ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİ BİTKİ TANIMI III
Juniperus communis (Âdi ardıç) Herdem yeşil 15 m ye kadar boylanabilen ağaç veya 3-5 m boyunda sık dallı ya da yerde sürünen bir çalıdır. 10-15 mm uzunluğunda 1-2 mm genişliğindeki iğne yapraklar sert ve sivri uçlu olup sürgünlere dik açı ile üçlü çevrel dizilmişlerdir. Yaprağın üst yüzünde beyaz renkli geniş bir stoma bandı vardır. Çoğunlukla iki evciklidir. Üzümsü kozalaklar 6-9 mm çapında olup 2-3 yılda olgunlaşır, içinde 3 tohum vardır. İlk yıl yeşil renkli olan kozalak ikinci yılın sonunda dumanlı, siyahımsı bir renk alır. Avrupa, Kuzey Asya ve Çin olmak üzere çok geniş bir yayılışı vardır. Park ve bahçelerde yetiştirilen pek çok kültivarı vardır. Juniperus comminus L. subsp. nana Syme: Bodur Ardıç: Yerde sürünen 30-40 cm. boyunda, sık dallı bir çalıdır. Yapraklar sürgüne yatmış gibidir, daha kısa ve daha az batıcıdır. Kozalakları, odun dışı orman ürünü olarak cin yapımında kullanılmaktadır.
Juniperus communis (Âdi ardıç)
Juniperus drupacea (Andız) 15 (-40) m ye kadar boylanabilen herdem yeşil ağaçlardır. Gençlikte piramidal bir görünüşe sahip olan tepe yaş ilerledikçe genişler ve yuvarlaklaşır. Tomurcuklar yumurta biçimdedir, diğer ardıç taksonlarının aksine çıplak değil sivri uçlu pullar ile örtülmüştür. İğne yaprakları sert ve sivri uçlu olup sürgüne üçlü çevrel dizilir. 4-25 mm uzunluğunda, 0.8-2.4 mm genişliğindedir. Açık yeşil renkli yaprakların içe bakan yüzeylerinde beyaz belirgin 2 stoma bandı vardır. Çiçekleri bir cinsli iki evciklidir; erkek çiçek kozalakçıkları yaprak koltuklarında tek tek değil 3-6 sı bir arada demet halinde yer alır. Dişi çiçek kozalakçıkları ise yaprak koltuklarında kısa bir sürgünün ucunda yan durumlu olarak tek tek yer alır. İki yılda olgunlaşan kozalak yuvarlak, etli, 1,5-2,5 cm çapında, içinde çoğunlukla 3 bazen de 1-6 tohum bulunur. Tohumlar kozalak pullarının iç kısımlarının odunlaşması sonucu oluşmuş sert bir koruyucu içerisinde yer alır. Toros Dağlarında yaygın olarak yetişen bir türdür. Kozalakları, odun dışı orman ürünü olarak marmelat yapımında kullanılmaktadır.
Juniperus drupacea (Andız)
Salvia sp.(ada çayları) 106 türü olup, bunlardan 56 tanesi ülkemiz için endemiktir. Otsu, yarı odunsu ya da odunsudur. Yaprakları kalın, üst kısımları hafif buruşu, kenarları ince dişlidir. Yoğun tüylüdür. Çiçekleri genellikle terminal salkım halindedir ve her salkım 1-40 arasında çiçek taşır. Çanak yaprakları çan, huni, ya da tüpsü şekildedir. Taç yaprakları beyaz, sarı, pembe, mavi ya da menekşe rengindedir. Üst dudak düz ya da oraksı, alt dudak 3 lopludur. Stamen 2 adettir. Ülkemizde Salvia officinalis en yaygın kullanılan türüdür. Bununla beraber doğadan da üretimi yaygın olup kontrollü üretimi gerekli olan bir bitki cinsidir. Çiçekli sürgün uçları, odun dışı orman ürünleri kapsamında halk tarafından bitkisel çay ve ilaç olarak kullanılmaktadır.
Salvia sp.(ada çayları)
Rosa canina (Kuşburnu) Genel olarak çok yaygın bir çalıdır. Sürbüleri yeşil, yaprakların her iki yanında emergens (yüzeysel dikenleri) vardır. Yaprakları pinnat bileşik olup 5-7 yaprakçıklıdır. Yaprakları ince ve küçük dikenlidir. Yaprakları çıplak, tüylü ya da saplı bezeli tüylüdür. Çiçekleri tek tek ya da 2-8 li grup halindedir. Çiçek tabanındaki brahteleri büyük ve dişlidir. Taç yaprakları beyaz, pembe, uçuk pembe renklerdedir. Meyve oval ya da küremsi, üzeri genellikle çıplak ya da tüylü, nadiren de saplı bezeli tüylüdür. Önceleri turuncu-kırmızı renkte olup rengi olgunlaştığında da siyahımsı-kırmızıya kadar döner. Meyveleri, odun dışı orman ürünleri kapsamında halk tarafından pekmez yapımında kullanılmaktadır.
