yüksek olur, daha düşük kar marjları vardır ve daha küçük pazar payı elde ederler. 66

İnovasyon Ölçütleri 4. Süreklilik Yeni bir ürün, benzersiz bir fayda sağlayabilir ancak hemen de taklit edilebilir ve hissedarlara fazla değer yaratmaz. Buluşu yapan şirketin pazara girişe yönelik engeller geliştirmesi gerekir. 67

İnovasyon Ölçütleri 5. Pazarlanabilirlik Şirketin yeni ürünü pazarlayabilme yeteneği olmalıdır. Bunlara güvenilir ve etkin ürünler geliştirmek, üretmek, müşterilerin ödeyebilecekleri bir fiyat koymak ve dağıtımını ve satış sonrası hizmetlerini verebilecek etkin bir dağıtım kanalı kurmak dahildir. 68

İnovasyon Kaynakları İnovasyonların ortaya çıkmasını sağlayan fırsatlar olarak da görülen yenilik kaynakları Peter F.Drucker tarafından iki grup halinde toplanmaktadır. 1. Şirket veya sektör içindeki inovasyon kaynakları 2. Şirketin dışındaki ortamlarda inovasyon kaynakları 69

İnovasyon Kaynakları 1. Şirket veya sektör içindeki inovasyon kaynakları Beklenmedik gelişmeler, Uyumsuzluklar, Süreç ihtiyaçları, Sektör ve pazar yapısındaki değişiklikler 70

İnovasyon Kaynakları 1. Şirketin dışındaki ortamlarda inovasyon kaynakları Demografik yapıdaki değişiklikler, Algılama değişiklikleri, Yeni bilgiler. 71

İnovasyon Örnekleri 72

3. BÖLÜM DÜNYADA GİRİŞİMCİLİK

Gelişmiş Ülkelerde Girişimcilik Gelişmiş Ülkelerin gelişme süreçlerinde Girişimcilik faktörü etkili olmuştur. Örneğin, 2.Dünya savaşından sonra Japonya da başlayan hızlı ekonomik kalkınma hareketinin motor gücünü KOBİ ler oluşturmuşlardır. 1970 li yıllardaki kriz sonrasındaki yapılan bilimsel çalışmalarda ABD nin krizden en az düzeyde etkilendiği görülmüştür. ABD nin krizden daha az etkilenmesinde ticaret ve sanayide küçük ve orta büyüklükteki işletmelere verilen önemin büyük etkisi olduğu belirtilmektedir. 1988 yılından itibaren ABD deki büyük ölçekli firmaların yaklaşık 1/3 e yakın oranda küçüldüğü görülmüştür. 80

Gelişmiş Ülkelerde Girişimciliği Sağlayan Koşullar 1. Genel Ulusal Koşullar 2. Finansal Koşullar 3. Eğitim 4. Fiziksel Altyapıya Erişim 81

Gelişmiş Ülkelerde Girişimciliği Sağlayan Koşullar 1. Genel Ulusal Koşullar Bilgi işlemede, iletişimde ve biyoloji alanında görülen bir yenilik dalgası çalışma biçimlerini büyük ölçüde etkilemiştir. SSCB, Doğu Avrupa nın yeniden inşası yeni fırsatlar ve riskler ortaya çıkarmıştır. Gelişmiş ülkelerde işlerin nasıl düzenleneceğinden devletin rolüne kadar her şeyin yeniden gözden geçirilmesine yol açmıştır. Gelişmiş ülkelerin piyasa ekonomisi olgusunu benimsemeleri, girişimciliğin ortaya çıkışını ve gelişmesini yaratan önemli etmendir. 82

Gelişmiş Ülkelerde Girişimciliği Sağlayan Koşullar 1. Genel Ulusal Koşullar Bu tip ülkelerde genelde insanlar neyin üretileceğine ve mallar için ne fiyat isteneceğinin kararının devlet ve özel çıkar çevreleri tarafından değil, milyonlarca bağımsız alıcının ve satıcının alışverişleri sonucu oluşması durumunda ekonominin en iyi işleyeceğine inanmaktadırlar. Ayrıca, politik görüşlerinin de bireysel özgürlük ve çoğulculuğun yoluyla ortaya konacağına inanmaktadırlar. 83

Gelişmiş Ülkelerde Girişimciliği Sağlayan Koşullar 1. Genel Ulusal Koşullar Genel olarak gelişmiş ülkelerde girişimcilik çabaları toplumda yaygın kabul görmekte, desteklenmekte ve teşvik edilmektedir. Bu ülkeler, fırsatları görebilecek ve değerlendirebilecek yeteneği olan, girişimci ruha sahip toplumlar olarak değerlendirilebilir. Bu toplumlarda temel itici güç, risk alma istekliliğini yaratan başarısız olabilme özgürlüğüdür. 84

Gelişmiş Ülkelerde Girişimciliği Sağlayan Koşullar 1. Genel Ulusal Koşullar Bireyler aşırı devlet gücünden korkmuşlar ve devletin bireyler üzerindeki yetkisi, ekonomik alandaki rolünü de içermek üzere sınırlamaya çalışmışlardır. İş hayatındaki başarısızlık toplumsal küçümsemeye neden sayılmamakta, piyasa güçlerinin nasıl işlediğini sergilemekte ve daha etkin çalışmayı teşvik etmektedir. 1990-1995 yılları arasında ekonomideki tüm yeni istihdamın dörtte üçünü sağlamışlardır. 85

Gelişmiş Ülkelerde Girişimciliği Sağlayan Koşullar 1. Genel Ulusal Koşullar Kadınlar yoğun olarak küçük işletmelerde çalışmaktadırlar. Kadınların elindeki tek sahipli işletme oranının 2000 yılında toplamın %36 sına ulaştığı tahmin edilmektedir. ABD de küçük işletmeler yeni istihdam olanaklarının yaklaşık olarak %75 ni, özel işgücünün %50,1 ni istihdam etmektedir 86

Gelişmiş Ülkelerde Girişimciliği Sağlayan Koşullar 2. Finansal Koşullar Girişimcilerin en çok ihtiyaç duyduğu girdilerin başında finans yer alır. AB de işletmelerin kurulmasının teşvik edilmesi ve işe yeni başlayan ve planları gelişme ve yeniliklerle sonuçlandırabilecek yenilikçi KOBI ler öz sermaye sağlanarak yeni işletmelerin yaşama şanslarının arttırılması amaçlanmaktadır. Bu amaçla temel finansal kaynaklar; Başlangıç Sermayesi (Seed Capital) EUROTECH Sermayesi (Eurotech Capital) 87

Gelişmiş Ülkelerde Girişimciliği Sağlayan Koşullar 3. Eğitim 2000 li yıllarda yapılan bir araştırmada girişimcilik konusunda odaklanan ya da temel dal olarak eğitim alan öğrenciler diğer idari disiplinlerde eğitim alan öğrencilere göre; Yeni iş kurma konusunda üç kat daha fazla eğilime sahip, Kendi işinde çalışma konusunda üç kat daha fazla eğilime sahip, Yıllık %27 daha fazla gelir elde etmekte, Malvarlıkları %62 daha fazla ve Çalıştıkları işten daha fazla tatmin sağlamaktadırlar. 88

Gelişmiş Ülkelerde Girişimciliği Sağlayan Koşullar 4. Fiziksel Altyapıya Erişim Girişimcilerin özellikler işletmelerini kurma aşamasında aldıkları destekler kastedilmektedir. Dünyadaki ilk teknopark girişimleri 1950 li yıllarda Amerikalı akademisyenlerin bilgi ve Ar-Ge tecrübelerini ekonomik değer haline getirip pazara çıkmak istemeleri sonucunda ortaya çıkmıştır. İlk teknopark ABD deki California daki Stanford Üniversitesi öncülüğünde kurulmuştur. Günümüzde Silikon Vadisi olarak tanımlanan bu bölgede 200.000 iyi yetişmiş insan gücü katma değeri yüksek ürünlerin geliştirilmesi için çalışmaktadır. 89

Silikon Vadisi - ABD 90

Silikon Vadisi - ABD Güney Kaliforniya'daki San Francisco vadisinin bir parçası olan San Jose vadisine verilen isimdir. Bu ismin sebebi ise bölgede yoğun olarak üretim ve geliştirme faaliyetinde bulunan silikon çip üreticileridir. İngilizce karşılığı Silicon Valley'dir. Sonradan, yüksek teknoloji ile ilgili sektörleri ifade etmek için kullanılan isim olmuştur. Çünkü pek çok bu tip firmanın merkezi veya çıkış yeri burasıdır. Bunlara örnek olarak Intel, Cisco, Google, HP, Maxtor, Apple, Applied Materials, Microsoft, Oracle, ATi, Facebook sayılabilir 91

