2 Sayı / Issue: 2 Cilt / Volume: 1 Ekim-Aralık 2013 October-December 2013 2 Faruk ÇELİK Türkiye de İstihdamın Görünümü Employment Outlook in Turkey Fatih ACAR İsmail AKBIYIK Türkiye Ekonomisine Genel Bakış (2001-2013) Overview of the Turkish Economy (2001-2013) İşyerlerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) ile Bireysel ve Kurumsal Mücadele İçin Öneriler Individual and Institutional Recommendations to Fight with Psychological Harassment at Workplaces Mehmet YILMAZ Nadire ÇORUHLU KAMALIOĞLU Kamu Kurumlarında İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun Uygulanması Implementation of Occupational Health and Safety Law in Public Institutions Denkleştirme ve Uygulamaları Equalization and Its Application Baki ERKEN Anayasal Çerçevede Türkiye de Çalışma Hakkı The Right to Work in Turkey the Context of Constitution Özlem KUŞLU Sadettin ORHAN Dr. Burçin BOZDOĞANOĞLU İşsiz Sendikası ve UCubed Örneği Union of Unemployed and the Case of UCubed İş Sağlığı ve Güvenliğinde Yeni Dönem The New Period at Occupational Health and Safety 6183 Sayılı Kanun Gereğince İptal Davasına Konu Tasarruf ve İşlemlerin Tüzel Kişiler Açısından Uygulanması Implementation of Disposals and Transactions Subject to Action for Annulment in Terms of Legal Persons in Accordance with Law No. 6183
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı yayını olan Çalışma Dünyası Dergisi yılda dört kez yayınlanan HAKEMLİ DERGİ dir. Dergide yayımlanan makaleler en az iki hakem tarafından değerlendirilmektedir. Çalışma hayatına ilişkin makale, inceleme ve araştırmaların yer aldığı derginin amacı; çalışma hayatına ilişkin akademik ve mesleki gelişime katkı yapmaktır. Çalışma Dünyası Dergisi, Asos Index ve Ebsco tarafından indekslenmektedir. T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nın Üç Aylık Hakemli Dergisidir.
ÇALIŞMA DÜNYASI DERGİSİ Hakemli Dergi Ekim-Aralık Cilt: 1 Sayı: 2 Yıl: 2013 October-December Volume: 1 Number: 2 Year: 2013 Sahibi / Owner of the Journal Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Adına Ahmet ERDEM (Müsteşar / Undersecretary) Genel Yayın Yönetmeni / Publication Manager Erhan BATUR (Müsteşar Yardımcısı / Deputy Undersecretary) Sorumlu Yazı İşleri Müdürü / Desk Editor Muhterem ŞAHİN (Yayın ve İletişim Daire Başkanı) Editör / Editor in Chief İlknur POLAT Editör Yardımcısı / Co-Editor Nurettin ALBAYRAK Yayın Türü: Yerel Süreli Yayın / Type of Publication: Local Periodical Yayın Aralığı: Üç aylık / Frequency of Publication: Quarterly Dili: Türkçe ve İngilizce / Language: Turkish and English Tasarım / Design: Eflal Ajans Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Basım Yeri / Printed by: Eflal Ajans Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Kazım Karabekir Cad. Koyunlu İşhanı No:195/1-A İskitler/ANKARA Basım Tarihi / Printing Date: 31.05.2014 ISSN: 2148-1245 İletişim Bilgileri / Contact Information İnönü Bulvarı No: 42 Emek / Ankara / Türkiye Tel: +90 312 296 64 65 Fax: +90 312 215 18 00 Web: http://cddergisi.csgb.gov.tr Mail: editor@csgb.gov.tr Çalışma Dünyası Dergisi Tüm hakları saklıdır. Bu Dergi nin tamamı ya da Dergi de yer alan bilimsel çalışmaların bir kısmı ya da tamamı 5846 sayılı Yasa nın hükümlerine göre Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nın yazılı izni olmaksızın elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılamaz, yayınlanamaz. Dergide yayımlanan makalelerdeki görüşler ve fikirler yazarlara ait olup, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nı bağlamaz. 2