Rosa canina (Kuşburnu)
Eleagnus angustifolia (İğde) Genel yayılışını Balkanlar, Rusya, İran ve Anadolu da yapan tür ülkemizde yaygın bir şekilde açık alanlarda yetiştirilir. Özellikle yol şevlerinde yaygındır. Yaklaşık 6 m ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken kısa boylu dioik ağaçlardır. Sürgünleri bazen dikenlidir. Genç sürgünleri gümüşi pullu iken yaşlı sürgünleri parlak kırmızı-kahverenginde ve çıplaktır. Yaprakları mızrak şeklinde 2,5-9 cm boyunda, üst yüzü gri yeşil, alt yüzü gümüşi renkte ve pulludur. İlkbaharda açan çan veya tüp şeklindeki çiçeklerden 1-3 ü demetler halinde bir arada bulunur. Dış kısmı gümüşi, iç kısmı sarı renktedir. Çiçekleri kokuludur. Meyveleri oval şekilde, yaklaşık 1 cm boyunda (Yaltırık ve diğ., 1993), olgunlaştığında kırmızı renktedir. Meyveleri odun dışı orman ürünü olarak kullanılmaktadır.
Eleagnus angustifolia (İğde)
Danea racemosa (İskenderiye Defnesi) Ülkemizde Hatay, İstanbul ve Maraş ta yayılışı vardır. Koyu yeşil görünüşlü, en çok 1 m ye kadar boylanabilen, ufak ve sık dallı bir çalıdır. Fillokladları dar uzun, mızrak şeklinde, damarlanması paralel, sapları kısa ve uçları uzun sivri uçludur. Kladotların boyu 5-8, genişliği 1-2,5 cm kadardır. Her iki yüzü de çıplak olup koyu yeşildir. Çiçekler kurullar halinde ve beyaz renklidir; oldukça küçük çiçeklidir. Çiçek örtüsü yeşilimsi beyaz ve 3 mm çapındadır. Çiçeklenmesi haziran-temmuz aylarındadır. Meyve tipi üzümsü olup nohut büyüklüğündedir. Yuvarlak şekilli ve kırmızı renktedir. Yapraklı ve meyveli sürgünleri çiçek süsleme amaçlı kullanılmaktadır.
Danea racemosa (İskenderiye Defnesi)
Arbutus unedo (Kocayemiş) Akdeniz havzasının bir odunsu bitkisi olup Akdeniz ve Karadeniz Bölgelerindeki makiliklerde bulunur. Herdem yeşil, boyu genellikle 4 m den az olan bir çalı, bazen de 7-8 m boyunda küçük bir ağaç halindedir (Stevens 1978a; Kayacık, 1982). Koyu renkli, kırmızımsı kahverengi kabuk yaşlı gövdelerde şeritler halinde çatlaklıdır. Genç sürgünler bezeli tüylüdür. Yaprakları uzun eliptik biçiminde, 5-10 cm boyunda, uçları sivri, kenarları keskin dişlidir. Üst yüzü parlak, koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil, her iki yüzü de tüysüzdür. Eylül-aralık aylarında açan çan biçimindeki beyaz-açık pembe renkli çiçekler, aşağı sarkan bileşik salkımlar halindedir. Kocayemiş sonbaharda çiçek ve meyveleri aynı anda üzerinde taşır. 1-2 cm çapında, küre biçiminde, yüzeyi pürtüklü meyveler sonbaharda olgunlaşınca güzel kırmızı bir renk alır. Olgun meyveleri yenir. Kocayemişin sert, ağır bir odunu vardır. Meyveleri bakımından değerlidir.
Arbutus unedo (Kocayemiş)
Crataegus orientalis (Alıç) Genel yayılışını Avrupa nın güneyi, Kırım ve Kafkasya da yapar. Ülkemizde Batı ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri hariç yaygındır. Özellikle Orta Anadolu ve çevresinde yaygındır. 3-5 m boylanan çalı ya da küçük ağaçlardır. Dikenler uzun ve yaprak taşır. Yapraklar baklava dilimi şeklinde ya da ters yumurtamsıdikdörtgenimsidir. 3-5 cm boyunda, 2,5-4 mm enindedir. 3-7 derin loblu, iki yana yatık, gri, ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Tabanı kama şeklindedir. Yaprak sapı 5-15 mm dir. Yalancı şemsiye şeklindeki çiçek kurulu yoğun, beyaz, kırtıksı (tomentoz) tüylüdür. Sık dizilmiş, 1,5-2 cm çapında, 4-10 adet çiçek taşır. Çanak yapraklar 4-5 mm, üçgenimsi, kısa, sivri uçlu, meyvede geriye kıvrık veya yayıktır. Yaklaşık 2 cm çapındaki küremsi meyve kırmızımsı turuncu renktedir. Seyrek, kısa yumuşak tüylü ya da çıplaktır. Mayıs-temmuz aylarında çiçeklenir. Meyveleri bakımından çok değerlidir.