Silikon Vadisinin Türkleri https://www.youtube.com/watch?v=5xlyc_qna18 92

4. BÖLÜM TÜRKİYE DE GİRİŞİMCİLİK

Vehbi Koç un öğüdü; Birdenbire yükselmeye heveslenmeyin. Bir çocuk 9 ayda doğar, bir yaşına kadar emekler; sonra yürür, konuşur, ilkokula, liseye, üniversiteye gider. Sırasını beklemek ve sabırlı olmak lazımdır. Kendi hayat üniversitemde, birden bire yükselmek isteyenlerin muvaffak olduklarını görmedim. 94

Türkiye de Girişimcilik Genel Özellikler Ülkemiz girişimcilik konusunda büyük bir potansiyele sahiptir. Girişimciliğe toplumda değer kazandıran, girişimcilerin maddi ve manevi statüsünü yükselten para kazanmak değil, ekonomik değerlerin oluşturulmasıdır. Yoksa açıkgözlük yapmak ya da köşeyi dönmek gibi ilkel bir değer sisteminin sonucu olarak para kazanmayı tek amaç haline getirmek, bunun için her yolu meşru görmek, girişimciliğe vurulabilecek en büyük darbedir. 95

Türkiye de Girişimcilik Genel Özellikler Sağlam bir girişimcilik kültürünün mevcut olmadığı toplumlarda, kurnazlık, köşeyi dönmek gibi bozulmuş kültür davranışlarının yaygınlaşması kaçınılmaz bir sonuç olmaktadır. Girişimciliğin evrensel başarı ve başarısızlık ölçütleri vardır. Diğer yandan girişimcilik sosyal ve kültürel bir olgudur. Bu nedenle faklı sosyo-kültürel özelliklere sahip toplumlarda farklı girişimcilik nitelikleri önem kazanmaktadır. 96

Türkiye de Girişimcilik Genel Özellikler Türkiye de küçük ve orta ölçekli işletmelerin en önemli nitel özelliği, bu işletmelerde girişimcilik, yöneticilik ve mülkiyetin aynı kişide toplanmış olmasıdır. Bu kişi işletme sahibidir. Hatta işletme ölçeği küçüldükçe işletme sahibi girişimcilik ve yöneticilik şapkaları yanında bir de teknisyenlik şapkasını taşımak zorundadır. 97

Türkiye de Girişimcilik Genel Özellikler Küçük ve orta ölçekli işletmelerde genellikle işletme sahibi, girişimci ve yönetici aynı kişide bütünleşmektedir. Bu üç ya da dört boyutun aynı insanda tatmin edici bir seviyede bütünleşmesi, bu işletmelerin başarısı açısından büyük önem taşır. Zira küçük ve orta ölçekli işletmelerde işletme sahibi işletmenin mülkiyetine sahip olan kişi olarak aynı zamanda girişimci ve kurulan işletmenin en üst seviyedeki tepe yönetici durumundadır. Kısacası bugün yurdumuzda bir işletme kurabilmek için önemli olan para sahibi olmaktır. 98

Türkiye de Girişimcilik Genel Özellikler Küçük ve orta ölçekli işletmelerde işletme ile işletme sahibi arasında tam bir bütünleşme vardır. Buna özdeşleşme de diyebiliriz, işletme sahibi için işletmesi sadece bir gelir kaynağı değil, yaşamının bir parçası, hatta çok kez en önemli parçasıdır, işletmenin meydana getirilmesinde büyük emekler vermiş, varını yoğunu ortaya koymuş, geleceğini ona bağlamıştır. Böylece işletme sahibi ile işletmesi arasında bir kader birliği oluşmuştur. 99

Türkiye de Girişimcilik Genel Özellikler Küçük ve orta ölçekli işletmelerde genellikle aile bireyleri de işletmede fiilen çalışırlar ve/veya işletme yönetimini istikbalde devralacakları umudu ve arzusuyla bu amaca uygun olarak yetiştirilirler. Oğullar ve kızlar bu amaca yönelik olarak yetiştirilir ya da bu amaca uygun damatlar ve gelinler aranır. 100

Türkiye de Girişimcilik Kurumsallaşma, Aile İşletmeciliği ve Nesil Değiştirme Sorunları İşletmelerde kurumsallaşma ihtiyacı, genellikle iki şekilde ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki, işletmenin büyüme sürecinde belirli bir aşamaya gelmesiyle belirginleşir. Bu aşamada işletme sahibi yönetimde kişi olarak yetersiz kalmakta, dolayısıyla profesyonel yönetici istihdamı zorunlu hale gelmektedir. Bu aşamadan itibaren üst yönetimde uzmanlaşmaya gitme gereği üst yönetimle personel arasındaki kişisel ilişkilerin yerini örgüt kurallarının almaya başlaması gibi, işletme yapısında büyük işletmenin tipik özellikleri kendisini göstermeye başlamaktadır. 101

Türkiye de Girişimcilik Kurumsallaşmanın Belirgin Özellikleri Ülkemizde geçmişi epeyce gerilere uzanan köklü girişimlere çok ender rastlanmaktadır. Avrupa da ve Amerika da yaşı 100-200 yılı aşan çok sayıda irili ufaklı firmaya rastlamak mümkündür. Özellikle yıllar önce küçük bir atölyede işe başlayan ve günümüzde üçüncü, dördüncü nesil olarak dünya çapında ölçeklere ulaşan firmalar vardır. Ülkemizde ise bu şekilde bir gelişme trendi gösteren firma yoktur. 100 yılını tamamlamış firmalar ise genellikle küçük ölçeklerde kalmış, büyüyememişlerdir. 102

Türkiye de Girişimcilik Aile Şirketlerinin Üstün Yönleri Bu şirketler daha uzun vadeli düşünür, iş başındaki aile fertleri, ailelerinin itibarları ile şirketlerin itibarlarını kaldıraçlayarak daha kârlı ticari ve mali anlaşmalar yapabilirler. Bu şirketlerde işe bağlılık daha yüksektir. Daha yumuşak bir yönetim vardır. Yönetim ile hissedarlar daha kolay bütünleşir. Aile şirketlerinin sosyal mesuliyeti daha yüksektir. Hayır, işlerine daha fazla para tahsis ederler. Aile şirketleri daha hızlı karar alırlar. 103

Türkiye de Girişimcilik Aile Şirketlerinin Zayıf Yönleri Şirket menfaati ile aile menfaati çatışır. Aile fertlerinin, yönetim içinde görev almaları, yönetim kademesinde rol almak isteyenler arasında var olması gereken rekabeti tahrip eder. Yöneticilerin değerlemesinde şirket işlerini iyi idare edip etmediklerinden çok, ailenin ihtiyaçlarını karşılayıp karşılamadıkları kriteri kullanılır. Kâr disiplini yoktur. Kârsız işler şöhrete halel gelmesin diye inatla sürdürülür. Piyasa değişmelerine uyumda zorlanılır. Eski ürünler terk edilmez. Halef seçiminde akli değil, hissi davranılır. 104

Türkiye de Girişimcilik Bir Anadolu Dörtlüğü ve Sonuç Anadolu da yaygın olan bir deyişe göre, fakiri kuru inadı, memuru süslü avradı, zengini şımarık evladı batırır. Burada fakir terimi 1 ila 9 personel çalıştıran çok küçük ölçekli işletmeleri simgelemekte, kuru inat işletmenin değişen şartlara uyum sağlayamamasının en önemli başarısızlık nedeni olduğuna işaret etmektedir. Oysaki esneklik ve değişen şartlara kolayca uyum sağlamak, bu işletmelerin başta gelen avantaj olmalıdır. Bu avantajı iyi kullanan girişimciler, karşılarına çıkan fırsatları değerlendirmekte, küçük ölçeklerden daha büyük ölçeklere geçebilmekte ve faaliyetlerini başarılı bir şekilde sürdürebilmektedirler. 105

Türkiye de Girişimcilik Bir Anadolu Dörtlüğü ve Sonuç Memur ise 10 ile 49 personel çalıştıran küçük işletmeleri ifade etmektedir. Bu girişimler için en büyük tehlike tasarrufa gereken özeni göstermemek ve işletmenin etkinliğini artırıcı işlevi olmayan gösteriş yatırımlarına yönelmektir. Bu aşamada gösteriş yatırımlarından uzak durulmalıdır. Buradan kaynaklanan hatalar konjonktürün iyi olduğu dönemlerde hissedilmeyebilir. Durgunluk dönemlerinde ise bu tür hataların sonucu çok pahalıya mal olmaktadır. Kriz dönemlerinde aynı hataların tekrar edilmesi girişim için öldürücü olabilmektedir. 106