YAYIN KURULU / EDITORIAL BOARD Erhan BATUR Başkan Mustafa APAYDIN Üye Kayhan ÜNAL Üye Naim KAVLAK Üye İsmail GERİM Üye Sadettin AKYIL Üye Lütfi İNCİROĞLU Üye Mehmet ÖZER Üye Ramazan DOĞAN Üye Alper ZEYTUN Üye Dr. Zaliha İnci KARABACAK Üye İsmail AKBIYIK Üye HAKEM VE DANIŞMA KURULU / ADVISORY BOARD* Prof. Dr. Adnan GÜLERMAN (Emekli Öğretim Üyesi) Prof. Dr. Ali SEYYAR (Sakarya Üniversitesi ) Prof. Dr. Cem KILIÇ (Gazi Üniversitesi ) Prof. Dr. Doğan ŞENYÜZ (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Ercan AKYİĞİT (Sakarya Üniversitesi) Prof. Dr. Eyüp BEDİR (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Güngör TURAN (Epoka Üniversitesi) Prof. Dr. Haluk Hadi SÜMER (Selçuk Üniversitesi) Prof. Dr. Kamil TÜĞEN (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. M. Fatih UŞAN (Yıldırım Beyazıt Üniversitesi) Prof. Dr. Mehmet YÜCE (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Metin Orhan KUTAL (Gedik Üniversitesi) Prof. Dr. Metin TAŞ (Emekli Öğretim Üyesi) Prof. Dr. Murat ŞEN (Melikşah Üniversitesi) Prof. Dr. Mustafa AYDIN (Kadir Has Üniversitesi) Prof. Dr. Mustafa Yaşar TINAR (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. Necmiddin BAĞDADİOĞLU (Hacettepe Üni.) Prof. Dr. Nurşen CANİKLİOĞLU (Marmara Üniversitesi ) Prof. Dr. Nükhet HOTAR Prof. Dr. Sabri TEKİR (İzmir Üniversitesi) Prof. Dr. Sacit ADALI (Turgut Özal Üniversitesi ) Prof. Dr. Sedat MURAT (İstanbul Üniversitesi ) Prof. Dr. Şerife Türcan ÖZŞUCA (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Talat CANBOLAT (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Üstün DİKEÇ (Emekli Öğretim Üyesi) Prof. Dr. Vedat BİLGİN (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Yusuf ALPER (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Zeki PARLAK (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Ziya Sacit ÖNEN (Atılım Üniversitesi) Doç. Dr. A. Argun AKDOĞAN (TODAİE) Doç. Dr. Ali Cengiz KÖSEOĞLU (Yıldırım Beyazıt Üni.) Doç. Dr. Aşkın KESER (Uludağ Üniversitesi) Doç. Dr. Aydın BAŞBUĞ (Gazi Üniversitesi) Doç. Dr. Erdinç YAZICI (Gazi Üniversitesi) Doç. Dr. Fuat BAYRAM (Marmara Üniversitesi) Doç. Dr. H. İbrahim SARIOĞLU (İstanbul Üniversitesi) Doç. Dr. Handan KUMAŞ (Pamukkale Üniversitesi) Doç. Dr. İbrahim AYDINLI (Gazi Üniversitesi) Doç. Dr. İbrahim SUBAŞI (Marmara Üniversitesi) Doç. Dr. Kamil ORHAN (Pamukkale Üniversitesi) Doç. Dr. Oğuz KARADENİZ (Pamukkale Üniversitesi) Doç. Dr. Orhan ÇELİK (Ankara Üniversitesi) Doç. Dr. Pir Ali KAYA (Uludağ Üniversitesi) Doç. Dr. Rıdvan BAYIRLI (Gazi Üniversitesi) Doç. Dr. Sayım YORĞUN (Kocaeli Üniversitesi) Doç. Dr. Selda AYDIN (Gazi Üniversitesi) Doç. Dr. Zekeriya ARI (Uludağ Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Ali YILMAZ (Kırıkkale Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Burak TANGÖR (TODAİE) Yrd. Doç. Dr. Cihan Selek ÖZ (Sakarya Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Hasan ŞENOCAK (İstanbul Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Mehmet Merve ÖZAYDIN (Gazi Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Saim OCAK (Marmara Üniversitesi) *Unvanlara göre alfabetik isim sıralı 3
DERGİMİZDEN... İlk sayımıza gösterilen yoğun ilgi bizlere güç verdi. Tüm okuyucularımızdan, Bakanlığımız mensuplarından ve akademisyenlerden bizleri teşvik edici mesajlar aldık. Söz konusu mesajlar, Çalışma Dünyası Dergisi nin hayata geçirilmesi kararının ne kadar isabetli bir karar olduğunu da ortaya çıkarmış oldu. Dergimizin yayına başlamasını sağlayan ve bizleri bu hususta devamlı teşvik eden; Sayın Bakanımıza, Sayın Bakan Yardımcımıza ve Sayın Müsteşarımıza çok teşekkür ederiz. Bizlere destek olan Yayın Kurulu Üyelerimize, her biri ayrı bir değerde olan makaleleri ile Dergimize katkı veren ve vermesini beklediğimiz yazarlarımıza teşekkür ederiz. İlk sayımızdan sonra da Dergimizi geliştirmek ve zenginleştirmek için çalışmalarımıza devam ediyoruz. İlk sayımızı yayınladıktan sonra yaptığımız çalışmaları kısaca özetlemek isteriz. Hakem Heyetine yeni akademisyenlerin katılımını sağladık. Yazarlarımıza kolaylık sağlamak üzere bazı örnekler ile yazım kurallarımızı zenginleştirdik. Dergimizin ulusal ve uluslararası indekslerde taranma sürecini ilk sayımızın yayınlanması akabinde başlattık. Yaptığımız çalışmalar neticesinde ilk olarak ASSOS ve uluslararası indeks olan EBSCO indekslerinde Dergimizin taranmasını sağladık. Ayrıca diğer indeks çalışmalarımızda süreçler devam etmektedir. Dergimizin sosyal medyada da yer almasını temin ettik. Sürekli güncel olan internet sayfamız Türkçe ve İngilizce dillerinde yayına başladı (http://app.csgb.gov.tr/cdd/index.html). Ayrıca internet sayfamız aracılığıyla elektronik olarak yazarlarımızın makale göndermesini de temin ettik. Facebook (https://www.facebook.com/cddergisi), twitter (https://www.twitter.com/ CDDergisi), youtube (https://www.youtube.com/cddergisi) ve LinkedIn (https://www.linkedin. com/cddergisi) kullanılarak Dergimiz hakkında bilgi alınmasını sağladık. Dergimizin gelişmesi için yapıcı tenkitlere her zaman ihtiyacımız bulunmaktadır. Kısa sürede uzun bir yol almayı başardık. Bu uzun yolda bizlere destek veren Bakanlığımız mensuplarına, akademisyenlere, yazarlarımıza ve tüm okuyucularımıza teşekkür ederiz. 5
İÇİNDEKİLER / CONTENTS Türkiye de İstihdamın Görünümü Employment Outlook in Turkey Faruk ÇELİK... Türkiye Ekonomisine Genel Bakış (2001-2013) Overview of the Turkish Economy (2001-2013) Fatih ACAR... İşyerlerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) ile Bireysel ve Kurumsal Mücadele İçin Öneriler Individual and Institutional Recommendations to Fight with Psychological Harassment at Workplaces İsmail AKBIYIK... Kamu Kurumlarında İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun Uygulanması Implementation of Occupational Health and Safety Law in Public Institutions Mehmet YILMAZ... Denkleştirme ve Uygulamaları Equalization and Its Application Nadire ÇORUHLU KAMALIOĞLU... Anayasal Çerçevede Türkiye de Çalışma Hakkı The Right to Work in Turkey the Context of Constitution Baki ERKEN... İşsiz Sendikası ve UCubed Örneği Union of Unemployed and the Case of UCubed Özlem KUŞLU... İş Sağlığı ve Güvenliğinde Yeni Dönem The New Period at Occupational Health and Safety Sadettin ORHAN... 6183 Sayılı Kanun Gereğince İptal Davasına Konu Tasarruf ve İşlemlerin Tüzel Kişiler Açısından Uygulanması Implementation of Disposals and Transactions Subject to Action for Annulment in Terms of Legal Persons in Accordance with Law No. 6183 Dr. Burçin BOZDOĞANOĞLU... Yurt Dışı Çalışma Dünyası... 9 15 33 39 52 66 85 105 111 121 7
Türkiye de İstihdamın Görünümü EMPLOYMENT OUTLOOK IN TURKEY Faruk ÇELİK * Özet İşsizlik tüm dünyada en önemli sorunlardan biridir. Bu sorun yoksulluk, göç, sosyal dışlanma, toplumsal huzursuzluk gibi birçok sosyo-ekonomik sorunu beraberinde getirmektedir. Tam istihdamın sağlanması her ülkenin temel hedeflerinden biridir. İstihdamın önemi ülkemizde ve tüm dünyada artarak devam etmektedir. Bu çerçevede ülkemizde istihdamı geliştirici ve teşvik edici politikalara yönelik olarak son yıllarda çok önemli adımlar atılmış ve atılmaya devam edilmektedir. Anahtar Kelimeler: İstihdam, İşsizlik, Teşvikler. Abstract Unemployment is one of the most important problems all over the world. This problem raises many socio-economic problems such as poverty, migration, social exclusion and social unrest. Employment is one of the main objectives of each country. The importance of employment continues to increase in our country and around the world. In this context, significant steps have been taken towards the policies to boost and promote employment. Keywords: Employment, Unemployment, Incentives. JEL Classification: J08, J2, J64. * Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Bakan, fcelik@csgb.gov.tr ÇSGB Çalışma Dünyası Dergisi / Cilt: 1 / Sayı: 2 / Ekim-Aralık 2013 / Sayfa: 9-14 Labour World / Volume: 1 / Issue: 2 / October-December 2013 / Page: 9-14 9
Giriş Dünyadaki ekonomik seyir göstermektedir ki her ne kadar gelişmeler ve geleceğe yönelik beklentiler olumlu yönde olsa da, kırılganlığı devam eden küresel işgücü piyasasında yaşanan kısmi iyileşmeler yeterli düzeyde değildir. ILO tarafından yayınlanan raporda, 2013 yılında tüm dünyada yaklaşık 202 milyon insanın işsiz olduğu, artan işgücü arzını karşılayacak talebin yetersiz kaldığı belirtilerek, sürecin bu şekilde devam etmesi halinde, 2018 yılında dünyadaki işsiz sayısının 215 milyonu aşacağı tahmin edilmektedir (ILO, 2014: 9). Söz konusu ILO Raporunda 2013 yılında dünyadaki toplam istihdamın; yüzde 11,9 unu oluşturan 375 milyon çalışanın günlük 1 dolar ve altında ücretle çalışırken, yüzde 