İKLİM ELEMANLARI Kısa sürede hava durumunu, uzun sürede ise iklimi oluşturan elemanlara iklim elemanları denir. Bu iklim elemanları ise; Sıcaklık, Basınç, Rüzgar, Nem ve Yağıştır. ANTİBİYOTİK BİLGİ Bu iklim elemanların hepsi birbirinin sonucu ve nedeni niteliğindedir. Şöyle ki; yeryüzünün dışında gerçekleşen tüm olayların temel kaynağı sıcaklıktır. Sıcaklık farkı basınç farkına, basınç farkı rüzgârlara, rüzgârlar nem ve yağışa neden olurlar. SICAKLIK Isı ile sıcaklık, çoğu zaman aynı anlamda kullanılan ancak birbirinden farklı kavramlardır. Bir cismin, kütlesi içinde sahip olduğu enerjinin toplam miktarına ISI denir. Isı, cisimlerin bünyesinde sahip oldukları potansiyel enerji olup, doğrudan doğruya hissedilip ölçülemez. Bir cismin ısısı arttığında, moleküllerin kinetik (hareket) enerjisi, yani titreşimi artar. Artan molekül titreşimleri de elektromanyetik dalgalar halinde çevreye etki yapar. İşte bu etkiye SICAKLIK denir. Örneğin kömür bir enerji kaynağıdır. Isı enerjisine sahiptir ancak yanma olmadan etrafına etkide bulunmaz. Kömür yandığında içerisindeki enerji (ısı) miktarına göre çevresine sıcaklık yayar. Sıcaklık termometreyle ölçülür ve birimi santigrat derecedir ( C). Ancak ısı doğrudan ölçülmez, onun görünümü olan sıcaklık yardımıyla, kalorimetre tarafından ölçülür. Birimi kaloridir (1 gram suyu 1 C yükselten enerji miktarı 1 kaloridir). Yeryüzünde sıcaklığın kaynağı Güneş tir. Ay dan yansıyan, yıldızların yere gönderdiği enerji ve Yer in iç ısısı hesaba katılmayacak kadar azdır. Bundan dolayı yeryüzü ve atmosferin ısınmasını sağlayan enerji kaynağının yalnızca Güneş olduğunu söyleyebiliriz. Şayet güneşten gelen enerji olmasaydı yeryüzünün sıcaklığı -273.4 C olurdu. TEKRARLIYORUM İklim elemanları içerisinde en önemli olan SICAKLIKTIR ÇÜNKÜ, diğer iklim elemanları sıcaklığın kontrolünde gelişir. Yeryüzünde ki sıcaklığın ana kaynağı olan Güneş ten gelen enerjinin sadece bir bölümü atmosferi geçerek yeryüzüne ulaşır. Atmosfere giren Güneş Işınlarının; % 25 i bulutlara çarparak uzaya geri yansır. % 25 i atmosferde dağılmaya uğrar. (Atmosferin mavi görünmesini ve gölge yerlerin aydınlanmasını sağlar.) % 15 i atmosfer ve bulutlar tarafından emilir. % 8 i yerden uzaya yasır. Atmosferin ısınması yerden yansıyan ışınlarla gerçekleşir. Bu durum troposferin üst kısmı güneş ışınlarını doğrudan almasına karşılık alt kısmında sıcaklığın daha yüksek olmasının nedenidir. % 27 si yerin ısınma ve aydınlanmasını sağlar. UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 22 -
SICAKLIĞIN DAĞILIŞINDA ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER 1)Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı 2)Yükselti 3)Rüzgarlar 4)Okyanus Akıntıları 5)Atmosferdeki Nem Miktarı 6)Kara ve Denizlerin Dağılışı 7)Bitki Örtüsü 8)Zemin Özellikleri 9)Güneşlenme Süresi 1.. GÜNEŞ IŞINLARININ YERYÜZÜNE DÜŞME AÇISI Yeryüzünde sıcaklığın dağılışını etkileyen en önemli etkendir. Güneş ışınları bir yerene kadar dik gelirse