Türkiye de Girişimcilik Bir Anadolu Dörtlüğü ve Sonuç Zenginin simgelediği grup olarak 50 üzerinde personel çalıştıran (50-100 ve 50-250) orta ölçekli işletmeler kabul edilebilir. Bu gruptaki işletmeler için en büyük tehlike nesil değiştirmede ortaya çıkmaktadır. Babanın bin bir emekle kurup geliştirdiği ve belirli bir aşamaya getirdiği işletme çocuklar tarafından aynı başarıyla devam ettirilememektedir. Oğullar ve damatlar arasında ikiye üçe parçalanarak tekrar küçük ölçeklerden işe başlamak zorunda kalınmakta ya da çocuklar işletmeye karşı ilgisiz kalmakta, işletme el değiştirmektedir. Nihayet en kötü ihtimal olarak ilgisizlik ya da başarısızlık sonucu işletme faaliyetine son verilmektedir. Ülkemizde bunun örnekleri çoktur. Nesil değiştirmede birinci nesilden ikinci nesile geçiş, kritik aşama durumundadır. Bu aşamayı başarılı bir şekilde atlatan girişimlerde, ikinci ve daha sonraki nesil değiştirmelerde başarısızlık riski çok azalmaktadır. Bu bakımdan birinci nesilden ikinci nesile geçerken işletmeyi kurup geliştiren babanın, eserini devredeceği çocuklarını çok iyi yetiştirmesi, damatlarını çok dikkatli seçmesi gerekmektedir. 107

Türkiye de Girişimcilik Bir Anadolu Dörtlüğü ve Sonuç Bu Anadolu dörtlüğü çok küçük, küçük ve orta boy işletmeler seviyelerinde Türkiye deki girişimciliğin temel niteliklerini ve sorunlarını veciz bir şekilde dile getirmektedir. Sorunun ne olduğu belirlenince sıra bu sorunları çözmeye gelmektedir. Dileğimiz ve umudumuz girişimcilik nitelikleriyle donatılmış Türk gençlerinin bu sorunları çözeceği ve ülkemizi toplumların refah yarışında ön sıralara taşıyacağıdır. 108

Türkiye de Girişimcilik TÜSİAD ın Türkiye de Genç Girişimcilere Tavsiyeleri Mesleğiniz ne olursa olsun, kendinizi bir satıcı (pazarlamacı) olarak görün. Başkalarından daha iyi yaptığınız işi keşfedin ve yapın. Her felakette zaferin tohumlarını ve her zaferde felaketin tohumlarını arayın. Kazandığınızda da, kaybettiğinizde de gülümseyerek çevrenizde yenilmez olarak ün salın. Herkesin amacı farklıdır, iş yaptığınız kişilerin amacını öğrenin. Hedeflerinizin ne olduğunu iyi bilin. 109

5. BÖLÜM FRANCHISING

Franchising Nedir? Franchising, birbirinden bağımsız iki taraf arasında oluşturulan sözleşmeye dayalı bir ilişkiyi tanımlamaktadır. En yalın anlatımıyla franchising, hak sahibine verilen para karşılığında belirli sınai hakları ticari alanda kullanma izni olarak özetlemek mümkün. Franchising sözleşmeleri, bir ürün, bir marka ya da bir hizmeti kapsıyor olabilir 111

Franchising Nedir? Franchising sistemi, bir imtiyaz verme sistemidir. Bir ürün veya hizmetin imtiyaz hakkına sahip olan tarafın belli şartlar ve sınırlamalar dahilinde biri veya bir firmaya bu hakları vermesiyle doğan iş ilişkilerinin bütünüdür 112

Franchising in Önemi Yeni bir işletme kurmak veya kurulu bir işletmeyi sürekli değişen koşullar altında başarıya eriştirmek bireysel yatırımcılar açısından çok güçtür. Özellikle uluslararası geçerliliği olan bir marka inşaa etmek oldukça zor olup böyle bir markanın oluşturulması uzun vadeli çabalar gerektirmektedir 113

Franchising in Önemi İstatistiklere göre kendi olanaklarıyla işini sürdürmeye çalışan bir işletmecinin ilk 5 yılda başarı oranı %35 düzeylerinde kalırken, franchise sisteminin içinde yer alan bir işletmenin söz konusu dönem içinde başarılı olma ihtimali %95 tir. 114

Franchising in Önemi Küçük işletmelerin bu güçlükleri çözmeleri, özellikle büyük işletmelerin sağladığı olanaklardan yararlanarak daha kolay olmaktadır. Bu bağlamda günümüz modern işletmecilik anlayışında franchising, birçok girişimcinin tercih ettiği yatırım aracı olup, ulusal ve uluslar arası pazarlarda bir rekabet stratejisi haline gelmiştir. 115

Franchising in Tarihi Tüm dünyada kabul gören bir sistem olan franchising in temelleri ABD de bir yüzyıl öncesine kadar dayanıyor. 1863 yılında Singer Dikiş Makineleri şirketinin dağıtım sisteminde yaptığı uygulama bugünkü anlayışına uygun ilk örnek sayılıyor. İlk örnekler arasında 1988 de General Motors un ve 1902 de ilaç sektöründe Racall ın uygulamaları da gösterilebilir. Franchising sisteminde asıl patlamanın yaşandığı dönem ise 1950 lerin sonlarıdır. 116

Franchising in Tarihi Amerika Birleşik Devletleri nde franchising uygulaması çok geniş bir alanı kapsamaktadır. Franchising ülkedeki tüm perakende satışların % 35 ine sahip olurken, yolcu taşımacılığında kullanılan araçların % 95 i bu yöntemle sağlanmaktadır 117

Franchising in Tarihi 1970'li yıllarda Avrupa'da hızla yaygınlaşan franchising sisteminin ülkemizde uygulamaları ise, 1980'lerin ikinci yarısına rastlıyor. Franchise vererek Türkiye pazarına ilk giren firmalar; McDonald's, Pizza-Hut, Wendy's ve Kentucky Fried Chicken gibi dünyaca ünlü fast food zincirleri oldu. Türkiye'ye fast-food ile giren ve özellikle hizmet sektöründe büyük ilgi ile karşılaşan franchising, özellikle son yıllarda çok hızlı bir biçimde yaygınlaşmaya başladı. 118

Franchising in Temel Kavramları Franchisor (Franchise Veren) Sistemin ve markanın haklarına sahip olan ve franchise anlaşması ile bu hakları üçüncü yatırımcılara kullandıran kişi veya kuruluştur. Franchise veren, sistemi kuranın kendisi olabileceği gibi, sadece franchise haklarını satma yetkisine sahip bir başkası da olabilir. Franchise Alan (Franchisee) Anlaşmanın diğer tarafı ise franchisee olarak isimlendirilmektedir. Sistemin ve markanın belli bir satış-hizmet noktası ve/veya bölgesi için haklarını anlaşma ile alarak uygulayan bağımsız yatırımcıdır. 119

Franchising in Temel Kavramları Franchisee; franchisor un ticari adını veya hizmet markasını, know-how ını, iş görme ve teknik yöntemlerini, sistemini bir bedel karşılığı almaktadır. Bir bedel karşılığı satın alınan akıl ile küçük yatırımcı, diğer yatırım modellerinden çok daha düşük yatırım ve işletme maliyeti ile, uluslararası standartlara, deneyime, kaliteye, organizasyona, teknolojiye, ticari sırlara adeta ortak edilmektedir. 120

Franchising in Temel Kavramları Franchising Fee (Franchise Giriş bedeli) İsim, marka veya sistemi kullanma karşılığında ödenen bir başlangıç ücreti olan Franchising Fee (Franchise Giriş bedeli) olarak ödenir. Royalty (Sürekli Franchising Ödemesi) Yıllık ciro ve kardan, anlaşmada belirlenen oranlarda, yüzde olarak ödenen ücretlerden yani Royalty den (Sürekli Franchising Ödemesi) oluşur. 121

Franchising Türleri Franchising uygulamaları, uygulandığı ülkeye göre ve sunulan fırsatlar açısından iki grupta ele alınıyor. 1. Sistem uygulandığı ülkeye göre; Ulusal Franchising Uluslararası Franchising 2. Sunulan fırsatlar açısından ise; Ürün ve marka franchisingi İşletme sistemi franchisingi 122

Franchising Türleri Ulusal Franchising Franchising sözleşmesi bir ülke sınırları içerisinde, şehirler ya da bölgeler arasında yapılıyorsa ulusal franchising, Uluslararası Franchising Sözleşme iki ülke arasında yapılıyorsa uluslararası franchising olarak adlandırılmaktadır. 123

Franchising Türleri Ürün ve marka franchisingi Bu sistemde satıcı firma, kendini üretici firma ile özdeşleştirmeye çalışmaktadır. Belirli ürünlerin benzer görünümdeki bağımsız işletmelerde pazarlanması sonucu, üretici ile imaj birleşmesi sağlanmaktadır. İşletme Sistemi Franchisingi Burada franchisee ve franchisor arasında sadece ürün, servis ve marka alanında değil, bir bütün olarak işletme sistemi içerisinde pazarlama ve üretimle ilgili tüm faaliyetleri de içeren bir işbirliği yapılmaktadır. 124