26,7 sine tekabül eden 839 milyon çalışanın ise günlük 2 dolar ve altında ücret mukabilinde çalışmakta olduğu ortaya çıkmaktadır. İşgücü piyasasına yönelik referans çalışmalar yapan Dünya Bankası na göre ise tüm dünyada 3.1 milyar kişinin bir işte çalışmakta olduğu, çoğunluğunu kadınların oluşturduğu çalışma çağında olup da işgücü piyasasına katılamayan kişi sayısının ise yaklaşık 2 milyar kişi civarında bulunduğu ifade edilmektedir. Ayrıca hâlihazırdaki istihdam oranlarının korunabilmesi için önümüzdeki 15 yıl için 600 milyon yeni işe ihtiyaç duyulduğu Dünya Bankası Raporu nda belirtilmiştir (The World Bank, 2013: 4-5). 1. Türkiye ve Dünyada İşgücü Piyasalarındaki Gelişmeler Küreselleşme ve beraberinde getirdiği hızlı teknolojik gelişmeler, ana aktörü insan olan işgücü piyasasının dinamik yapısını daha da değişken hale getirmiştir. Bilişim çağı olarak da ifade edilen bu yeni düzende, işsizlik süreleri yapısal sorunlar nedeniyle daha uzun hale gelmiş, birçok gelişmiş ekonomide işsizlik süreleri 2008 yılında meydana gelen küresel kriz öncesine oranla iki kat artış göstermiştir. Avrupa Birliği nde ise işgücü piyasasına yönelik göstergelerde az da olsa iyileşmeler gözlemlenmektedir. Euro Bölgesinde işsizlik oranı Aralık/2013 döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre 0,1 puan artarak yüzde 12 olarak gerçekleşmiştir. AB-28 de ise işsizlik oranı aynı dönemde 10,7 seviyesinde gerçekleşmiştir. Uzun süredir ekonomik krizlerle mücadele eden İspanya, Yunanistan gibi ülkelerde işsizlik oranı yüzde 25 in üzerindedir. Söz konusu ülkelerde gençlerde işsizlik oranı ise normal işsizliğin yaklaşık iki katı seviyesindedir. 2013 yılı üçüncü çeyreğinde gerçekleşen istihdam oranı ise AB-28 de 64,5 iken Euro Bölgesi nde 63,8 dir. Türkiye de de işgücü piyasası gelişmelerinin dünyadan bağımsız olmadığı görülmektedir. Küreselleşen dünyada sınırlar ortadan kalkmış, işgücünün hareketliliğini ve ülkelerarası etkileşimi artırmıştır. Bu durum ulusal işgücü piyasasını etkileyen bağımsız değişkenlerin sayısını artırarak, uygulanacak politikalarda değişimi zorunlu hale getirmiştir. İstihdamın itici gücü niteliğinde olan ekonomik büyüme de görülen önemli gelişmelerin ülkemiz işgücü piyasasına yansımaları da olumlu yönde gerçekleşmiştir. İşgücü piyasasın- 10
da, aktif ve pasif işgücü piyasası programlarının yoğun bir şekilde uygulanmasının yanı sıra, prim indirimleri ile işverenleri destekleyen istihdam paketleri uygulamaya konulmuştur. 2002-2007 yılları arasında istihdam yıllık olarak ortalama yüzde 3,3 oranında artış göstermiş, Dokuzuncu Kalkınma Planı döneminde ise 4,4 milyon ilave istihdam sağlanmıştır. 2008 yılında yüzde 11 olan işsizlik oranı, 2009 yılında yüzde 14 olarak gerçekleşmiştir. Yılın ikinci yarısından itibaren düşme eğilimine giren işsizlik 2010 yılında yüzde 11,9 seviyesine kadar inmiştir. Bu düşüş eğilimi hızlanarak devam etmektedir. Nitekim 2013 yılı Kasım ayı itibarıyla işsizlik oranı yüzde 9,9 a inmiştir. İşgücü piyasası ile ilgili son veriler incelendiğinde; Hanehalkı İşgücü Anketi Kasım Dönemi sonuçlarına göre istihdam edilenlerin sayısı bir önceki yılın aynı dönemine göre 152 bin kişi artarak 25 milyon 443 bin kişiye yükselmiştir. Aynı dönemde istihdam oranı yüzde 45,5, işgücüne katılma oranı yüzde 50,5 seviyesindedir. Bu oran erkeklerde yüzde 71,1 ile AB seviyesinde iken, kadınlarda bir önceki yılın aynı dönemine göre 0,2 puan artışla yüzde 30,4 seviyesinde gerçekleşmiştir. Beşeri sermaye içinde önemli bir yere sahip kadınların işgücü piyasasına katılmaları hem bireysel hem de toplumsal refaha sunacakları katkı açısından önemlidir. Bu kapsamda iş ve aile yaşamının uyumlaştırılmasına yönelik politikalar öncelikli hedefler arasında yer almaktadır. Onuncu Kalkınma Planı nda 2013 yılsonu yüzde 46,4 olarak tahmin edilen istihdam oranının plan dönemi sonunda yüzde 49,9 seviyesine yükseltilmesi öngörülmüştür. 