KATI ATIK GER KAZANIM ÇALI MALARI; STANBUL ÖRNE Emine LÜY (*), Kâmil B. VARINCA (**), Aynur KEM RTLEK (*) (*) STAÇ A.. eluy@istac.com.tr, akemirtlek@istac.com.tr (**) Yıldız Teknik Üniversitesi, n aat Fakültesi Çevre Mühendisli i Bölümü, 34349, Yıldız, stanbul kvarinca@yildiz.edu.tr ÖZET Modern hayatın sürdürülmesi amacıyla do al kaynaklar hızla tüketilmekte bunun sonucunda kullanılan ürünlerin ömürlerini doldurması ile büyük bir atık sorunu meydana gelmektedir. Gerek do al kaynakların hızla tükeniyor olması gerek do anın tahribatı ve çevre kirlili i ve gerekse de tüketimden kaynaklanan atıkların bertaraf sorunu, bertaraf maliyetleri ve depolamada yer ihtiyacının do urdu u sorunlar insano lunu kaynakların optimum kullanımı ve atıkların azaltılması veya de erlendirilmesi konusunda yeni yöntemler bulmaya itmektedir. Kaynakların optimum kullanımında atıkların yeniden i lenerek veya do rudan kullanılarak daha az birincil kaynak tüketilmesi hedeflenmektedir. Bu çalı mada katı atıkların azaltılmasından tekrar kullanımına, geri kazanılmasından geri dönü ümüne kadar atık azaltma ve de erlendirme yöntemleri incelenmi, stanbul örne i üzerinde ülkemizin mevcut durumu ile di er ülkelerin durumları kıyaslanmaya çalı ılmı tır. Anahtar Kelimeler: Geri kazanım, stanbul, Geri dönü üm, ABSTRACT ABSTRACT By the aim of continuing the modern life, human being consumes the natural sources in a speedy way while producing a huge waste problem behind. Consuming of the natural sources, destruction of the nature and environment, the problems while storing the wastes causing by less of place, economical problems made human being finding new methods for optimum using the sources, decrease the waste volume or reusing the wastes. Optimum use of the sources aims to reuse or recycle of the wastes in order to consume less primary sources. This paper describes the minimization of reuse, recycle, recovery methods of the wastes and by giving Istanbul case study gives information about the situation in Turkey and EU countries. Keywords: Recovery, Istanbul, Recycle 1. KATI ATIKLAR Katı atıklar, ülkemizde uygulamada olan Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeli ine göre üreticisi tarafından atılmak istenen ve toplumun huzuru ile özellikle çevrenin korunması bakımından, düzenli bir ekilde bertaraf edilmesi gereken katı maddeleri ve arıtma çamurlarını ifade etmektedir [1]. Teknolojinin ve dolayısıyla da hayat standardının her geçen gün artması sonucunda katı atıkların miktar ve çe idinde çok büyük bir artı olmu ve bu atıkların yönetilmesi ba lı ba ına bir i, bir sektör olmu tur. nsanların ya am tarzından geli mi lik derecesine kadar her türlü sosyal ve ekonomik göstergeler katı atıkların miktar ve çe itlerini önemli ölçüde etkilemektedir. Geli mi ülkelerde ki i ba ına dü en atık miktarları geli mekte olan ya da geli memi ülkeler ile kıyaslandı ında çok büyük farklar ortaya çıkmaktadır.