Franchising Sisteminin Avantajları 1. İşi kurarken kaybedilecek zaman ve enerji bu sistemle minimize edilmektedir. İŞ HAZIR 2. Yılların birikimi ve deneyimi girişimcilere kısa zamanda verilen eğitimlerle aktarılmaktadır 3. Daha önce denenmiş, başarısı kanıtlanmış ve tanınmış bir marka ile birlikte, işletme sistemine ait teknikleri ve prosedürleri kullanmak mümkün olmaktadır. 125

Franchising Sisteminin Avantajları 4. Franchising veren kuruluşun adını kullandığı için yeni iş kurma problemi ve müşteri bulma sorunu olmayacaktır. 5. Kurulacak işin özelliğine göre mal temin ve ürün çeşidinde sorun yaşamayacaktır. 6. Bütün idari ve işletme, yönetim, muhasebe, satış, stok düzeni franchising veren kuruluş tarafından kurulacak ve kontrolü yapılacaktır. 126

Franchising Sisteminin Avantajları 7. Girişimci, hazır bir sisteme sahip olarak işe başladığı için reklam ve tanıtma giderlerinden tasarruf sağlanmaktadır 8. İşletmenin kuruluş aşamasında; kuruluş yerinin seçiminde bilimsel tekniklerin kullanılması, leasing vb. kaynaklardan finansal destek sağlanması 9. Franchising verenin mali ve hukuk danışmanlarından yararlanma olanağı bulunmaktadır. Yeni bir kuruluşun bu şekilde deneyimli bir kadroyu istihdamı olanaksızdır. 127

Franchising Sisteminin Avantajları 10. Kurulan işin özelliğine göre mal bedeli ödemelerinde vade açısından bir sıkıntı yaşamayacaktır. 11. Franchising verene yapılan ödemeler her zaman için denenmemiş bir işte yapılan hataların bedelinden düşüktür. 12. Franchising alanın kuracağı firma aynı konuda franchising alan firmalar ile aynı tip dizayn ve dekorasyona sahip olacağından bu konularda kuruluş maliyeti düşecektir. Ayrıca bu açıdan franchising verenin plan ve projelerinden yararlanılacaktır. 128

Franchising Sisteminin Avantajları 13. Franchising veren kuruluşun şubesi gibi çalışacağından franchising veren kuruluşun isminin teminat olmasından dolayı kredi temininde kolaylık görecektir. 14. Reklam ve halkla ilişkilerin tek merkezden yönetilmesi franchising alanlar için ayrı bir avantajdır 129

Franchising Sisteminin Dezavantajları 1. Franchising sistemine katılmak için ödenmesi gereken başlangıç bedeli genellikle yüksektir. (ama her zaman değil) 2. Franchising verenin koyduğu kurallara uymak zorunda kalmasından dolayı yenilik yapma olanağı yoktur. 3. Franchise ödentilerinin iyi belirlenmemesi halinde kârdan zarar söz konusu olabilir. 4. Franchising alanın kuracağı bu işi sürümün geçerli olacağı bir yerde yapması şarttır. Örneğin, Özellikle turizm açısından kısır olan bir yörede araç kiralama firması için franchising almamalısınız. 130

Franchising Sisteminin Dezavantajları 5. Karın taraflar arasında nasıl paylaşılacağı konusundaki kararlar, franchisor ın finansal gücünden dolayı franchisor tarafından belirlenir 6. Royalty bedelini (%1-%11) ana firmaya ödemek zorundadır. Royalty nin çok yüksek istenmesi franchise alanların işletmelerini kapatmak zorunda kalmalarına neden olabilir. 7. Franchise alan, faaliyette bulunacağı bölge sınırlarının sözleşmede belirtilmesine dikkat etmelidir. Kendi birimine yakın bir yerde, yeni bir franchise biriminin açılması sonucu franchisor la aralarında çatışma doğabilir. 131

Girişimcinin Dikkat Etmesi Gereken Önemli Hususlar Ürün veya Hizmetle İlgili Konular Ürün ya da hizmetin kalitesi, talebin durumu, geçici olmaması. Ürün ya da hizmetin rekabet gücü. Patentinin olup olmaması. Kolayca taklit edilememesi. Marka müşterilerce ne kadar tanınıyor? Ulusal reklam programları var mı? Ürünlerin satın alma haklarında kısıtlama var mı? Ürünün karlılığı, cari ekonomik sonuçlar. Ürün satış stratejileri ve taktikleri. 132

Girişimcinin Dikkat Etmesi Gereken Önemli Hususlar Fiyat ve Maliyetlerle İlgili Konular Yatırımın toplam maliyeti nedir?, Extra gizli maliyetler var mı? Başlangıç ücreti, reklam ücreti, royalty ne kadardır? Sürekli ödemem gereken maliyetler nedir? Franchisor ın tedarik ettiği ürünlerin ve teçhizatın maliyeti piyasa fiyatının altında mı, üstünde mi? 133

Girişimcinin Dikkat Etmesi Gereken Önemli Hususlar Yer Seçimi ile İlgili Konular Nerede yerleşeceksiniz? Yer seçiminizi kim yapıyor? Bölgeniz neresi? Bölge için özel bir fizibilite çalışması yapılmış mı? Bölgeniz yeterince büyük mü? Ulaşım, trafik, nüfus yapısı nasıl? Sizi koruyan sınırlamalar neler, yasal kısıtlamaların durumu nedir? Rakiplerim kimler? Pazarın gelişim trendi nedir? Genişleme olanakları var mı? Franchise uluslar arası mı, ulusal veya bölgesel mi? 134

Girişimcinin Dikkat Etmesi Gereken Önemli Hususlar Kontrol ve Destekleme ile İlgili Konular Üzerimdeki kontroller nelerdir? Hangi desteği alabiliyorum? Franchisor gerekli desteği verecek mi? (yer seçimi, eğitim, insan ilişkileri, teçhizatın sağlanması ) Franchisor ın franchise verdiği diğer yatırımcılar kimler? Ana firma ne zamandır franchise veriyor, kaç tane franchise vermiş? Ana firmanın sahip olduğu ve franchise verdiği birimlerin sayısı nedir? 135

Girişimcinin Dikkat Etmesi Gereken Önemli Hususlar Kontrol ve Destekleme ile İlgili Konular Bölge ve yer seçiminde franchisor yardım ediyor mu? Bölgede tek satıcılık hakkını mı veriyor, yoksa aynı bölge içinde başka franchisee lere de franchise veriyor mu? Ne gibi teçhizat ve ekipmana ihtiyaç var? Leasing anlaşması düzenleniyor mu? Ne kadar franchise birimi başarısız olmuş ve neden? Hangi konularda eğitim alacaksınız? 136

Franchising Örnekleri - 1 Burger King Fast Food sektörünün en büyük zincirlerinden biri olan Burger King, en hızlı Türkiye pazarında büyüdü. Burger King in Türkiye franchise ortağı olan TAB Gıda, dünyadaki franchise lar arasında pazar payı büyümesinde en büyük başarıyı gösterdi. Şirketin merkezinin bulunduğu Miami de düzelenen basın toplantısında TAB Gıda nın 1994 yılında başlayan franchise anlaşmasıyla restoran sayısı 424 e ulaştı. 137

Franchising Örnekleri - 2 Özsüt 1938 yılında İzmir'de Kemeraltı çarşısı içinde 16 m² küçük bir dükkanda başlayan tatlı serüveni, 74 yıl sonra bugün Türkiye de yurtdışında toplam 46 şehirde, 180 in üzerinde mağaza ile devam etmektedir. Özsüt markası yurt içi ve yurt dışında, 1996 yılından itibaren Franchising sistemi ile büyümeye devam ediyor. Franchising sözleşmeleri 10 yıllık yapılmakta olup isim hakkı bedeli 30.000 USD + KDV tahsil edilmektedir. Sözleşme gereği tutarı yatırım yapılacak bölgenin potansiyeline göre değişen fakat asgari 50.000 TL değerinde banka teminat mektubu alınmaktadır. Ortalama maliyet: 250.000 USD dir. 138

Franchising Örnekleri - 3 Domino's Pizza 1960 yılında ABD'de kurulan Domino's Pizza, bugün dünyada 70 ülkede 10.000'i aşkın restoran işletiyor ve "Dünyanın En Büyük Evlere Servis Pizza Zinciri" olarak faaliyet gösteriyor. Ülkemizdeki faaliyetlerini 19 yıldır sürdüren Domino's Pizza, İstanbul, Ankara ve İzmir başta olmak üzere 65 ile yayılmış 455 şubesi ile Türkiye pizza endüstrisine öncülük ediyor. Şu anda toplam 455 şubenin yaklaşık %70'i franchisee'ler tarafından işletiliyor. 139