2014-2016 yılları arasında uygulanacak olan Orta Vadeli Program da da istihdamı artırmak öncelikli müdahale alanı olarak belirlenmiş, bu alana yönelik yapısal reformlara program döneminde devam edileceği vurgusu yapılmıştır. Yine aynı belgede, program döneminde 1 milyon 833 bin kişinin istihdamı öngörülmektedir. Bu hedeflere ulaşılmasında bağlayıcı ve bütüncül bir üst strateji belgesinin varlığı, sorunların çözümü yolunda sürece güç katması bakımından önemlidir. İşgücü piyasasına yön vermesi, sorumlu ve ilgili bütün taraflara uygulanacak strateji, politika ve tedbirler için bir yol haritası çizmesi bakımından ilgili tüm tarafların katılımı ile dört politika ekseni üzerine inşa edilen ulusal istihdam stratejisi belgesi bu öneme binaen hazırlanmıştır. Söz konusu eksenler; eğitim-istihdam ilişkisinin güçlendirilmesi, işgücü piyasasının esnekleştirilmesi, kadınlar, gençler ve dezavantajlı grupların istihdamının artırılması ve istihdam-sosyal koruma ilişkisinin güçlendirilmesi olarak ilgili tüm tarafların mutabakatı ile belirlenmiştir. 41 somut hedef, 57 politika ve 204 tedbirden oluşan Ulusal İstihdam Stratejisi nin uygulamaya konulması için çalışmalar devam etmektedir. 11
2. İŞKUR ve İstihdam Kaliteli istihdam imkanları sunmak ve üst politika belgelerindeki hedeflere ulaşmak yolunda, stratejik bir aktör olarak kamu istihdam kurumlarının görev ve sorumluluğu artmıştır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının ilgili kuruluşu ve Türkiye nin kamu istihdam kurumu olan İŞKUR; işsizliğin azaltılması, istihdamın artırılmasına yönelik önemli faaliyetler yürütmektedir. İşgücü arzı ve talebi arasında aracılık yaparak, iş arayanların meslek ve nitelikleri ile işverenlerin işgücü taleplerindeki koşulların eşleştirilmesi suretiyle uygun işle uygun işsizler eşleştirilmektedir. İŞKUR aracılığıyla istihdam edilen kişi sayısı 2009 yılında 118.278 iken bu sayı 2013 yılında 671.578 kişiye ulaşmıştır. İstihdam edilenlerin yüzde 5 ini engelliler, binde 0,4 ünü ise eski hükümlüler oluşturmaktadır. İşgücü piyasasına yönelik uygulanacak politikalarda piyasaya ilişkin kapsamlı ve güvenilir verilerin varlığı oldukça önemlidir. Bu amaçla işgücü piyasası ile ilgili periyodik bilgi elde etmek, işgücü piyasasında mevcut, geçmiş ve gelecek dönemde meydana gelen veya gelmesi beklenen mesleki, sektörel değişim ve gelişmeleri izlemek amacıyla işgücü piyasası analizleri yapılmaktadır. İşgücü piyasasının talep yapısını ortaya koyan bu faaliyet kapsamında 2013 yılında 81 ilde 10+ istihdamlı 100 bin 852 işyeri ziyaret edilmiş, bu işyerlerinin 87 bin 719 tanesine işyeri bilgi formu uygulanmıştır. Bu talep araştırması ile işgücünün yapısı, sektörler bazında çalışanların mesleklere ve cinsiyete göre dağılımları, ihtiyaç duyulan işgücü için talep edilen eğitim ve beceri durumları, temininde güçlük çekilen meslekler ve teminde güçlük çekme nedenleri, 2013 yılı sonunda ve 2014 yılı ortasında işgücü piyasasında mesleki değişim beklentilerine ilişkin bilgiler derlenmiştir. Ayrıca, iyi bir işe sahip olmak ancak iyi ve piyasanın ihtiyaç duyduğu niteliklere uygun bir mesleki eğitime sahip olmakla mümkün olabilmektedir. Nitelik eksikliği günümüz işgücü piyasasının önemli bir problemidir. Türkiye de İŞKUR tarafından, kamu istihdam hizmetlerinin bir parçası olarak, vasıfsızlık sorunu ile mücadele amacı güden aktif istihdam politikalarına büyük önem verilmektedir. Bu kapsamda ekonomik ve sosyal sorunların yaşanmasına neden olan işsizlik sorunuyla mücadele etmek üzere aktif istihdam politikaları çerçevesinde çeşitli faaliyetler yürütülmektedir. 3. İstihdamı Teşvik Faaliyetleri İşgücü piyasasının sürekli değişen dinamik yapısına uygun olarak, işsizlere niteliklerini geliştirerek istihdam edilebilirliklerini artırmak amacıyla yapılan meslek edindirme ve geliştirme kursları, işsizlere teorik bilgilerini iş ortamında pratiğe dökerek geliştirme imkânı sunan işbaşı eğitim programları ve bireylere kendi işlerini kurmaları ve geliştirmelerine yardımcı olmak amacıyla düzenlenen girişimcilik eğitimi programları düzenlenmektedir. 12