sıcaklık o kadar yüksek, ne kadar eğik açıyla gelirse sıcaklık o kadar düşük olur. Buna ek olarak eğik açıyla gelen ışınlar daha fazla yansımaya uğradığı için ısınmaya olan etkisi daha da azalır. Işınların atmosfere giriş açısıyla yere ulaşan enerji miktarı, aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. a) Dünya nın Şekli (Enlem) Yer in küresel şekli, yeryüzünün her noktasının aynı miktarda enerji almasına engel olur. Ekvator dan kutuplara doğru, güneş ışınlarının yere düşme açısı küçülür. Buna enlem-sıcaklık ilişkisi denir. Yer in küresel şeklinden dolayı, güneş ışınları,ekvator ve çevresine daha dik açıyla geldiğiiçin dar alana (A) yayılır. Böylece birim alana düşen enerji miktarı fazladır. Ekvatordan uzaklaştıkça orta enlemlerde daha geniş alana (B) yayılırken, kutup çevrelerinde en geniş alana (C) yayılır. Buralarda da birim alana düşen enerji azaldığı için sıcaklıklar daha düşük değerlerdedir. UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 23 -
Enlem-sıcaklık ilişkisine aşağıdakiler örnek olarak verilebilir: Ekvatordan kutuplara doğru farklı iklim tipleri ortaya çıkmıştır. Ekvatordan kutuplara doğru bitki türleri değişir ve bitki kuşakları oluşur. Türkiye nin güney kıyıları kuzey kıyılarından daha sıcaktır. Denizlerin tuzluluk oranı Ekvator dan kutuplara doğru azalır. Çünkü kutuplara doğru sıcaklığın azalmasına bağlı olarak buharlaşma miktarı düşer ve denizlerde tuz birikimi azalır. Kalıcı kar sınırı, tarımın ve ormanının üst sınırı Ekvator dan kutuplara doğru gidildikçe alçalır. Ekvator yönünden gelen rüzgârlar sıcaklığı arttırırken, kutup yönünden gelen esen rüzgârlar sıcaklığı düşürür.(türkiye Örneği) Sıcak okyanus akıntıları Ekvator yönünden, soğuk okyanus akıntıları kutuplar yönünden kaynağını alır. Güneyden kuzeye doğru sırasıyla Kızıl Deniz den Akdeniz e,karadeniz e Baltık Denizi ne,ve Arktik denizine doğru tuzluluk oranı azalır. UYARI Kutuplarda 6 aylık gündüz devresi yaşanmasına karşın sıcaklıklar yıl boyunca O⁰ nin altındadır. ÇÜNKÜ;. UYARIYORUM İki yer arsındaki sıcaklık farkının temel nedeninin enlem olabilmesi için: -İki merkezin ekvatora uzaklıklarının farklı olması -İki merkezin özel konumlarının benzer olması gerekir Sıcaklık Enlem ilişkisine ters düşen örnekler; -Dünya da en yüksek sıcaklıkların Ekvator da değil, dönenceler çevresinde ölçülmesi -En düşük sıcaklıkların kutup noktalarında değil de kutuplara yakın karalar üzerinde ölçülmesi -Aynı enlemdeki Ege, İç Anadolu,, ve Doğu Anadolu Bölgelerinin farklı sıcaklıklara sahip olması -Kış mevsiminde daha kuzeydeki Karadeniz kıyılarının İç Anadolu ve Doğu Anadolu dan sıcak olması -Kış mevsiminde Kuzeybatı Avrupa kıyılarının Orta Avrupa dan sıcak olması b) Günlük Hareket Dünya nın küresel şeklinden dolayı, kendi ekseni etrafında dönerken, güneş ışınları sabah ve akşam yatay açılarla gelirken, öğle vaktinde gün içerisinde gelebileceği en dik açıyla gelir. Böylece sabah, öğle ve akşam vakitlerinde farklı sıcaklık değerleri