Franchising Örnekleri - 3 Domino's Pizza Domino's Pizza, işletmenin başında duracak kişinin en az %51 hisseye sahip ve finansal gücünün ortalama 205.000 USD + KDV yatırımı karşılayabilecek seviyede olmasını istemektedir. Bu kişi zamanının büyük bölümünü ve enerjisini Domino's Pizza dükkanına adamalıdır. Ön protokol dönemindeki teorik ve pratik eğitimlerde başarılı olmalıdır. Franchise Anlaşma süresi dükkanın açıldığı günden itibaren 10 yıldır. İşletme esnasında tüm Franchise alanlar, royalty ve reklam fonu katılım payı öderler. 140

6. BÖLÜM KÜÇÜK İŞLETMELERDE İŞLETME FONKSİYONLARI

Küçük İşletmelerde İşletme Fonksiyonları 1. Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 2. Küçük İşletmelerde Pazarlama Fonksiyonu 3. Küçük İşletmelerde Üretim Fonksiyonu 4. Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 142

Küçük İşletmelerde İşletme Fonksiyonları İster küçük ölçekli ister büyük ölçekli olsun tüm işletmeler insan gereksinimlerini karşılamak üzere mal ve/veya hizmet üretirler ve bunun karşılığında kâr elde etmeyi beklerler. Temelde işletmeler müşterinin kendilerinden ne talep ettiğini bilmek ve buna uygun üretim yapmak durumundadırlar. Bunu başaramazlarsa yaşamlarını sürdürmeleri, kâr elde etmeleri mümkün olmayacaktır. 143

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu Yönetim bir arada yaşayan insanların belli bir işi ortaklaşa yapmaları nedeniyle kaçınılmaz olarak ortaya çıkan bir kavramdır ve en basit olarak yönetim belli bir amaca ulaşmak için başkalarıyla işbirliği yapmaktır Yönetim, işletmenin önceden belirlemiş olduğu amaçlara ulaşmasını sağlamak üzere, işletmedeki tüm faaliyetleri planlar, örgütler, faaliyetleri yöneltir, eşgüdümler ve bu faaliyetleri denetler. 144

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu PÖYED 145

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 1. Planlama İşletmenin geleceğe ilişkin kararlarını ileriyi görerek önceden belirlemek planlamanın temelini oluşturur. Planlama, işletmenin amaç ve hedeflerine ulaşmak için işlevleri sürdürmek bakımından ne gibi işlerin, hangi sıraya göre, nasıl, ne zaman ve hangi sürede yapılacağının önceden tasarlanmasıdır 146

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 1. Planlama Plan; bu sürecin sonunda alınan kararlar ve belirlenen yollar planı oluşturur. Planlama bir süreçtir, plan ise verilen karardır. Planlama ile yönetim sürecindeki 5N1K sorularının cevapları verilir. 147

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 2. Örgütleme: Yönetimde planlama fonksiyonundan sonra örgütleme fonksiyonu devreye girer. Örgütleme en yalın anlamıyla planda belirlenen hedeflere ve bunlara ulaşmak için belirlenen yollara uygun örgüt kurmayı içerir. 148

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 2. Örgütleme: Örgütleme sırasında planlama fonksiyonu sonunda seçilmiş olan planlar temel kabul edilir. Planlar işletmelerde ne yapılması gerektiğini, örgütleme ise bunun nasıl bir yapı ile gerçekleştirileceğini ortaya koyar. Kaç kişi? Nasıl Bir Örgüt yapısı? Görev ve sorumluluklar Neler? Yetki? 149

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 2. Örgütleme: Diğer bir anlatımla örgütleme, planda belirlenen amaçlara ve bunlara erişmek için belirlenen yollara uygun bir örgüt yapısı (organizasyon) oluşturularak; bu yapı içerisindeki işleri ve faaliyetleri, personeli, yetki ve sorumluluk ilişkilerini belirlemedir. 150

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 1. İşlerin ve Faaliyetlerin Örgütlenmesi: Bölümlendirme: (Departmantasyon) İş bölümü ve eşgüdümü sağlayabilmek için işlerin ve faaliyetlerin yönetilebilecek büyüklükte birimler içinde gruplandırılmasıdır. Bölümlendirme Türleri 1. İşlevlere göre bölümlendirme 2. Üretime göre bölümlendirme 3. Bölge temeline göre bölümlendirme 4. Müşterilere göre bölümlendirme 5. Karma bölümlendirme 151

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 2. İşgücünün (İnsangücü) Örgütlenmesi: Yapılacak işler ve bu işlerin hangi sisteme göre bölümlendirilip düzenleneceğine karar verildikten sonra, bu işlerin kimle tarafından yapılacağının belirlendiği süreçtir. İşgücü Örgütleme Süreci 1. İnsan Gücü Planlaması (İnsan Kaynakları Yönetimi) 2. Personel Bulma 3. Personel Seçme 4. Yetki ve Sorumluluk İlişkilerinin Kurulması 5. İşe Alıştırma (Oryantasyon) 6. Personelin Eğitilmesi ve Yetiştirilmesi 152

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 3. Yer, Araç ve Yöntemlerin Belirlenmesi: İşlerin bölümlendirilmesi, işlerde çalışacak personelin belirlenmesinden sonra, örgütleme sürecinin son aşaması ise, işlerin yapılmasında ve personelin çalıştırılmasında kullanılacak yer, araç ve yöntemlerin tespit edilmesidir. 153

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 3. Yöneltme Yöneltme fonksiyonu, yöneticilerin genel tutumları ile ilgilidir. Küçük işletme yöneticisi planını yaptıktan ve örgütünü oluşturduktan sonra astlarına yapılması gerekenleri bildirir ve bireyleri çalışmaya sevk eder. 154

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu Güdülenmenin Nedeni Olan Çalışan İhtiyaçları; 1. Fizyolojik ihtiyaçlar; Çalışanların yaptıkları iş karşılığında ücret, ek ödeme ve iyi çalışma koşulları vb ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. 2. Güvenlik İhtiyaçları; Fizyolojik ihtiyaçları karşılanmış çalışanların aynı zamanda kendi ve yakınlarının güvenliği için sigorta, emeklilik, iş güvencesi, sağlıklı ve güvenli iş koşulları gibi, ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. 3. Sosyal İhtiyaçlar; Yaşamsal ihtiyaçları sağlanmış, güvenlik kaygısı olamayan çalışanların örgüt içindeki arkadaşlık, sevilme, önemsenme, eğlenme gibi ihtiyaçlarının piknik, toplantı ve eğlence gibi örgütün sosyal faaliyetleri ile karşılanmasıdır. 4. Saygınlık İhtiyaçları; Çalışanların başarılı olma, statü ve prestij kazanma, beğenilme gibi ihtiyaçlarının örgüt içinde başarının karşılığında takdir edilme, terfi, statü olanaklarına ulaşma ve itibar verilme şeklinde karşılanmasıdır. 5. Kendini Gerçekleştirme İhtiyaçları; Çalışanların üstün yada yetenekli olduğu alanlarda kendini gösterme, yaratıcılıklarını kullanma ve yükselme olanakları ile kişisel tatmine yönelik ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. 155

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 4. Eşgüdümleme (Koordinasyon): Eşgüdümleme, (Koordinasyon) bir işletmenin düzenli ve sürekli çalışabilmesi için amaçlar, faaliyetler, organlar ve bireyler arasında uyum ve işbirliğinin sağlanmasıdır. Koordinasyon, yönetim sürecinin tüm aşamalarında örgütte bir denge kurmayı sağlar. 156

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu Eşgüdümlemenin (Koordinasyonun) Fonksiyonları a) Ortak Amaçlar; Etkili bir koordinasyonun için öncelikle örgütün amaçlarının açık ve anlaşılır hale getirilerek çalışanlara benimsetilmesi ve tüm çalışanların bu amaçlar ve ortak çıkarlar etrafında toplanması sağlanmalıdır. b) İşbirliği ve Dayanışma; Ortak amaçları benimseyen tüm çalışanların bu amaçlara ulaşabilmek için ortak hareket etme, işbirliği ve dayanışma gerekliliğine yönlendirilmelidir. c) Senkronizasyon; Ortak amaçlar etrafında toplanan ve işbirliği içindeki çalışanların birbirini takip eden yada aynı zamanda yapılması gereken işlerde senkronizasyonun ve ahengin sağlanarak, faaliyetler arasındaki bütünlük oluşturulmalıdır. 157

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu Eşgüdümleme (Koordinasyonun) Çeşitleri 1.Dikey Koordinasyon; Örgütün farklı kademeleri arasında dikey olarak yapılan koordinasyon türüdür. 2.Yatay Koordinasyon; Aynı örgütsel düzeydeki yada kademedeki bölümler arasında yapılan koordinasyon türüdür. 3.Çapraz Koordinasyon; Yapısı projelere dayananın büyük örgüt yapılarındaki koordinasyon türüdür. Koordinasyonun sağlanmasında örgütsel yapıdaki komuta zincirinin yerini projeler için kullanılan özel birimler alır. 158