Ülkemizde 1994 ve 2003 yılları arasında toplanan katı kentsel atık miktarı, %47,09 oranında artmı tır. Kontrol altında tutulan belirli çöplüklerde toplanan, yakılan ya da depolanan kentsel atık miktarı 1994 yılında %5,6 civarındayken, bu oran 2003'te %29,7'ye çıkmı tır.1994'te çöp toplama hizmetlerinden faydalananların toplam nüfus içindeki payı %71 iken bu oran, 2003'te %77'ye yükselmi tir. Türkiye'de 1994 ile 2003 yılları arasında ki i ba ına kentsel atık miktarı 1,10'dan 1,38'e yükselmi tir [2]. Böylece ki i ba ına katı atık miktarı 500 kg/yıl seviyesine ula mı tır. Aynı durum Avrupa Birli i (AB) ülkelerinde de görülmektedir. Batı Avrupa ülkelerindeki ki i ba ına dü en kentsel atık miktarı artmaya devam ederken, orta ve do u Avrupa ülkelerinde bu rakamın sabit kaldı ı görülmektedir. Batı Avrupa ile Orta ve Do u Avrupa ülkelerindeki evsel atık miktarları [2] ekil 1 e verilmi tir. ekil 1. Batı Avrupa ile Orta ve Do u Avrupa ülkelerindeki evsel atık miktarları [2] AB de 5. Çevre Eylem Programında belirlenen hedeflerden birisi, 2000 yılına kadar ki i ba ına yıllık evsel atık miktarının 1985 yılındaki ortalama AB düzeyi olan 300 kg ye indirilmesi ve ardından da bu düzeyin sabit tutularak korunmasıydı. ekil 1 hedefe ula ılmasının imkânsızlı ını göstermektedir. 6. ÇEP için hedef yinelenmemi tir. Pek çok batı Avrupa ülkesinde ki i ba ına yıllık ortalama evsel atık miktarı, 500 kilogramın üstüne çıkmı tır [2]. 2. ATIKLARIN DE ERLEND R LMES VE GER KAZANIM Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeli i [1] Tekrar Kullanımı, atıkların toplama ve temizleme dı ında hiçbir i leme tabi tutulmadan aynı ekli ile ekonomik ömrü doluncaya kadar defalarca kullanılması; Geri Dönü ümü, atıkların bir üretim prosedürüne tabi tutularak, orijinal amaçlı ya da enerji geri kazanımı hariç olmak üzere, organik geri dönü üm dâhil di er amaçlar için yeniden i lenmesi; Geri Kazanımı ise tekrar kullanım ve geri dönü üm kavramlarını da kapsayan; atıkların özelliklerinden yararlanılarak içindeki bile enlerin fiziksel, kimyasal veya biyokimyasal yöntemlerle ba ka ürünlere veya enerjiye çevrilmesi olarak tanımlamaktadır. Bu ifadeler için benzer tanımlar Ambalâj ve Ambalâj Atıklarının Kontrolü Yönetmeli i [3] nde de bulunmaktadır. De erlendirilebilir atıkların geri kazanımı, hem ekonomi, hem çevre için faydalıdır. Plastik, cam, metal, kâ ıt, seramik, tekstil, kemik ve ah ap gibi malzemeler, depolama alanlarına gömülmek yerine ikincil hammadde olarak de erlendirilebilir. Bu ekilde hem endüstrinin hammadde ihtiyacı
azaltılır, endüstriye ekonomik ekilde hammadde temin edilir, hem de hammadde üretimi için harcanan enerji, su vb. tüketimi azaltılır. Ayrıca bu atıkların yo unlu u genellikle çok dü ük oldu u için, büyük bir çöp hacmi olu tururlar. De erlendirilebilir atıkların ekonomiye geri kazandırılmasıyla, depolama sahalarına giden atık hacmi önemli mertebede azaltılır ve depolama sahaların ömrü uzatılmı olur. [4]. Geri kazanım tesislerinde, piyasada ekonomik ekilde de erlendirilebilecek malzemeler ayrı tırılarak ihtiyaç halinde preslenir. Ayırma ve sınıflandırma i leminden