oluşur. Örneğin; Güneşin doğuşundan öğle anına kadar ışınların düşme açısı sürekli büyürken, öğleden Güneş batana kadar ise ışınların düşme açısı sürekli küçülür. Bu durum sıcaklıkların da günün saatine göre değişmesine neden olur. ÇÜNKÜ, Sıcaklık ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe düzenli olarak azalmıyorsa nedeni özel konum(denizden uzaklık, yer şekilleri, yükselti, okyanus akıntıları vb.) şartlarıdır. Gün içinde güneş ışınlarının en büyük açıyla düştüğü öğle vakti (12:00) günün en sıcak saati değildir. ÇÜNKÜ, UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 24 -
c) Mevsimler (Eksen Eğikliği ya da Yıllık Hareket) Yer ekseninin eğik olmasından dolayı Dünya, Güneş etrafında dolanırken, yıl içerisinde güneş ışınlarının yere düşme açısı da değişir. Bu durum sıcaklığın yıl içerisinde farklılık göstermesine neden olur. d) Eğim ve Bakı Etkisi Yer şekillerinin sahip olduğu eğim şartları bakıyı belirler. Yamaçların eğiminden dolayı Güneş e dönük olma durumuna bakı denir. Bakının sıcaklık üzerinde önemli bir etkisi vardır. Dağların Güneş e dönük yamaçları, güneş ışınlarını daha büyük açıyla alır. Ayrıca bu yamaçlarda güneşlenme süresi daha uzun olur. Ayrıca eksen eğikliğinden dolayı her iki Yarımkürede, aynı anda farklı mevsimler yaşanır. Yer in Güneş etrafındaki hareketiyle birlikte, yer ekseninin eğik olması, gece-gündüz sürelerinin mevsimden mevsime uzayıp kısalmasına neden olur. Bu da güneşlenme süresini belirler. Başta ışınların yere düşme açısı olmak üzere, aydınlanma süresinin daha uzun olması nedeniyle, Güneş e dönük yamaçlardaki ısınma daha çok olur. Bakı etkisinde olan yamaçlarda -Güneşlenme süresi daha fazladır -Güneş ışınlarının yere düşme açısı daha büyüktür -Isı birikimi ve sıcaklık daha fazladır -Karlar daha çabuk erir -Aynı tür ürünlerde olgunlaşma süresi daha kısadır. Fakat buharlaşma fazla olduğundan toprak nemi azdır ve bitkilerin su ihtiyacı daha fazladır. -Kalıcı kar sınırı daha yüksektir -Tarım üst sınırı daha yüksektir -Orman üst sınırı daha yüksektir -Nüfus ve yerleşme sınırı daha yükseklerdedir Dağların bakı durumu yarımküreye ve yaşanan tarihe göre değişir. Dönenceler arasında bulunan dağların yıl içinde bazen kuzey yamaçları bazen güney yamaçları daha sıcak olur. Ama Orta Kuşak ta bulunan dağların bakı yönü sabittir. Kuzey Yarımküre nin orta kuşağındaki dağların güney yamacı, Güney Yarımküre nin orta kuşağındaki dağların ise kuzey yamacı yıl boyunca daha çok ısınır. UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 25 -
2. YÜKSELTİ Yükselti, sıcaklık dağılışını dikey doğrultuda etkileyen tek etmendir. Daha önce de belirtildiği gibi, yeryüzü daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısınır. Bu nedenle troposfer katmanında, yerden yükseldikçe sıcaklık, her 200 m. de 1 C azalmaktadır. Ayrıca alt katmanlarda su buharı, gazlar ve tozlarında fazla olması güneş ışınlarının tutulmasını, emilmesini ve dağılmasını arttıracağından sıcaklığın artmasında etkili