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu 5. Denetleme: Denetleme, (Kontrol) örgütsel faaliyetlerin yerine getirilmesi ile ulaşılan sonuçların, önceden belirlenmiş olan amaç, hedef ve standartlara uygunluk düzeyini belirlemek ve beklenen uyum gerçekleşmemişse gerekli düzeltmeleri yapmak amacıyla gerçekleştirilen bir faaliyettir. Kontrolde önemli olan, yapılan faaliyetlerin önceden belirlenmiş amaç ve hedefleri gerçekleştirip gerçekleştirmediğidir. 159

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu Kontrol Sürecinin Aşamaları 1. Standartların Belirlenmesi; Gerçekleşen sonuçların ölçülebilmesi için kriterlerin uygulama öncesinde belirlenmesidir. 2. Fiili Durumun Ölçülmesi; Standartlarda belirlenen kriterlerle karşılaştırma yapabilmek için uygulama sonrası durumun saptanmasıdır. 3. Standart ile Fiili Durumun Karşılaştırılması; Belirlenen standartlar ile fiili durum arasındaki farklıkların saptanması için karşılaştırma yapılmasıdır. 4. Düzeltme Kararı Verme; Yapılan karşılaştırma ve kontrollerden sonra fiili sonuç ile standartlar arasında negatif farklılıklar var ise, bu farklılıkları ortadan kaldıracak tedbirlerin alınması ve kararların verilmesidir. 160

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu Örgütlerde Kullanılan Kontrol Türleri a) Ön Kontroller; Örgütsel amaçların etkili bir şekilde gerçekleştirilmesi için kaynakların örgüte girişi sırasında yada işe başlama öncesinde yapılan kontrol türüdür. b) Süreç Sırası Kontrol; Hizmetin yada malın elde edilmesi yada işin yapılması sırasında yapılan kontrol türüdür. c) Son Kontroller; Uygulama sonrasında elde edilen ürün veya hizmetin belirlenen standartlara uygunluğunun karşılaştırılması yada yapılan iş sonrasında hedeflere ne derece ulaşıldığının belirlenmesi ile yapılan kontrol türüdür. 161

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu Örgütlerde Kullanılan Kontrol Türleri a) Ön Kontroller; Örgütsel amaçların etkili bir şekilde gerçekleştirilmesi için kaynakların örgüte girişi sırasında yada işe başlama öncesinde yapılan kontrol türüdür. b) Süreç Sırası Kontrol; Hizmetin yada malın elde edilmesi yada işin yapılması sırasında yapılan kontrol türüdür. c) Son Kontroller; Uygulama sonrasında elde edilen ürün veya hizmetin belirlenen standartlara uygunluğunun karşılaştırılması yada yapılan iş sonrasında hedeflere ne derece ulaşıldığının belirlenmesi ile yapılan kontrol türüdür. 162

Küçük İşletmelerde Yönetim Fonksiyonu Etkin Bir Kontrol Sürecinin Özellikleri Şunlardır: 1. Kontrol faaliyeti yapılan işe uygun olmalıdır. 2. Kontrol sistemi, beklenenden sapmaları hemen haber vermelidir. 3. Belirlenen standartlara hangi sürede ulaşılacağı belirlenmeli ve bu süre sonunda kontrol yapılmalıdır. 4. Kontrol sistemi, gelecekte karşılaşılabilecek sorunları tahmine imkân vermelidir. 5. Kontrol sistemi, alternatif planlara uygun olacak şekilde esnek olmalıdır. 6. Kontrol sistemi, anlaşılır olmalıdır. 163

Küçük İşletmelerde Pazarlama Fonksiyonu Pazarlama, kişisel ve örgütsel amaçlara ulaşmayı sağlayabilecek mübadeleleri gerçekleştirmek üzere malların, hizmetlerin ve fikirlerin geliştirilmesi, fiyatlandırılması, tutundurulması ve dağıtılmasına ilişkin planlama ve uygulama sürecidir. 4P: Ürün (Product) Fiyat (Price) Dağıtım (Place) Tutundurma (Promotion) 164

Küçük İşletmelerde Pazarlama Fonksiyonu Pazarlama fonksiyonu küçük işletmelerin büyümeleri ve hayatta kalabilmeleri için oldukça önemlidir. Bazı araştırmalar küçük işletmelerin en büyük sorununun finansal sorunlar olduğunu göstermektedir, ancak bu finansal sorunun da asıl kaynağı pazarlamadır. 165

Küçük İşletmelerde Pazarlama Fonksiyonu Küçük İşletmeler ve Pazarlama Sorunları Sınırlı müşteri tabanı: Yapılan pek çok araştırma firma büyüklüğü ile müşteri sayısı arasında bir ilişki olduğunu göstermiştir. Küçük işletmelerin büyük bir oranı ya tek bir alıcıyla ya da 10 dan daha az alıcıyla çalıştıklarını göstermektedir. Sınırlı alıcı ve sınırlı coğrafya ile ticaret yapan küçük işletmeler herhangi bir kriz döneminde, krizle mücadele etmede yetersiz kalabilirler Küçük işletmelerin en önemli sorunlarından biri pazarlama faaliyetlerine yeterince önem vermemesidir. 166

Küçük İşletmelerde Pazarlama Fonksiyonu Üretim ve Satıştan Kaynaklanan Sorunlar Küçük işletmeler, satış yapmakta zorlanmalarından dolayı pazar için üretim yapmak yerine siparişe göre üretim yapmayı tercih etmektedir. Siparişe göre üretim yapan işletmeler, ürün ile ilgili araştırma yapmamakta; müşterinin şartlarını kabul etmektedir. Ar-Ge ve Yenilikçilik Sorunları Küçük işletmelerin finansal yapılarının zayıf olması, Ar-Ge faaliyetinde bulunmaması, uzman ve teknik personele ve modern teknolojiye sahip olmaması, yeni ürün geliştirmeye engel oluşturmaktadır. 167

Küçük İşletmelerde Üretim Fonksiyonu Üretim, insan gücü, materyal ve donatım kullanılarak fiziksel bir maddenin yapımı ya da bir hizmetin ortaya konmasıdır. İşletmelerde üretim ayrı bir aşama ve bu üretimin yönetilmesi yine ayrı bir aşamadır. Üretim yönetimi, ürün ve hizmetlerin istenilen kalite ve sürede, en az maliyetle üretilmesi için gerekli kararların alınması ile ilgili bir işletme işlevidir 168

Küçük İşletmelerde Üretim Fonksiyonu Küçük İşletmelerin Üretim Fonksiyonun Özellikleri Küçük işletmelerde emek yoğun üretim teknikleri daha yaygındır. Küçük işletmelerde kişiye özel kişiselleştirilmiş ürünler daha çok üretilir ve kitlesel üretim daha azdır. Özellikle mikro boyuttaki küçük işletmelerde bu özellik daha belirgindir. 169

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu Bir işletmenin kurulmasına karar verilirken dikkate alınması gereken en önemli işlevlerden birisi de, işletmeye gerekli olan varlıkların alınabilmesi ve işletmenin hayata geçebilmesi için gerekli sermayenin sağlanmasıdır. Finansman; İhtiyaç duyulan fonların uygun şartlarda sağlanması ve etkin bir şekilde kullanılmasıyla ilgili faaliyetler olarak tanımlanabilir. 170

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu Finans günümüzde işletmenin en önemli fonksiyonlarında biridir. Finans kavramı genel bir ifade ile fon olarak tanımlanırsa, finansman işletmenin faaliyetlerini devam ettirebilmesi için ihtiyacı olan bu fonların sağlanması, finansal yönetimde bu fonların uygun varlıklara yatırılması süreci olarak tanımlanabilir. 171

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu İşletmelerin finansal yapıları ve örgütlenmeleri işletmelerin büyüklüklerine göre farklılık göstermektedir. Küçük işletmelerde finansal işlemler ve muhasebe genellikle aynı bölüm altında toplanır ve aynı zamanda da tek kişinin yetki ve sorumluluğundadır. 172

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu İşletme büyüdükçe finans işlevi karmaşıklaşmakta nakit giriş ve çıkışlarını denetlemek, kredi veren kuruluşlarla ilişkileri sürdürmek, finansal tahmin ve planlama yapmak, işletme sermayesini yönetmek ve en önemlisi işletme değerini arttırmak gibi amaçlara yönelik görevler için ayrı bir finans bölümüne yer verilmektedir. Muhasebe Bölümü: Finans Bölümü: Gelir gider kaydını tutar ve yönetir. Gerekli kaynakları bulur ve yönetir. 173