sonra de erlendiren kurulu lara satılır. Evsel atıklarda bulunan de erlendirilebilir kuru atıklar, genellikle a a ıdaki sınıflardan ibarettir: Cam ve seramik Kâ ıt/karton Plastik (PET, PVC, PP/PE, LDPE), kauçuk Metal (Alüminyum, demir, pirinç ala ımları, bakır) Tekstil, deri Ah ap Kemik Bu atıkları de erlendirebilmek için, atıkların mümkün oldu u kadar temiz olması gerekir. Bu açıdan en uygun yakla ım, bunları üretildi i yerde (evlerden) ayrı toplamak, sonra bir ayırma tesisinde daha saf fraksiyonlara ayırmaktır. Ancak, bazı yerlerde bu yakla ım sosyo- ekonomik faktörlerden dolayı mümkün de ildir. O durumda, atıklar karı ık toplanır, sonra bir ayırma tesisinde ya çöplerden ayrı tırıldıktan sonra fraksiyonlara ayrı tırılır. Uzun vadede yine amaç, atıkları kaynakta ayrı toplamak olmalıdır [4]. Geri kazanılmı atıkların kullanım alanları Çizelge 1'de gösterilmi tir. Çizelge 1. Geri kazanılmı atıkların kullanım alanları [4] Atık türü Cam Metaller Plastik Kâ ıt Tekstil Ah ap Kemik Kullanım alanları Kullanılmı cam, eritildikten sonra, tüm cam ürünleri için kullanılabilir. Ancak beyaz cam üretimi için bazı sınırlamalar var (renkli cam muhtevası). Kullanılmı metaller, eritildikten sonra, daha evvelki kullanım amacı için kullanılabilir. Ala ım özelliklerinden dolayı, çapraz uygulamalar (meselâ kutu ambalajlarını eritip pencere profilini üretmek) her zaman mümkün olmayabilir. Plastik ürünlerin tekrar kullanımı kısıtlıdır. Plastik çe itlerinin çok olmasından, bunların ayırma imkânları da sınırlı olmasından dolayı (meselâ kimyevî özellikleri çok de i ik ve birbirine uymayan plastiklerin özgül yo unlukları birbirine çok yakın olabilir, bu da mekanik ayırmayı zorla tırır), kaliteli ikincil ürün elde etmek zordur. kincil plastik malzemeleri gıda ile temasta bulunmamalıdır. Ancak, ambalaj dı cidarı, boru (içme suyu borusu hariç), çiçek saksısı, plastik mobilya gibi e yanın üretilmesi için kullanılabilirler. Yeni yapılan kâ ıdın hamuruna katılır, belli bir oranı geçmemek kaydıyla tüm ürünler için kullanılabilir. % 100 eski kâ ıttan üretilen kâ ıtlar, renk ve doku uzunlu u açısından, yeni mamulden yapılan kâ ıdın kalitesine ula amamaktadır. Kâ ıt yapımı, dolgu malzemesi, yalıtım malzemesi, yeni ip üretimi için kullanılabilir. Kâ ıt üretiminde ve yakıt olarak kullanılabilir. Jelatin vb. malzemelerin üretiminde kullanılabilir.
Türkiye nin genel atık karakterizasyonu ve geri kazanılabilir atık kompozisyonu (Adana, Ankara, Diyarbakır, stanbul, zmir, Samsun ehirleri için) hakkında açıklayıcı bilgiler sırası ile ekil 2 ve ekil 3 de verilmi tir. Kül, cüruf, ta?ve top 22,48 Geri kazan?labilir at? 12,07 65,45 Ya? at?k (organik at?k ekil 2. Türkiye genel atık karakterizasyonu [5] PET, PVC 6% Lastik, kauçuk 3% Tekstil 5% Plastik 13% Ka?t, karto 46% Cam 18% Metal 9% ekil 3. Geri kazanılabilir atık kompozisyonu [5] Geri kazanımın sa lıklı bir ekilde yapılabilmesi için bazı kriterler bulunmaktadır. Geri kazanılabilen malzemelerin üzerinde bulunması gereken Geri Kazanılabilir Sembolü ekil 4 de, Geri kazanılabilir malzemelerin sahip olması gereken kriterler Çizelge 2 de verilmektedir.