olurlar. Yükselti arttıkça; -Sıcaklık azalır. -Gaz yoğunluğu ve buna bağlı olarak hava basıncı azalır. -Yer çekimi azalır. -Atmosferdeki su buharı azalır.?? -Hava çabuk ısınıp çabuk soğur.? -Bitki türleri değişir. -Kar ve don olayları artar. Ürünlerde olgunlaşma süresi uzar. ÖRNEK 800 metre yükseltiye sahip Eskişehir de sıcaklık 10 C iken aynı anda 2200 m yükseltiye sahip Ardahan da sıcaklık kaç derecedir? (Diğer koşullar eşit kabul edilecek) ÇÖZÜM Ardahan ve Eskişehir arasında 2200 800 = 1400 m yükselti farkı vardır. İNDİRGENMİŞ SICAKLIK Yükselti faktörü ortadan kaldırılarak, her yer deniz seviyesindeymiş gibi (0 metre) hesaplanan sıcaklıktır. İndirgenmiş sıcaklıklar bulunurken şu işlemler yapılır; Merkezin yükselti değeri 200 e bölünür. Çıkan sonuç, merkezin gerçek sıcaklığına eklenerek indirgenmiş sıcaklık bulunur. Sıcaklık 200 m yükseldikçe 1 C azalırsa 1400 m de ne kadar azalır? 1400/200 = 7 C azalır 10 C - 7 C = Cevap 3 C dir ÖRNEK - 1 Mount Mayon volkanının indirgenmiş sıcaklığını hesaplayınız. ÇÖZÜM 2400m/200 =12 C (yükseltisinden dolayı uğradığı sıcaklık kaybı) Eğer Mount Mayon deniz seviyesinde olsaydı; 2,4 C + 12 C = 14,4 C olurdu. UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 26 -
ÖRNEK - 2 Aşağıda gerçek ve indirgenmiş sıcaklıkları verilen üç merkezin yükseltilerini küçükten büyüğe doğru sıralayalım SICAKLIK TERSELMESİ (ENVERZİYON) inversion Bazı özel durumlarda yükseldikçe sıcaklık bir müddet artar ve sonra tekrar düzenli bir şekilde azalmaya devam eder. Buna sıcaklık terselmesi denir. Merkez Gerçek Sıcaklık İndirgenmiş Sıcaklık I 8 13 II 5 7 III 14 21 ÇÖZÜM Bu tür soruları çözerken gerçek sıcaklık ve indirgenmiş sıcaklıklar arsındaki farklar 200 m ile çarpılarak yükseltileri bulunur. Bu ifadeye göre; I. Merkez 5 x 200 = 1000 m II. Merkez 2 x 200 = 400 m III. Merkez 7 x 200 = 1400 m olur. Buna göre, II < I < III olur. Yükselti - sıcaklık ilişkisine örnekler, -Dağ yamacı boyunca yükselen nemli hava kütlesinin yağış bırakması -Bir ovaya yağmur yağarken aynı anda hemen yanındaki yüksek yamaçlara kar yağması -Bir dağ yamacı boyunca yükseldikçe bitki örtüsünün değişiklik göstermesi -Ekvatoral bölgede kalıcı karlara rastlanması - Türkiye de batıdan doğuya doğru sıcaklık ortalarının genel olarak azalması ve Doğu Anadolu Bölgesi nin Türkiye nin en soğuk bölgesi olması. - Türkiye nin doğusunda donlu gün sayısı ile karla örtülü gün sayısının batısına göre daha fazla olması - Ülkemizde aynı anda ekilen bir tarım ürününün Doğu Anadolu Bölgesi nde daha geç olgunlaşması -Gerçek sıcaklıklarla indirgenmiş sıcaklıklar arasındaki farkın en fazla Doğu Anadolu, en az Marmara bölgesi olması gibi örnekler yükselti sıcaklık ilişkisinin sonucunda ortaya çıkmaktadır. farkıyla Normal koşullarda yerden yükseldikçe sıcaklık azalır. Sıcaklık Terselmesi durumunda üstteki sıcak hava alttaki soğuk hava katmanının üzerini örter. Hareketsiz kalan hava baca ve egzoz gazları tarafından hızla kirletilir. Gözle görünen ve burunla koklanan kirlilik oluşur.