Söz konusu programlara ayrılan kaynak miktarı yıllar itibarıyla önemli boyutlara ulaşmıştır. 2009 yılında 472 milyon TL olan kaynak miktarı 2013 yılında 1,6 milyar TL ye, 2014 yılında ise 1,8 milyar TL ye çıkartılmıştır. 2009-2013 yılları arasında, açılan 22 bin mesleki eğitim programından yaklaşık 472 bin kişi, işbaşı eğitimi programı kapsamında açılan yaklaşık 42 bin programdan 112 bin kişi, girişimcilik eğitim programları kapsamında açılan yaklaşık 2.750 programdan 75 bin kişi yararlandırılmıştır. Ayrıca gerek işverenlere gerekse iş arayanlara yapılan danışmanlık faaliyetleri özellikle son yıllarda büyük ivme kazanmıştır. Daha çok işsizin İş ve Meslek Danışmanlığı faaliyetinden yararlanması, işsizlerin işgücü piyasasında sürekli irtibat kuracakları bir danışmanları olması ve her işsizin bir danışmanı olacak sloganıyla İŞKUR un insan kaynakları kapasitesi geliştirilmiştir. İş ve meslek danışmanlığı çalışmaları, 2012 ve 2013 yıllarında yaklaşık 4.000 sözleşmeli İş ve Meslek Danışmanı istihdamı ile desteklenmiş, daha geniş kitlelere ulaşılarak daha etkin bir şekilde hizmet sunmak amaçlanmıştır. 2013 yılında yaklaşık 1 milyon 240 bin iş arayan kişiye İş ve Meslek Danışmanlığı hizmeti verilmiştir. İşveren ilişkilerini geliştirerek daha fazla istihdam sağlamak amacıyla, 2010 yılından itibaren İŞKUR, işveren ziyaretleri için eylem planları hazırlamaktadır. Eylem planları kapsamında 2011 yılında yapılan yaklaşık 70 bin ziyaret sayısı 2013 yılında 391 bine ulaşmış, ziyaretler neticesinde işverenlerden yaklaşık 1,5 milyon işgücü talebi alınmıştır. İşsizliğin neden olduğu olumsuzlukları en aza indirmek, bireylere geçici gelir desteği sağlamak amacıyla uygulanan pasif işgücü piyasası programları da İŞKUR tarafından sunulan önemli bir hizmettir. Bu hizmet kapsamında işsizlik ödeneği, kısa çalışma ödeneği, ücret garanti fonu ödemesi ve iş kaybı tazminatı gibi programlar uygulanmaktadır. İşsiz kalmış veya işsiz kalma riski ile yüz yüze olan bireylere 2009-2013 yılları arasında pasif işgücü piyasası programları kapsamında toplam 5,2 milyon TL ödeme yapılmıştır. Bu programlardan en yoğun uygulanan işsizlik ödemeleri kapsamında ise 2013 yılında yaklaşık 430 bin kişiye 1,17 milyon TL ödeme yapılmıştır. İstihdamı korumak ve artırmak amacıyla kamuoyunda istihdam paketleri olarak da bilinen bir dizi yasal düzenleme hayata geçirilmiş, bu düzenlemeler ile yapısal bir hal alan işsizlik sorununa uzun vadeli kalıcı çözümler getirilmeye çalışılmıştır. Teşvikler kapsamında işverenin ödediği sigorta prim payında 5 puanlık indirim yapılmıştır. 18-29 yaş arası erkekler ile 18 yaş ve üzeri kadınların istihdamları durumunda 5 yıl süreyle kademeli olarak işveren sigorta prim payının devlet tarafından karşılanması sağlanmıştır. Engelli istihdamı ve bölgesel istihdamı teşvik etmek amacıyla teşvikler uygulamaya konulmuştur. İlave istihdam sağlayan işverenlerimizin işveren sigorta prim payını karşılayarak ilave istihdam teşvik edilmiştir. 13
Sonuç Cumhuriyetin 100. yılında işsizliği yüzde 5 seviyesine indirmek, istihdam oranını yüzde 55 lere yükseltmek hedeflerinin gerçekleşmesi hükumetin 2023 hedefleri arasındadır. Ülkemiz insanlarına onurlu, sosyal güvenlikten mahrum olmayan daha iyi ve insana yakışır işlerin temini, sosyal bir devlet olan Türkiye Cumhuriyeti nin anayasal görevidir. Bu çerçevede Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı görev ve sorumluluğunun bilinciyle, söz konusu hedeflere ulaşmak için faaliyetlerini özveriyle devam ettirmektedir. Kaynakça ILO, Global Employment Trends (2014): Risk of a Jobless Recovery? / International Labour Office. Geneva: ILO. Onuncu Kalkınma Planı(2014-2018), 06.07.2013 tarih ve 28699(Mükerrer) sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Orta Vadeli Programı(2014-2016), 08.10.2013 tarih ve 28789(Mükerrer) sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. The World Bank, World Development Report (2013): Jobs, Washington DC. TÜİK, Hanehalkı İşgücü Anketi Kasım/2013. 14