ekil 4. Geri kazanılabilir sembolü [3] Çizelge 2. kincil madde alımı için kalite standartları [4] Madde Alım ko ulları Kâ ıt Nem < 15 % Yabancı madde< 25 % Ku e kâ ıdı olmamalı Balyalanmı kâ ıt tercih edilir PP/ PE Kırılmı, fraksiyonlanmı veya ö ütülmü madde olmamalı PET veya PVC olmamalı PET Yabancı madde< 7 % i eler bo olmalı Çamur veya büyük atık fraksiyonları olmamalı Demir/ çelik Balyalar < 1 m * 0.5 m Tek fraksiyon < 1 ton Alüminyum, bakır ve ba ka yabancı madde olmamalı Alüminyum Çelik olmamalı Balyalanmı ve preslenmi madde tercih edilir. Yabancı madde( atık) olmamalı Cam Beyaz, kahverengi ve ye il cam ayrılmı olmalı Yabancı madde < 1kg/t norganik madde (ta,seramik vb.) < 0.1 0.2 kg/t Manyetik olmayan metaller < 0.1 kg/t Manyetik metaller < 0.0005 kg/t Demir olmamalı 3.5 mm den küçük tane olmamalı ayrı tırılmamı cam tercih edilir. 3. AVRUPA B RL NDEK DURUM Ambalâj, kısa kullanım ömrüne ra men, çok sayıda kaynak kullanır. Kaynakların kullanılmasında, ambalâjın olu turulmasında, ambalâj atı ının toplanmasında ve atı ın i lenmesinde veya bo altılmasında çevreye yapılan olumsuz etkiler söz konusudur. AB nin 11 ubat 2004 tarihli Direktifi 2004/12 ye eklendi i haliyle, ambalâj ve ambalâj atı ı hakkındaki 15 Aralık 1994 tarihli Konsey Direktifi 94/62, seçilen ambalâj malzemelerinin geri dönü ümü ve iyile tirilmesiyle ilgili hedefleri belirler [2]. AB 6. Çevre Eylem Programı (ÇEP), olu an atık hacminin tamamında önemli bir azalma elde etmeyi hedefler. Bu, atık önleme uygulamaları, daha etkin kaynak kullanımı ve daha sürdürülebilir
üretim ve tüketim yapılarına geçi yoluyla sa lanabilir. 6. ÇEP aynı zamanda, sürekli olu an atıkların bertarafı yerine; yeniden kullanılmasını, geri dönü türülmesini ve iyile tirilmesini destekler [2]. Piyasaya sürülen ürünlerde ki i ba ına dü en ambalâj miktarında genel bir artı görülmektedir. Bu, ambalâj atı ı olu umunu önlemeyi hedefleyen Ambalâj ve Ambalâj Atı ı Yönetmeli i nin öncelikli amacıyla uyu mamaktadır. Bununla birlikte, 2001 yılında ambalâj malzemesi atık miktarının %25 ini geri dönü türülmesini içeren AB hedefi, önemli ölçüde a ılmı tır. 2002 yılında AB-15 ülkelerinde geri dönü üm oranı %54 olarak gerçekle mi tir [2]. Ki i ba ına kullanılan ambalâj miktarı açısından Üye Ülkeler arasında büyük farklılıklar görülmektedir: Finlandiya nın 87 kg/ki i de erine kar ılık, rlanda nın 217 kg/ki i (2002) de eri gibi. AB-15 ülkeleri için ortalama 2002 rakamı ki i ba ına 172 kg idi. Bu farklılık, kısmen Üye Ülkelerin ambalâjlama tanımlarını ve AB Komisyonu Çevre Genel Müdürlü üne bildirilmesi gereken ambalâj atı ı türlerini farklı biçimde anlamalarıyla açıklanabilir. AB de ki i ba ına ve ülkelere göre ambalâj atı ı miktarları [2] ekil 5 de verilmi tir. ekil 5. AB de ki i ba ına ve ülkelere göre ambalâj atı ı miktarları [2] Aslında tüm ülkelerde, 2001 yılında bütün ambalâj malzemelerinin %25 inin geri dönü türülmesi hedefi, çok az bir farkla yakalanmı tır. Yedi Üye Devlet, "yeni" malzeme ve ah ap gibi malzemeler hesaba katılmadan, zaten 2008 toplam geri dönü türme hedefine ula mı durumdadırlar. Toplam AB-15 geri dönü üm oranı 1997 yılındaki %45 de erinden, 2002 yılında %54 e yükselmi tir. Ki i ba ına dü en ambalâj tüketiminde oldu u gibi, Üye Ülkelerdeki 2002 toplam geri dönü üm oranı da büyük farklılıklar göstermektedir: Yunanistan daki %33 ile Almanya daki %74 oranları gibi. Bu hedeflere ula mak için Üye Ülkelerin pek ço u üretici sorumlulu unu öne çıkarmı ve buna ba lı olarak ambalâj geri dönü türme irketleri kurulmu tur. Ba ka ülkeler de, kendi mevcut toplama ve geri dönü türme sistemlerini geli tirmi lerdir. AB de ambalâj atıklarına uygulanan i lemler [2] ekil 6 da verilmektedir.