(şekilde görüldüğü gibi) Sıcaklık terselmesinde; -Gece ışıma yoluyla yerden soğuma -Soğuk havanın dağ yamaçlarından vadiye inmesi -Sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşma alanlarında soğuk havanın sıcak havanın altına girmesi gibi faktörler etkili olmaktadır. KIŞIN SOĞUK VE DURGUN HAVALARDA ÇOK SIK GÖRÜLEN BİR OLAYDIR BU OLAY KIŞIN ŞEHİRLERDE HAVA KİRLİLİĞİNİ ARTTIRAN BİR OLAYDIR.1952-İNG.4 UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 27 -
3. RÜZGARLAR Rüzgârlar geldikleri bölgelerin sıcaklık, nem v.b özelliklerini, estikleri bölgelere taşırlar. Ekvator ve çevresinden kaynağını alan rüzgârlar, geçtikleri yerlerin sıcaklığını arttırırken, kutuplar ve çevresinden kaynağını alan rüzgârlar, geçtikleri yerlerin sıcaklık değerlerini düşürürler. Bu durumda Kuzey Yarımküre de güneyden esen rüzgârlar; Güney Yarım küre de ise Kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklık değerlerini arttırırlar. Buna karşın Kuzey Yarımküre de kuzeyden esen rüzgârlar; Güney Yarımküre de güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı düşürür. Bu durum enlem-sıcaklık ilişkisine bir örnektir. AYRICA; Denizden karaya doğru esen rüzgârlar kışın ılıtıcı, yazın ise serinletici etki yaparlar. Karalardan denize doğru esen rüzgârlar ise kışın soğutucu, yazın sıcaklığı arttırıcı etkiler yapar. 4. OKYANUS AKINTILARI Yeryüzündeki sıcaklık naklinin yaklaşık yarısı okyanus akıntıları tarafından gerçekleştirilir. Okyanus akıntıları, denizlerde sıcaklığın Ekvator dan kutuplara doğru düzenli bir biçimde azalmasını engeller. Ekvator ve çevresinden kaynağını alan okyanus akıntıları, sıcak su akıntıları olup, geçtiği kıyıların havasını yumuşatır ve ısınmasını sağlar. Kutuplar ve çevresinden kaynağını alan okyanus akıntıları ise soğuk su akıntıları olup, geçtikleri kıyıların havasının soğumasına neden olur. Örneğin, Kuzeybatı Avrupa kıyılarının Ocak ayı ortalama sıcaklığı Gulf Stream sıcak su akıntısının etkisi ile 2-3 C iken, aynı enlemde yer alan Kanada nın doğu kıyılarının sıcaklık ortalaması, Labrador soğuk su akıntısından dolayı -20 C ye kadar düşer. Okyanus Akıntıları Dünya nın eksen hareketine bağlı olarak; - KUZEY YARIM KÜRE DE SAĞA -GÜNEY YARIM KÜRE DE SOLA saparak ilerlerler. Okyanus akıntılarının karşılaşma alanlarında balıkçılık çok gelişmiştir. ÇÜNKÜ; bu alanlarda balıklar için önemli yaşam kaynağı olan sıcak suda plankton, soğuk suda ise oksijenin çok olmasıdır. Sıcak su akıntıları izoterm eğrilerini kutuplara, soğuk su akıntıları ise ekvatora doğru saptırırlar. Yani işin Türkçesi; akıntı nereye gidiyorsa izotermde o yöne doğru gider(sapar). Okyanus Akıntılarının İzotermlere Etkisi UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 28 -