Türkiye Ekonomisine Genel Bakış (2001-2013) OVERVIEW OF THE TURKISH ECONOMY(2001-2013) Fatih ACAR * Özet Türkiye Ekonomisinin 2001-2013 dönemi itibarıyla; büyüme, enflasyon, işgücü ve istihdam, kamu maliyesi, dış ticaret ve ödemeler dengesi ile turizm gelirleri rakamlarının değerlendirilmesi, ülkemiz ekonomisinin yaklaşık on yıllık süreç içerisinde göstermiş olduğu gelişim ve dinamikler açılarından büyük bir öneme sahiptir. Bu çerçevede 2001-2013 dönemi Türkiye ekonomisindeki gelişme trendi, ekonomik veriler temel alınarak değerlendirilmiştir. Makalede inceleme konusu yapılan söz konusu gelişim ve dinamik, ülkemiz ekonomisinin geleceği hakkında da öngörü yapılabilmesini sağlayacaktır. Anahtar Kelimeler: Türkiye Ekonomisi, Büyüme, Enflasyon, İşgücü ve İstihdam, Kamu Maliyesi, Dış Ticaret. Abstract The evaluation of Turkish Economy s growth, inflation, labor and employment, public finance, foreign trade, balance of payments and tourism revenue figures for the period of 2001-2013 is very important in regards to the development and dynamics of the country s economics in the recent ten years. In this context, the development trend in Turkey s economy during this period, is evaluated based on fundamental economic data. Above mentioned development and dynamics which are focused on in the article will also make it possible to foresee the future of Turkey s economy. Keywords: Turkish Economy, Growth, Inflation, Labor and Employment, Public Finance, Foreign Trade. JEL Classification: A1, H2, H61, J48. * Başbakanlık Müşaviri, fatih.acar@csgb.gov.tr ÇSGB Çalışma Dünyası Dergisi / Cilt: 1 / Sayı: 2 / Ekim-Aralık 2013 / Sayfa: 15-32 Labour World / Volume: 1 / Issue: 2 / October-December 2013 / Page: 15-32 15
Giriş Ülke ekonomilerinde büyüme, enflasyon, işgücü ve istihdam, kamu maliyesi, dış ticaret ve ödemeler dengesi ile turizm gelirleri rakamları, ülkelerin gelişme trendlerinin değerlendirilmesi açısından en önemli göstergelerdir. Türkiye Ekonomisinin içinde bulunduğu durumu analiz edebilmek ve belirlenen ekonomi politikası hedefleri konusunda hangi noktada bulunulduğunun tespiti için 2001 yılı ve daha sonraki yıllara ilişkin büyüme, enflasyon, işgücü ve istihdam, kamu maliyesi, dış ticaret ve ödemeler dengesi ile turizm gelirleri verilerinden yararlanılarak, Türkiye ekonomisinin genel durumu makalede değerlendirme konusu yapılmıştır. 1. 2001 Yılı Genel Görünüm 2001 Yılı Türkiye ekonomisi açısından en kötü yıllarımızdan biri olarak değerlendirilebilir. 2001 yılını değerlendirebilmek bakımından söz konusu yıla ait bazı temel veriler aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo 1: 2001 Yılı Temel Veriler Büyüme Oranı -9.5 Enflasyon 68.53 Faiz Giderleri / Bütçe Giderleri (%) 47.2 Kaku Borç Stoku / GSMH 78.9 Milli Gelir 240,2 Milyar TL Toplam Borç 189,4 Milyar TL Borçlanma Maliyeti Faiz Oranı (%) 74.8 Toplam İhracat 31 Milyar $ Toplam İthalat 41,4 Milyar $ Turizm Gelirleri 8 Milyar $ Merkez Bankası Döviz Rezervi 18.7 Milyar $ Yukarıda yer alan temel veriler dikkatli incelendiğinde, özellikle büyüme oranı(%-9,5) 1945 yılından bu yana Türkiye de en büyük küçülmeyi ifade etmektedir. Bununla birlikte iç ve dış borç toplamının milli gelir düzeyine yaklaşması, toplanan tüm vergilerin tamamına yakın kısmının faiz giderlerine gidiyor olması, borçlanma maliyetinin çok yüksek olması, yüksek enflasyon v.b. temel parametrelere ilişkin veriler oldukça hassas bir nokta- 16
da bulunulduğunu ve gerekli önlemler alınmadığı takdirde ekonomide çok ciddi önü alınamaz sorunlarla karşı karşıya kalınacağını göstermektedir. Yine 2001 yılında en büyük 500 sanayi kuruluşunun toplam kârları içinde Faaliyet Dışı Kârların oranının % 80 i aştığını gösteren araştırma sonucu (İstanbul Sanayi Odası araştırması) firmaların çok büyük oranda reel üretimi terk ettikleri, tamamen spekülatif kârlar ile ilgili olduklarını göstermektedir ki, bu durum da ekonomideki olumsuz gidiş hakkında net bilgiler vermektedir. 2. 2001 Yılından Sonraki Durum 2002 yılında krizden çıkma yönünde önemli adımlar atan Türkiye ekonomisi, 2003 yılından itibaren küresel ortamın da desteği ile güçlü bir büyüme dönemine girmiştir. Makroekonomik istikrarı sürekli kılacak, ekonomiyi esnek, etkin ve üretken bir yapıya kavuşturacak yapısal reformlarla birlikte uygulamaya konulan sıkı para ve maliye politikaları, ekonomide güven ve istikrarı büyük ölçüde sağlamıştır. 