ekil 6. AB de ambalâj atıklarına uygulanan i lemler [2] AB de kullanılan ambalâj miktarının, üretilen ambalâj atı ı miktarına e it olması beklenir. Bu varsayım, ambalâjın kısa ya am döngüsüne dayanmaktadır. AB Üye Devletlerinde kullanılan ambalâj malzemesinin bir oranı olarak, geri dönü türülen ambalâj malzemesi atı ı de eri; geri dönü türülen ambalâj malzemesi miktarının, olu an ambalâj malzemesi atı ı toplam miktarına bölünmesiyle elde edilir ve yüzde olarak ifade edilir. AB de ülke bazında ambalâj atı ı geri dönü türme, 2002 [2] ekil 7 de verilmi tir. ekil 7. AB de ülke bazında ambalâj atı ı geri dönü türme, 2002 [2]
4. STANBUL L GER KAZANIM ÇALI MALARI Ambalâj atıklarının geri dönü ümü amacıyla 30.07.2004 tarih ve 25538 Sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlü e giren Ambalâj ve Ambalâj Atıklarının Kontrolü Yönetmeli i kapsamında stanbul Büyük ehir Belediyesi sınırları içerisindeki ambalâj atıklarının kayna ında ayrı toplanması ve geri kazanılması i inin yönetimi STAÇ A. ye verilmi tir. STAÇ A.. yüklendi i bu görevi gerçekle tirmek için bir geri kazanım projesi ba latmı tır. Bu proje ile kullanılmı ambalâjların (kâ ıt-karton, metal, plâstik vb.) kayna ında evsel atıklardan ayrı toplanması ve tekrar kullanılması sa lanacak, böylelikle tabiî kaynaklarımızın tükenmesi önlenece i gibi ülke ihtiyaçlarını kar ılayabilmek için ithal edilen hurda malzemeye ödenen döviz miktarı da azaltılacaktır. Bir di er husus da bertaraf edilecek katı atık miktarlarındaki büyük azalma ve çevre kirlili inin önlenmesidir. STAÇ A.. nin geri kazanım çalı maları için kullandı ı poster bildirinin sonuna eklenmi tir. Proje 4 adımda gerçekle tirilmektedir: Mevcut durum analizi Protokollerin imzalanması Uygulama planının hazırlanması Uygulama ve e itim safhası Birinci adım olan mevcut durum analizinde Yönetim Plânı hazırlanmı tır. Yönetim Plânı; yerel mevzuat ve direktiflerin kar ıla tırılmasını, yasal yükümlülükleri, belediyenin düzenli depolama alanları ve kompost tesislerinin durumunu, mevcut uygulamaları, Yönetmelik çıkmadan evvel geri dönü üm çalı maları yapan kurulu lar hakkındaki bilgiyi, mevcut toplama ayırma ve geri kazanım tesislerinin durumu ile ilçelere ait durumu ortaya koyarak stanbul için toplama ve ta ıma sistemini belirlemi tir. Ayrıca sokak toplayıcılarının kontrolünün sa lanması için öngörüler ile e itim ve uygulama politikaları, ambalâj atıkları yönetimi senaryoları olu turulmu tur. Projenin ikinci adımında yönetmelikler gere i lisanslı atık toplama ve ayırma firmaları, belediyeler ve STAÇ A.. arasında protokoller imzalanmı tır. Üçüncü adımda, protokol imzalayan taraflar bir araya gelerek her ilçe için uygulama planları olu turulmu lardır. Uygulama plânlarında, bölgelerin co rafî, ekonomik özellikleri ile nüfus bilgilerini, seçilen bölgenin mevcut durumu, ambalâj atıklarının yo un olarak çıktı ı yerlerin istatistikî bilgileri, mahallelerin genel özellikleri ve bilgilerini derlenerek, uygulama dönemleri ve pilot bölgeler belirlenmi tir. Tahmini toplanabilecek atık miktarı ve kompozisyonu, toplama aracı ve personel ihtiyacı, toplama periyodu, e itim ve tanıtım faaliyetleri, atıkların de erlendirilmesi ve ideal ayırma sistemi belirlenmi tir. Son adımda hazırlanan Uygulama Planlarında belirlenen pilot bölgelerde, kayna ında ayrı toplama çalı maları ba latılmı tır. Nisan 2006 da bir ilçe ile ba lanan çalı malar, bugün Nisan 2007 itibarîyle 15 ilçede devam etmektedir. Uygulamaya devam edilen 15 ilçe unlardır: Silivri, Kartal, Tuzla, Bayrampa a, Beykoz, Üsküdar, Maltepe, Sultanbeyli, Ba cılar, Küçükçekmece, Büyükçekmece, i li, Sarıyer, Eyüp ve Beyo lu. Pilot bölgelerde ba latılan Okullarda Ambalâj Atıkları E itim Programı ile toplanan atık miktarında büyük artı ya anmı tır. Uygulamanın ba ında 0,3 ton/hafta olan toplanan atık miktar Nisan 2007 tibarîyle 100 ton/hafta ya ula mı tır. Uygulamanın ba langıcından beri toplanan ambalâj atık miktarı 5000 ton dur. Aylık toplanan ambalâj atı ı miktarları ekil 8 de, lçelere göre toplanan atık miktarlar ise ekil 9 da verilmi tir.