5. ATMOSFERDEKİ NEM MİKTARI Nem sıcaklığı dengeleyici bir özelliğe sahiptir. Aşırı ısınma ve soğumayı önler. Günlük ve yıllık sıcaklık farkını azaltır. Güneş ışınlarının dik veya dike yakın açılarla geldiği Ekvator ve çevresi, Dünya nın en sıcak yeri olması gerekir. Ancak nem miktarının fazla olması bu durumun yaşanmasını engellemiştir. Dünya nın en sıcak yerleri, nem miktarının oldukça düşük olduğu, dönenceler civarında dinamik yüksek basınç şartları altında oluşan subtropikal çöllerdir Kış mevsiminde havanın bulutlu olduğu gecelerde, yerden yansıyan enerjinin, bulutlara çarparak atmosferinde kalmasından dolayı enerji kaybı azdır. Bu nedenlerle havanın bulutlu olduğu günlerde sıcaklık değerleri fazla düşmez. Bulutsuz gecelerde, yerden ışıyan enerjiyi tutabilecek kadar nem olmadığından, sıcaklık değerleri oldukça düşer. Daha çok yüksek basıncın etkili olduğu günlerde oluşan bu hava şartlarında kuru soğuk, ayaz, sis, sıcaklık terselmesi, kırç, kırağı gibi hava olayları gerçekleşir. Deniz yüzeylerinde ve alçak kesimlerde nemin ve atmosfer yoğunluğunun fazla olmasından dolayı sıcaklık kaybı az iken, yüksek dağ zirvelerinde, nem miktarı az olduğundan, sıcaklık kaybı fazladır. -Gökyüzünün bulutlu olduğu kış günlerinde yerden ışıma yoluyla kaybedilen enerji, atmosferdeki nem ve bulutlar tarafından tutularak, yerin ısı kaybı engellenir. - Gökyüzünün açık olduğu bulutsuz kış gecelerinde, yerden ışımayla enerji kaybı fazla olur. 6. KARA VE DENİZLERİN DAĞILIŞI Farklı ısınma özelliklerine sahip olan denizler ve karalar farklı sürelerde ısınıp soğurlar. Denizler geç ısınıp, sahip olduğu sıcaklığı da geç kaybederken; karalar çabuk ısınıp çabuk soğurlar. Bu durum, aşağıdaki nedenlere bağlanabilir. Denizleri oluşturan sular saydam olduğundan güneş ışınları, deniz yüzeyinden 150-200 metre derinliğe kadar yayılır ve daha büyük bir kütlenin ısınmasına sağlar. Bu da ısınmanın gecikmesine neden olur. Ancak bu büyük kütlenin sahip olduğu enerji kaybı daha geç olur. Karalar güneş ışınlarını sadece yüzeyde tutar. Dokunmayla alt kısımlarına da enerji yayılır. Bu yüzden yüzeyden, ancak 20-100 cm lik kısım ısınır. Bunun sonucunda karalar çabuk ısınır ve kazandığı enerjiyi de çabuk kaybeder. Denizler güneş ışınlarının bir kısmını yansıtırken, karalar ise daha fazlasını hemen emerler. Denizler hareketli olduğu için enerjisini geniş alanlara taşır. Karalar ise katı ve sabit bir yapıya sahiptir. Denizler ile karaların özgül ısıları farklı olması da ısınma sürelerini ve sahip olduğu enerjiyi tutma özelliklerini etkiler. Bütün bu sebeplerden dolayı karasal iklimlerde yaz ile kış ve gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkı fazladır. Denizel iklime sahip olan yerlerde ise aşırı ısınma ve soğuma görülmez. Gece ile gündüz ve yaz ile kış arasında sıcaklık farkı azdır. Kuzey Yarımküre de karaların oranın fazla olması, yıllık ortalama sıcaklık değerlerinin, Güney Yarımküre ye oranla 2 C daha fazla olmasına sebep olmuştur. UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 29 -