Crataegus orientalis (Alıç)
Ruscus aculeatus (Tavşan memesi) Türün ülkemizde yetişen iki varyetesi vardır. R. aculeatus L. var. aculeatus ülkemizin daha çok Marmara Kuzey Marmara ve Batı Karadeniz bölgelerinde, 10-100 m yükselti aralığında ve meşe ormanları ve kayalık alanlarda yayılış gösterirken, R. aculeatus L. var. angustifolius Boiss. Batı Karadeniz, Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinde 30-1000 m yükselti aralığında Carpinus (Gürgen) cinsinin eşlik ettiği ormanlık alanlar ve kayalık yamaçlarda bulunur. Herdem yeşildir. Odunsu gövdesi, dik ve serttir. Gövdesi 20-50 cm boyunda üzeri çizgili basit dallara ayrılmıştır. Dallar almaçlı veya altlarda 3 lü çevrel dizilişlidir. Yapraksı yapılar sert, geniş yumurtamsı veya mızraksı ve sivri uçludur. Boyutları 1-2,8 0,3-1,4 cm dir. Çiçekler üst yüzdedir. Çiçeklenme şubat-mayıs ayları arasındadır Meyveli ve yaprası gövdeleri çiçek süsleme açısından değerlidir. Ayrıca kökleri tıpta kullanılır.
Ruscus aculeatus (Tavşan memesi)
Fragaria vesca (Çilek) Taban yaprakları rozet halinde olan otsu bitkilerdir. Yaprakçıkların her biri 1-6 (8,5) cm boyutlarında yumurta, ters yumurta veya baklava dilimi şekillerde olan, 3 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak tipindedir. Yaprakçıkların kenarı dişli, alt yüzü gri tüylü üst yüzü ise seyrek tüylüdür. Çiçek taşıyan sürgünler 5-30 cm olup genellikle yapraklardan daha uzundur; 2-7 çiçeklidir. Çiçekler 12-18 mm çapında ve genellikle erseliktir. Dış çanak örtüsü hafifçe uzun ve taç yaprakları beyaz renkli olup, ters yumurta veya yuvarlak şekillidir. Çiçek tablası kırmızı, çıplaktır. Akenler çiçek tablası üzerinde homojen olarak dağılırlar. Çiçek açma zamanı nisanhaziran aylarıdır. Yaklaşık 200-2500 m yükseltiler arasındaki nemli yerlerde, özellikle nemli orman içerisinde yetişirler. Çiçek açma zamanı: Nisan-Haziran. Yetiştiği ortamlar: Nemli yerler, özellikle ormanlar,200-2450 m. Meyveleri bakımından çok değerlidir.
Fragaria vesca (Çilek)
Mespilus germenica (Muşmula, Döngel, Beşbıyık) Genel yayılış alanı Türkiye nin kuzeyidir (Kırklareli, İstanbul, Bursa, Bolu, Kastamonu, Sinop, Samsun, Trabzon, Çoruh, Kars, Bitlis, Aydın ve Maraş). Karadeniz ve Marmara çevresindeki yapraklı ağaç ormanlarında sık rastlanır. Orman içi açıklıklarda, kayalıklarda ve maki içinde 1650 m ye kadar yayılışını yapar. Batı Anadolu da özellikle Gemlik Körfezi çevresindeki bazı sahil köylerinde meyve ağacı olarak yetiştirilir. Kışın yaprağını döken 2-3 m boyunda dikenli bir çalı veya kültüre alındığı yerlerde 6 m boyunda dikensiz ufak bir ağaçtır. Genç sürgünler ince uzun yumuşak tüylüdür. Sürgün üzerinde dikenler vardır. Yapraklar 5-12 x 2-6 cm, mızraksı veya ters yumurtamsı şeklindedir. Yaprakların kenarı tam veya ince dişlidir. Yaprağın alt yüzü daha açık renkli ve özellikle orta damar boyunca kısa yatık yumuşak tüylerle örtülmüştür. Sürgünlerde teker teker terminal olarak bulunan çiçekler beyaz renkli ve 3-4 cm çapındadır. Küçük çiçek sapı 5 mm dir. Çanak yoğun tüylü ve çanak yapraklar taç yapraklardan daha uzundur. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır. Yalancı çekirdekli sulu meyve büyük, topaç biçiminde ve 1,5-3 cm boyutlarındadır. Meyve olgunlaşmadan önce yeşilimsi, olgunlaştıktan sonra ise açık kahverengindedir. Meyveleri bakımından çok değerlidir.
Mespilus germenica (Muşmula, Döngel, Beşbıyık)