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu Küçük işletmelerin, sahiplerinin ve yöneticilerinin en çok problem yaşadıkları konu, finansman yetersizliği ve ucuz kaynak bulamamadır. Başarıya ulaşmada önemli unsurlardan birisi yeterli miktarda öz kaynak ile işe başlamaktır. Fakat küçük işletmelerin birçoğu giriştikleri iş için gerekli toplam kaynak miktarını sağlıklı biçimde hesaplamadan yola çıkmaktadırlar. İşletmenin kuruluş aşamasında gerekli olan sermaye tutarı sadece bu dönem için hesaplanmakta, daha sonraki dönemler için giderler hesaplanmamaktadır. 174

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu Oysa çalışma sermayesi adı verilen ve işletmenin kuruluşundan sonraki zaman dilimlerinde (işletme dönemi) hammadde, malzeme alımları, personel ödemeleri için kullanılması gereken fon ihtiyacı ya hiç hesaba katılmamakta veya titizlikle hesaplanmamaktadır. Böyle olunca yatırımı tamamlayabilen küçük işletmelerin elinde çalışma sermayesi olarak kullanacağı bir fon kalmamaktadır. 175

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu Küçük İşletmeler İçin Finans Kaynakları Küçük işletmelerin finansal kaynaklara ulaşmaları, farklı finansman seçeneklerinden faydalanma ve bu seçenekler arasında denge kurmaları büyük işletmelere göre çok daha zordur ve daha risklidir. Bu yüzden küçük işletmelerin finans kaynaklarının seçiminde ve kullanımında çok daha dikkatli olması gerekmektedir. 176

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu Küçük İşletmeler İçin Finans Kaynakları Küçük işletmelerin yararlanabilecekleri başlıca finansman kaynakları olarak; 1. Kişisel Birikimler, 2. Özkaynaklar, 3. Aile ve Arkadaşlar, 4. Bankalar, 5. Faktöring, 6. Leasing, 7. İş Melekleri, 177

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 1. Kişisel Birikimler: Girişimcilerin bir işletme kurarken ilk başvurduğu finansal kaynak kendi kişisel birikimleridir. İşletmelerin kuruluş aşamasında ulaşabildikleri en kolay ve en ucuz finansman kaynağı kişisel birikimlerdir. Bu finansman kaynağı kuruluş aşamasında yeterli ve güvenilir bir kaynak olarak görünse de işletmenin büyüme dönemlerinde yetersiz kalmaktadır. 178

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 2. Özkaynaklar: Kişisel varlıklardan ayırmak suretiyle işletmeye tahsis edilen maddi ve maddi olmayan iktisadi değerlere o işletmenin özkaynaklar denir. (Para, Mal, Patent, Bina, Makine, Marka vs ) 179

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 2. Özkaynaklar: İşletmenin sahip veya sahiplerince kuruluş aşamasında veya daha sonra sermaye arttırımı yoluyla yada kardan dağıtılmayarak şirkete/işletmeye fon tahsis edilmesine öz kaynaklar yoluyla finansman denir. Öz kaynak finansmanında sermaye miktarınında ve bileşiminde etkili olan faktörler: Ortak sayısı, sermaye piyasalarının durumu, borçlanma imkanları, borçlanma maliyeti, işletme büyüklüğü etkili 180

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu Öz Kaynaklarla Finansmanın Üstünlüğü; Süre kısıtı yok... veya uzun süreli Maliyeti yok Elde edilecek kar işletme sahiplerine ait olacak Borçlanmada önemli bir kredi ölçüsü Güven unsuru.. 181

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu Oto Finansman: işletmenin, kendi faaliyetleri sonucu elde ettiği karların tümünün veya bir kısmının dağıtılmayarak işletmede bırakılması yoluyla sermaye ihtiyacının karşılanmasıdır. bu yöntem, özellikle sermaye tedarikinin güç olduğu veya sermaye maliyetini yüksek olduğu dönemlerde işletmeye kaynak sağlar. Yedek veya karşılık ayırmak suretiyle gerçekleştirilebilir. 182

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu Otofinansmanın Dezvantajları; 1. İçeriden tedarik edilen kaynakların gelişigüzel ve verimsiz kullanılması 2. Dağıtılmayan karların sermaye piyasalarını olumsuz etkilemesi (faiz hadlerini yükseltmesi/para arzı) 3. Hissedarların kar beklentilerinin karşılanmaması 183

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 3. Aile ve Arkadaşlar: Çoğu küçük işletme yatırımcısı iş kurarken ilk olarak kendi kişisel birikimlerini kullandıktan sonra yeni finansal kaynak bulmak için yatırımları ile ilgilenen yakın akraba ve arkadaşlarına ortaklık teklif eder. Bu da küçük işletmelerin finansal kaynak bulmak için oldukça sık başvurdukları bir yöntemdir. Teklif götürülen arkadaş ve akrabaların girişimci ile olan yakın ilişkilerinden dolayı ortaklık teklifini kabul etme olasılıkları da oldukça yüksektir 184

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 4. Bankalar: İşletimlerde finansman ihtiyacının karşılanmasında bankalar önemli bir kaynak kapısı olmakla birlikte ilk başvurulacak nokta olmamalı, hatta diğer kaynaklardan sonuç alınamadığında başvurulmalıdır Çünkü, bankanın sağladığı finansman en pahalı ve şartları en ağır olan kaynaktır. Bir çok işletme için banka ile çalışmak kaçınılmaz olmakla birlikte kolay ulaşılabilir para kaynağı olarak görüldüğünde faiz batağına saplanma riski yüksektir. Bu nedenle direkt kredi kullanmak yerine, öncelikle faktöring, leasing gibi alternatifler değerlendirilmelidir. 185

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 5. Faktöring/Factöring: Faktöring büyük miktarlarda kredili satış yapan işletmelerin bu satışlardan doğan alacak haklarının «faktör» veya «faktöring şirketi» denilen finansal kuruluşlarınca satın alınması işlemidir. Kısaca fon sağlamak amacıyla alacakların satılması Vade çoğunlukla 60-180 gün Faktoring, firmaların mal ve hizmet satışlarından doğmuş veya doğacak vadeli, fatura veya fatura yerine geçen bir belgeye dayanan alacakların (çek, senet) faktoring şirketi tarafından temlik alınması yoluyla, finansman, garanti ve tahsilat hizmetlerinin sunulduğu bir finansal üründür. 186

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 5. Faktöring/Factöring: Faktöring hizmeti satın alan işletme uzun vadeli bir sözleşme çerçevesinde Alacaklarını önceden paraya çevrir ve fon ihtiyacını karşılar. Kısa vadeli ise %80 peşin bazen %90 Geri kalanı tahsilattan sonra 187

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 6. Leasing/Finansal Kiralama: Finansal kiralama Özel Bir finansman tekniği Bir yatırım malının mülkiyeti leasing şirketinde kalarak belirlenen kiralar karşılığında kullanım hakkının kiracıya verilmesi ve sözleşmede belirtilen sözleşme süresi sonunda mülkiyetinin kiracıya geçmesini sağlayan bir finansman yöntemidir. Leasing, yatırım mallarının satın alınması yerine, kiralanarak kullanılmasını sağlayarak firmaların işletme sermayelerini diğer ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılması ile verimliliğin ve karlılığın artmasında önemli rol üstlenir. 188

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu Leasing/Finansal Kiralama Avantajları: Finansal kiralama yoluyla işletme öz kaynakları kullanmayacak Kredi olanaklarını da kullanmayacak İşletmenin bilançosunu bozmayacak Kira bedelinin tamamı gider olarak gösterilecek ve böylelikle vergi avantajı sağlayacak Kısa sürede yatırım gerçekleşmiş olacak 189

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 7. İş Melekleri / Melek Yatırımcılar: Kuruluş aşamalarını tamamlayan küçük işletmeler için bir sonraki basamak gelişme ve büyüme aşamasıdır. Bu aşamada küçük işletmelerin en önemli finansman araçlarından biri dinamik özellik gösteren büyüme eğilimli küçük işletmelere yatırım yapan gerçek ya da tüzel kişilerdir ve bu kişiler literatürde iş melekleri olarak adlandırılırlar. 190

Küçük İşletmelerde Finans Fonksiyonu 7. İş Melekleri / Melek Yatırımcılar: İş melekleri potansiyel gördüğü her sektöre yatırım yapar, yol gösterir. İş melekleri uygulamasında sermaye sahibi, yönetim desteği de verebilir. Bu yatırımcılar, ilgilendikleri sektörlerle ilgili donanımlı kişilerdir ve riskli olsa da ümit vaat eden yeni fikir ve girişimleri desteklerler. 191

7. BÖLÜM KOSGEB VE DESTEKLER

KOSGEB ve Destekler T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ile ilgili bir kamu kuruluşu olup, Ülkenin ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarının karşılanmasında küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ) payını ve etkinliğini artırmak, rekabet güçlerini ve düzeylerini yükseltmek, sanayide entegrasyonu ekonomik gelişmelere uygun biçimde gerçekleştirmek amacıyla, 20 Nisan 1990 tarihinde 3624 sayılı yasa ile kurulmuştur. 193