Kara ve Denizlerin farklı ısınma özelliklerine ait örneklerle konuyu iyice pekiştirelim Denizlerden esen rüzgarların yazın serinletici etki yapması Kuzey Yarımküre de karaların oranının fazla olması, yıllık ortalama sıcaklık değerlerinin, Güney Yarımküre ye oranla 2 C daha fazla olmasına sebep olmuştur. Sıcak ve Ilıman iklim kuşaklarının KYK de daha geniş alan kaplaması KYK de karasal iklimlerde en sıcak ayın temmuz, denizel iklimlerde ise ısı birikiminden dolayı ağustos ayına sarkması, en soğuk ayın ise karasal iklimlerde ocak, denizel iklimlerde ise şubat olması Basınç merkezlerinin mevsimlere göre yer değiştirmesinin KYK de GYK ye oranla daha fazla olması İzotermlerde sapmaların karaların daha fazla alan kapladığı KYK de, GYK ye göre daha fazla olması Peki, Karasal ve Denizelliği belirleyen özellikler nelerdir? Atmosferdeki nem azsa karasal, nem çok ise denizeldir Hava çabuk ısınıp çabuk soğuyorsa karasal, geç ısınıp geç soğuyorsa denizeldir Sıcaklık - C lere düşüyorsa karasal, düşmüyorsa denizeldir Kar, don olayları fazla ise karasal, azsa denizeldir Yıllık sıcaklık farkı fazlaysa karasal, azsa denizeldir Kış erken gelip uzun sürüyorsa karasal, kış geç gelip kısa sürüyorsa denizeldir Bitki örtüsü bakımından fakirse karasal, zenginse denizeldir Yağışlar İlkbahar ve Yaz aylarında fazlaysa karasaldır Karasallık arttıkça yağışlar yaz mevsimine kayar!!! NEDENİ; -Kar erimelerinin yaz başlarına sarkması, yazın ısınan havanın yükselerek yağış bırakmasıdır. -Türkiye de yaz yağışları oranı en fazla karasallıktan dolayı KARS ve ARDAHAN illerindendir. 7. BİTKİ ÖRTÜSÜ Bitki örtüsü, gündüzleri yerin fazla ısınmasını ve topraktaki suyun buharlaşmasını engeller. Geceleri ise bitkiler yerden ışımayı azaltarak, soğumayı yavaşlatır. Bunun için bitki örtüsü sıcaklık değişimini azaltan bir etkide bulunur. Ayrıca bitki örtüsü terleme yoluyla havadaki nem miktarının biraz artmasına neden olur. Bunlara bağlı olarak, ormanlık alanlarda gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkı az; çıplak arazilerde ise daha fazla olur. 8. ZEMİNİN ÖZELLİKLERİ - Kuru topraklar bataklık zeminlere göre, - Pürüzlü zeminler pürüzsüz zeminlere göre, - Koyu renkli zeminler açık renkli zeminlere göre, - Kumsallar kayalık alanlara göre, - Bozkırlar ormanlara göre, Gündüz daha fazla ısınırlar, gece ise daha fazla soğurlar UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 30 -
9. GÜNEŞLENME SÜRESİ Güneşlenme süresi ya da aydınlanma süresi, Güneş in gökyüzünde kaldığı süredir. Atmosferde enerji birikimini etkilediğinden, sıcaklık üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Güneş in gökyüzünde kaldığı süre arttıkça, atmosferde ısı birikimi olacağından, sıcaklık değerleri artış gösterir. Yaz aylarında sıcaklığın daha fazla olmasının nedeni güneş ışınlarının daha büyük açıyla gelmesinin yanında, gündüz sürelerinin uzun olması da önemli bir etkendir. Kuzey Yarımküre de Güneş ten gelen enerjinin en yüksek olduğu tarih, 21 Haziran dır. Ancak yılın en sıcak ayı değildir. ÇÜNKÜ ; Haziran dan sonra, günlerin uzun olmasına bağlı olarak, sıcaklık birikimi devam eder. Bu nedenle yılın en sıcak ayı, karasal