KIRSAL ALAN DÜZENLEMESİ Doç. Dr. Bayram UZUN Doç. Dr. Recep NİŞANCI Temel tanım ve kavramlar, AT nin yasal boyutu Ders 4
Kırsal alan düzenlemesi: Kırsal yerleşim birimlerinin yaşam ve çevre koşullarının iyileştirilmesi amacı ile yerleşim yerinin ve tarımsal üretim yapılan arazinin toprak koruma, ıslah, sulama gibi köy gelişimi için tüm altyapı hizmetlerinin ve yerleşim birimlerine ait kadastral sınırların toplulaştırma amacına uygun olarak planlanmasını ve uygulanmasını, Toprak: Mineral ve organik maddelerin parçalanarak ayrışması sonucu oluşan, yeryüzünü ince bir tabaka halinde kaplayan, canlı ve doğal kaynağı, Arazi: Toprak, iklim, topografya, ana materyal, hidroloji ve canlıların değişik oranda etkisi altında bulunan yeryüzü parçasını. Arsa: Yerleşim alanları içinde veya dışında ilgili kuruluşlardan uygun görüş alınarak konut, sanayi, turizm ve benzeri amaçlarla yerleşim için imar planı yapılmış veya bu amaçla kullanılan planı bulunmayan kasaba, belde ve köy yoğun yerleşim alanları içinde kalan arazileri,
Tarım: Canlıyı toprak ve hava ortamında çalıştırarak organik madde üretme ve kıymetlendirme işidir. Tarımsal Üretim: Bir tarım işletmesinin veya bir ülkenin ürettiği tarım ürünlerinin miktarının tümü olup, üretim alanı ile verimin bir fonksiyonudur. Yani: Tarımsal üretim = Tarım alanı * Verim Buna göre, alan sabit olduğu sürece üretim artışı verim artışına bağlı olup, verimi etkileyen faktörler aynı zamanda üretimi etkileyen faktörler demektir. Verim: herhangi bir yerdeki tarım arazisinin birim alanından elde edilen ürün miktarıdır. Tarımsal işletme: Üretim faktörlerini kullanarak; bitkisel ve/veya hayvansal ürünlerin üretimi için tarımsal faaliyet yapan ve işletme içerisinde tarımsal ürünlerin üretimden sonra, koruma ve/veya işlemesini yaparak; mamul veya yarı mamul hale getirmeye yönelik ekonomik faaliyette bulunan işletmedir. Kısaca tarımsal faaliyet yapan birimlere tarımsal işletme denir. Tarım arazisi: Toprak, topografya ve iklimsel özellikleri tarımsal üretim için uygun olup, hâlihazırda tarımsal üretim yapılan veya yapılmaya uygun olan veya imar, ihya, ıslah edilerek tarımsal üretim yapılmaya uygun hale dönüştürülebilen arazi,
Mutlak tarım arazisi: Bitkisel üretimde; toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinin kombinasyonu yöre ortalamasında ürün alınabilmesi için sınırlayıcı olmayan, topografik sınırlamaları yok veya çok az olan; ülkesel, bölgesel veya yerel önemi bulunan, hâlihazır tarımsal üretimde kullanılan veya bu amaçla kullanıma elverişli olan arazi, Özel ürün arazisi: Mutlak tarım arazileri dışında kalan, toprak ve topografik sınırlamaları nedeniyle yöreye adapte olmuş bitki türlerinin tamamının tarımının yapılamadığı ancak özel bitkisel ürünlerin yetiştiriciliği ile su ürünleri yetiştiriciliğinin ve avcılığının yapılabildiği, ülkesel, bölgesel veya yerel önemi bulunan arazi, Dikili tarım arazisi: Mutlak ve özel ürün arazileri dışında kalan ve üzerinde yöre ekolojisine uygun çok yıllık ağaç, ağaççık ve çalı formundaki bitkilerin tarımı yapılan, ülkesel, bölgesel veya yerel önemi bulunan arazileri, Marjinal tarım arazisi: Mutlak tarım arazileri, özel ürün arazileri ve dikili tarım arazileri dışında kalan, toprak ve topografik sınırlamalar nedeniyle üzerinde sadece geleneksel toprak işlemeli tarımın yapıldığı arazileri,