TON/AY 700 600 500 400 300 346 400 607 492 630 501 316 359 405 329 200 95 100 9 20 0 2006_Nisan 2006_May?s 2006_Haziran 2006_Temmuz 2006_A ustos 2006_Eylül 2006_Ekim 2006_Kas?m 2006_Aral?k ekil 8. Aylık toplanan ambalâj atı ı miktarları 2007_ocak 2007_?ubat 2007_mart 2007_nisan Ylçelere Göre At?k Miktarlar? (Ton/Y?l) 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 KADITHANE BAYRAMPA?A SYLYVRY KARTAL TUZLA BEYKOZ 91 103110 331 464 116 366 MALTEPE SULTANBEYLY BADCILAR 1.232 730 638 ÜSKÜDAR K.ÇEKMECE 372 ekil 9. lçelere göre toplanan atık miktarları
5. SONUÇ VE DE ERLEND RME Do al kaynakların geri dönü süz olarak tüketilmesi, bertaraf maliyetleri, depo sahası gereksinimlerinden dolayı geri kazanım bir zorunluluk olarak kar ımızda durmaktadır. Geri kazanım çalı malarının istenen düzeyde olması ve bir fayda sa layabilmesi için kaynakta ayrım oldukça önemli bir konudur. Bu konuda gerekli hassasiyetin gösterilmesi atık üreticilerine dü mekle birlikte mamul üreticilerinin ve katı atıkları toplamakla yükümlü olan Belediyelerin de atık üreticilerine gerekli yardımı yapmak ve onların bilinçlenmesine katkı sa lamaları gerekmektedir Sa lıklı ve verimli bir geri kazanım çalı ması tüm tarafların koordineli olarak çalı ması ile gerçekle tirilecek bir yönetim sistemi ile mümkündür. Ülkemizde geri kazanım çalı maları Ambalâj ve Ambalâj Atıklarının Kontrolü Yönetmeli i uyarınca yapılmaktadır. Bu kapsamda stanbul da STAÇ A..de geri kazanım çalı malarında görev almaktadır. Bunun için çe itli projeler yapılmı ve devam ettirilmektedir. Ayrıca halkın bilinçlenmesi çalı maları da yürütülmektedir. Bu hususta tüm stanbullulara dü en görev, ambalâj atıklarını di er atıklardan ayrı olarak biriktirmek ve görevli personele teslim etmektir. 6. KAYNAKLAR [1] T.C. Çevre Bakanlı ı, Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeli i, Resmi Gazete, Tarih: 14.3.1991, Sayı: 20814. [2] European Environment Agency, The European Environment: State and Outlook 2005, OPOCE (Office for Official Publications of the European Communities), 2005. [3] T.C. Çevre ve Orman Bakanlı ı, Ambalâj ve Ambalâj Atıklarının Kontrolü Yönetmeli i, Resmi Gazete, Tarih: 30.07.2004, Sayı: 25538. [4] T.C. Çevre ve Orman Bakanlı ı, Katı Atık Stratejisinin uygulamasına do ru Kurumsal Güçlendirme Teknik Yardım Projesi, www.cevreorman.gov.tr [5] T.C. Devlet statistik Enstitüsü, Belediye Katık Atık Ara tırması, 1993. [6] STAÇ A..