2002-2007 döneminde yüksek büyüme oranları gerçekleşmiş, ihracatta ve üretimde yüksek oranlı artışlar sağlanmış, enflasyon oranları düşmüş, mali disiplin göreceli de olsa sağlanmıştır. Yapısal olarak büyüme dönemlerinde cari açığı da artan Türkiye ekonomisinde, kriz öncesi dönemde küresel likidite bolluğu sayesinde finansman sorunu yaşanmamıştır. 2009 yılı Türkiye ekonomisi için zor bir yıl olmuştur. Kriz, finansal kaynaklı olsa da sonuçları itibariyle en çok reel sektörde etkileri hissedilmiştir. Ancak Türkiye nin 2001 yılında yaşadığı kriz sonrasında uyguladığı yapısal reformlar, ülkenin kamu maliyesi ve bankacılık sektörü altyapısını güçlendirmiş, krizden daha sınırlı düzeyde etkilenmesini sağlamıştır. Küresel krizin etkilerini azaltmak amacıyla hükümet bir dizi önlemler almıştır. Devletin vergi destekleri sayesinde reel sektör krizden en az zararla çıkmıştır. Bu dönemde Varlık Barışı uygulamasına geçilmiş, vergi borçlarının taksitlendirilmesi imkanı getirilmiş, ÖTV ve KDV indirimleri yapılmış, KOBİ lere kurumlar vergisi muafiyeti getirilmiştir. Alınan önlemlerin bir diğeri ise istihdam destekleridir. İstihdam destekleri içinde kısa çalışma ödeneğinin ve işsizlik ödeneğinin artırılması, İŞKUR un mesleki eğitim faaliyetinin geliştirilmesi, girişimcilik ve eğitim danışmanlığı hizmeti verilmesi, mevcut istihdamın üstünde ilave istihdam için prim desteği sağlanması yer almaktadır. Bu dönemde yatırım teşvikleri de krizin aşılmasında önemli bir paya sahiptir. 17
2.1.Büyüme 2001-2013/3.çeyrek dönemi büyüme rakamları aşağıdaki grafikte yer almaktadır. Şekil 1: Büyüme Rakamları (2001-2013/3.Çeyrek) 2001 yılı sonrası ekonomide alınan tedbirler sonucu, özellikle 2002-2007 yılları arasında yüksek büyüme oranları elde edilmiştir. 2007 yılının ortalarından itibaren dünyada baş gösteren küresel kriz ülkemizi de etkisine almış ve büyüme rakamlarında önemli düşüşler yaşanmıştır. Bu durum reel sektörü de olumsuz etkilemiştir. 2009 yılındaki krizden tüm ülkeler gibi Türkiye de etkilenmiş büyüme oranı %-4,7 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye dış kaynaklı bu krizden, uyguladığı mali disiplin, para politikaları ve yapısal reformlarla en hızlı çıkan ve son dönemlerdeki küresel ekonomik belirsizlikten göreli olarak az etkilenen ülkelerdendir. Nitekim 2010 yılı döneminde büyüme %10,3 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye nin, 2002-2012 döneminde yıllık ortalama büyüme oranı %5,2 olmuştur. 2010 ve 2011 yıllarında kaydedilen yüksek büyüme hızları sonrasında iç ve dış talebi dengelemeye yönelik alınan tedbirler sonucunda 2012 yılında ve 2013 yılı ilk üç çeyrekte büyüme hızı yavaşlamıştır. 2014-2016 Orta Vadeli Programda * 2014 yılında GSYH büyümesi % 4 olarak öngörülmüştür. 2015 ve 2016 yıllarında ise üretken alanlara yönelik yatırımlarla desteklenen, daha çok yurt içi tasarruflarla finanse edilen, verimlilik artışına dayalı bir büyüme stratejisiyle GSYH artış hızı % 5 olarak hedeflenmiştir. * 08.10.2013 tarih ve 28789(Mükerrer) sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 18
2.2. Enflasyon 2001-2013/Ekim dönemi enflasyon rakamları aşağıdaki grafikte görülmektedir. Şekil 2: Enflasyon Rakamları Ülkemizde uzun yıllar kayıt dışılığın en önemli nedenlerinden biri olarak kabul edilen ve ekonomik istikrarı bozan, uzun bir dönem % 50 lerin üzerinde seyreden yüksek enflasyon, 2002 yılından itibaren alınan tedbirler sonucu önemli ölçüde düşürülmüş, bugün geldiğimiz noktada özellikle 2008 yılı sonrası % 10 ların altında seyretmiştir. Bu durum ekonomik istikrar açısından oldukça önemlidir. 2014-2016 Orta Vadeli Programda ÜFE yıllık artış hızının 2014 yılı dönem sonunda % 5 e gerileyeceği tahmin edilmektedir. 2.3. İşgücü İstihdam Dünyada ve ülkemizdeki işsizlik oranlarının değerlendirilmesi ve istihdam ile eğitim arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi makalenin bu bölümünde inceleme konusu yapılmıştır. 19