iklim bölgelerinde Temmuz; nemli iklim bölgelerinde Ağustos ayına kadar sarkar. BU DURUMU İYİCE KAVRAYABİLMENİZ İÇİN DAHA SOMUT BİR ÖRNEKLE AÇIKLAYACAK OLURSAK Güneş ışınlarının en düşük açılarla geldiği tarih olan 21 Aralık, yılın en soğuk ayı değildir. ÇÜNKÜ; kış günlerinin kısa, gecelerinin uzun olmasından dolayı atmosferde sıcaklık kaybı daha fazla olur. Böylece en soğuk ay karasal iklimde ocak; nemli iklimlerde şubat ayında gerçekleşir. Güneşlenme süresini etkileyen faktörler ise, 1)Bulutluluk 2)Bakı 3)Gündüz Süresi 4)Basınç Koşulları Şimdide kısaca bunları açıklayalım. Sizde aşağıya not almayı UNUTMAYIN!!! Örneğin ; ülkemizde gündüz süresinin 15 saate yakın olduğu yaz günlerinde, gece süresi 9 saatten biraz daha fazladır. Gündüz 15 saate yakın enerji alınırken, gece sadece 9 saat civarında enerji kaybediyor. Bu da uzun yaz günlerinde her gün ısının biraz daha birikmesini sağlar. UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 31 -
SICAKLIK KUŞAKLARI Yeryüzünde karaların en az olduğu kuşak Güney Yarım küre de ılıman kuşaktır. Ilıman kuşağa güneş ışınları düz zeminlere hiç bir zaman dik açılarla gelmez. Güneş ışınlarının yaz - kış geliş açısının en çok değiştiği kuşak ılıman kuşak olduğundan yıllık sıcaklık farkları fazladır. Bu yüzden bu kuşaktaki insanlar yaz kış giysi değiştirme ihtiyacı duyarlar. Bu kuşakta; Akdeniz, Ilıman karasal, sert karasal, Ilıman okyanusal, step ve karasal çöl iklimlerine rastlanır. Eksen eğikliğine bağlı olarak ortaya çıkan kuşaklara Matematik İklim Kuşakları, Sıcaklık ortalamaları dikkate alınarak belirlenen kuşaklara ise Sıcaklık Kuşakları denir. Sıcaklık kuşaklarında; Sıcaklık ortalamaları 20 C den fazlaysa SICAK KUŞAK 10 C - 20 C arasında ise ILIMAN KUŞAK 10 C den düşük ise SOĞUK KUŞAKTIR Sıcaklık Kuşaklarının belirlenmesinde; -Güneş ışınlarının geliş açısı -Kara ve Denizlerin dağılışı -Nemlilik düzeyi -Güneşlenme süresi gibi faktörler dikkate alınır. Sıcak Kuşak Kuzey Yarımküre de 30 30 enlemi ile Güney Yarımküre de 27 enlemi arasın da yer alır. Kuzey Yarımküre de karaların daha fazla yer kaplaması, yaz mevsiminin uzun sürmesi sıcak kuşağın daha geniş olmasını sağlamıştır. Bu kuşağa güneş ışınları yıl boyunca dik ve dike yakın açılarla geldiğinden sıcaklık yüksektir. Bu kuşakta; ekvatoral, savan, muson, step ve tropikal çöl iklimlerine rastlanır. Soğuk Kuşak Kuzey Yarımküre de 68 30 enlemi ile kutuplar, Güney Yarımküre de 48 enlemi ile kutuplar arasında yer alır. Güney Yarımküre de karaların daha fazla yer kaplaması (Antarktika) soğuk kuşağın daha geniş olmasını sağlamıştır. Bu kuşakta; tundra ve kutup iklimlerine rastlanır. Ilıman Kuşak Kuzey Yarımküre de 30 30-68 30 enlemleri ile Güney Yarımküre de 27-48 enlemleri arasın da yer alır. Kuzey Yarımküre de karaların daha fazla yer kaplaması ılıman kuşağın daha geniş olmasını sağlamıştır. Ilıman kuşağın Güney Yarımküre de daha dar olması denizlerin karalardan fazla olmasıyla ilgilidir. UĞUR AYSUL ÖĞRETMENİ - 32 -