KOSGEB ve Destekler 194

KOSGEB ve Destekler KOSGEB in Hedef Kitlesi Çalışan sayısı 250 ve altında olan, Net satış hasılatı veya mali bilançosu 40 milyon TL ve altında olan, AB NACE sektör kodlamasına kapsamında Bakanlar Kurulunca desteklenmesi uygun bulunan sektörlerde faaliyet gösteren İşletmeler Yeni Girişimciler 195

KOSGEB ve Destekler Yatırım Bölge Dereceleri Yatırım teşvik sistemi türkiye yi 6 ana bölgeye ayırmaktadır. 1. bölge en gelişmiş, 6. bölge en az gelişmiş bölgedir. 1.bölge den 6.bölge ye gidildikçe destek unsurlarının oran ve süreleri artmakta, asgari yatırım tutarları ise düşmektedir. Burdur 3. bölgededir 196

KOSGEB ve Destekler Bölge Dereceleri: 197

KOSGEB ve Destekler Destek Programları 1. Genel Destek Programı 2. KOBİ Proje Destek Programı 3. İşbirliği Güçbirliği Destek Programı 4. AR-GE, İnovasyon ve Endüstriyel Uygulama Destek Programı 5. Tematik Proje Destek Programı 6. Girişimcilik Destek Programı 198

KOSGEB ve Destekler Destek Programları Destek Programların süresi ve destek üst limitleri üç yılla sınırlı olup, bir işletme aynı anda üç ayrı destek programından yararlanabilir. Bir programın üç yıllık süresinin tamamlanmasını takiben ve işletmenin başvurusu ile yeni üst limitlerle yeni bir program başlatılabilir. 199

1. Genel Destek Programı Programın Amacı: Proje hazırlama kapasitesi düşük KOBİ lerin de mevcut KOSGEB desteklerinden faydalanması KOBİ lerin kaliteli ve verimli mal/hizmet üretmelerinin sağlanması, KOBİ lerin rekabet güçlerini ve düzeylerini yükseltmek amacıyla genel işletme geliştirme faaliyetlerinin teşvik edilmesi, KOBİ lerin yurt içi ve yurt dışı pazar paylarını artırmak amacıyla tanıtım ve pazarlama faaliyetlerinin geliştirilmesi amacıyla işletmelerin desteklenmesidir. 200

1. Genel Destek Programı 201

2. KOBİ Proje Destek Programı Programın Amacı: İşletmelere özgü sorunların işletmeler tarafından projelendirildiği ve projelendirilen maliyetlerin desteklenebildiği bir programa ihtiyaç duyulması, KOBİ lerde proje kültürü ve bilincinin oluşturulması, İşletmelerin proje yapabilme kapasitelerinin geliştirilmesi, Esnek destekleme sistemine ihtiyaç duyulması. 202

2. KOBİ Proje Destek Programı Program Süresi: 3 Yıl Proje Süresi: 6-24 ay(+12 ay) Destek Üst Limiti: 150.000 TL (Geri Ödemesiz / Hibe) Proje Destek Oranı: 1. ve 2. Bölgelerde %50 3.,4.,5. ve 6. Bölgelerde %60 203

3. İşbirliği Güçbirliği Destek Programı Programın Amacı: KOBİ lerin işbirliği-güçbirliği anlayışıyla bir araya gelerek; ortak tedarik, ortak tasarım, ortak pazarlama, ortak laboratuar, ortak imalat, ortak hizmet sunumu ve benzeri konular ile Orta-Yüksek ve Yüksek Teknoloji alanlarında hazırlayacakları ortak imalata yönelik işbirliği-güçbirliği projelerinin desteklenmesi amaçlanmaktadır. Proje başvurusunda, işbirliği-güçbirliği amacı ile en az 5 (beş) işletmenin bir araya gelmesi şartı aranır. Projenin, Orta-Yüksek ve Yüksek Teknoloji alanlarında gerçekleştirilecek olması durumunda ise en az 3 (üç) işletmenin bir araya gelmesi yeterlidir. 204

3. İşbirliği Güçbirliği Destek Programı Proje Süresi: 6-24 ay(+12 ay) Destek Üst Limiti: 300.000 TL (Geri Ödemesiz / Hibe) 700.000 TL (2 Yıl Sonra Geri Ödemeli Faizsiz Kredi) Proje Destek Oranı: 1. ve 2. Bölgelerde %50 3.,4.,5. ve 6. Bölgelerde %60 205

4. AR-GE, İnovasyon ve Endüstriyel Uygulama Destek Programı Programın Amacı: Bilim ve teknolojiye dayalı yeni fikir ve buluşlara sahip KOBİ ve girişimcilerin geliştirilmesi, Teknolojik fikirlere sahip tekno-girişimcilerin desteklenmesi, KOBİ lerde Ar-Ge bilincinin yaygınlaştırılması ve Ar-Ge kapasitesinin artırılması, Mevcut Ar-Ge desteklerinin geliştirilmesi, İnovatif faaliyetlerin desteklenmesi, Ar-Ge ve İnovasyon proje sonuçlarının ticarileştirilmesi ve endüstriyel uygulamasına yönelik destek mekanizmalarına ihtiyaç duyulması. 206

4. AR-GE, İnovasyon ve Endüstriyel Uygulama Destek Programı 207

5. Tematik Proje Destek Programı Programın Amacı: KOBİ lerin kendi işletmelerini geliştirmeleri ve Meslek Kuruluşları tarafından küçük ve orta ölçekli işletmelerin geliştirilmesi amacıyla daha fazla proje hazırlamalarının teşvik edilmesi, Makro strateji dokümanlarında işaret edilen öncelikler dikkate alınarak belirlenen tematik alanlarda bölgesel ve sektörel ihtiyaçların karşılanması, KOBİ lerin uluslararası mevzuat ve önceliklere uyumunun sağlanması, 208

5. Tematik Proje Destek Programı 209

5. Tematik Proje Destek Programı Örnek Tematik Alanlar: KOBİ lerin borsaya açılmaları, Spesifik bölgelerdeki kümelenmelerin geliştirilmesi, KOBİ lerin uluslararası mevzuat gerekliliklerine uyumu, Enerji Verimliliği ve Yenilenebilir Enerji, Yöresel kaynakların ekonomiye kazandırılması, Bölgesel turizm geliştirme, Zararlı çevresel etkileri azaltıcı üretim sistemleri, Atıkların geri dönüşümü, Ana-yan sanayi ilişkileri geliştirilmesi, KOBİ lerde e-dönüşüm süreçlerinin entegrasyonu, 210

6. Girişimcilik Destek Programı A) Uygulamalı Girişimcilik Eğitimi: Uygulamalı Girişimcilik Eğitimi, kendi işini kurmak isteyen girişimcilerin bir iş planına dayalı olarak kuracağı işletmelerin başarı düzeylerini artırmak amacıyla düzenlenir. Uygulamalı Girişimcilik Eğitimleri; KOSGEB birimleri tarafından düzenlenen, Ulusal veya uluslararası projeler kapsamında, KOSGEB tarafından yürütülen, KOSGEB ile işbirliği içerisinde çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından düzenlenen eğitimler, Üniversiteler tarafından örgün eğitim kapsamında verilen girişimcilik dersleridir. Bu eğitimler, 24 saati atölye çalışmalarından oluşan toplam 70 saatlik eğitimler olup; genel katılıma açık ve ücretsiz eğitimlerdir. 211

6. Girişimcilik Destek Programı B) Yeni Girişimci Desteği Bu destekten; Uygulamalı Girişimcilik Eğitimi ni, KOSGEB Genç Girişimci Geliştirme Programı nı, Küçük Ölçekli İşletme Kurma Danışmanlığı Desteği (KÖİDD) Programı nı tamamlayarak eğitime veya programa katıldığını belgeleyen ve işletmesini kuran girişimciler, İŞGEM de yer alan işletmeler yararlanabilir. 212

6. Girişimcilik Destek Programı B) Yeni Girişimci Desteği 213

6. Girişimcilik Destek Programı C) İş Geliştirme Merkezi (İŞGEM) Desteği KOBİ lere işletme geliştirme koçluğu, destek ağlarına ulaşım, finans kaynaklarına erişim imkânı, uygun koşullarda iş yeri mekânı, ortak ofis ekipmanı ve ofis hizmetleri sunmak amacıyla kurulacak bir İŞGEM in, kuruluş ve işletme giderlerine destek sağlanmaktadır. Desteğe Kimler Başvurabilir? Belediyeler, Üniversiteler, Özel İdareler, Kalkınma Birlikleri, Meslek Kuruluşları, Kâr amacı gütmeyen kooperatifler. 214

6. Girişimcilik Destek Programı C) İş Geliştirme Merkezi (İŞGEM) Desteği 215