Yeter büyüklükte tarımsal arazi parseli: Makineli tarımda toplam işlem zamanları ve alan kayıplarını optimum yapabilen, arazi nitelikleri, ürün deseni ve potansiyeline göre Bakanlık tarafından belirlenen ve daha fazla küçültülemeyecek en küçük parsel büyüklüğünü, Yeter gelirli tarımsal işletme: Bir tarım işletmesinde üretim faktörlerinin rasyonel kullanımına olanak vererek işletmenin gelişmesini temin eden, ailenin ekonomik ve sosyal gelişimini temin edecek gelir ile tarımsal yapının muhafazası ve tarımın sürekliliğini sağlayan en küçük işletme büyüklüğünü, Tarım dışı alanlar: Üzerinde toprak bulunmayan çıplak kayaları, daimi karla kaplı alanları, ırmak yataklarını, sahil kumullarını, sazlık ve bataklıkları, askeri alanları, endüstriyel, turizm, rekreasyon, iskân, altyapı ve benzeri amaçlarla plânlanmış arazileri, Sulu tarım arazisi: Tarımı yapılan bitkilerin büyüme devresinde ihtiyaç duyduğu suyun, su kaynağından alınarak yeterli miktarda ve kontrollü bir şekilde karşılandığı arazileri,
Arazi yetenek sınıflaması: Toprak bozulmasına neden olmayacak şekilde arazinin en uygun kullanım şeklini belirlemek için kullanım ve koruma verilerini bir araya getirerek temel toprak etütlerine ve iklim koşullarına dayalı yapılan plânlamalara yönelik arazi sınıflamasını, Arazi kullanım plânlaması: Her ölçekte plânlamaya temel oluşturmak üzere, toprağın ve diğer çevresel kaynakların bozulmasını önlemek için ekolojik, toplumsal ve ekonomik şartlar gözetilerek sürdürülebilirlik ilkesine uygun, farklı arazi kullanım şekillerini oluşturmaya yönelik toprak ve su potansiyelinin belirlenip, sistematik olarak değerlendirilmesini ve birbirleri ile olan ilişkilerini ortaya koyan rasyonel arazi kullanım plânlarını, Arazi derecelendirilmesi: Toplulaştırma işlemlerinde toprağın, doğal ve sürekli özellikleri, arazinin yerleşim yerine veya işletme merkezine olan mesafesi ile toprak ve verimlilik etütleri esas alınarak bulunan ve arazinin değişimine esas olacak değer,
Arazi toplulaştırması: Arazilerin doğal ve yapay etkilerle bozulmasını ve parçalanmasını önlemek, parçalanmış arazilerde ise doğal özellikleri, kullanım bütünlüğü ve mülkiyet hakları gözetilerek birden fazla arazi parçasının birleştirilip ekonomik, ekolojik ve toplumsal yönden daha işlevsel yeni parsellerin oluşturulmasını ve bu parsellerin arazi özellikleri ve alanı değerlendirilerek kullanım şekillerinin belirlenmesini, köy ve arazi gelişim hizmetlerinin sağlanmasını, Özel arazi toplulaştırması: İl özel idareleri, belediyeler ve köyler ile tarımsal amaçlı faaliyette bulunan kooperatifler, birlikler gibi tüzel kişilikler veya kamu kuruluşlarının, hizmet konuları ile ilgili arazi teminini de kapsayacak şekilde yapacakları arazi toplulaştırmasını ve tarla içi geliştirme hizmetlerini Toplulaştırma proje sahası: Toplulaştırma projesinin uygulanacağı sınırlar içinde kalan alanı, Proje birimi: Toplulaştırma projesinin hazırlanması ve uygulanması amacı ile proje idaresi bünyesinde birisi başkan, konusunda uzman en az iki ziraat mühendisi ve bir harita mühendisi olmak üzere en az üç kişiden oluşturulan ekibi
Proje idaresi: Arazi toplulaştırması yapan, Bakanlık, il özel idareleri, belediyeler ve köyler ile tarımsal amaçlı faaliyette bulunan kooperatifler, birlikler gibi tüzel kişilikler ve diğer kamu kuruluşlarını Sabit tesis: Kullanılabilir durumda olan ev, ahır, samanlık, ambar, kuyu gibi yapılar ile dikili tarım arazilerini, Arazi bozulması: Arazinin doğal veya yapay etkiler sonucu özelliklerinin değişikliğe uğraması ile ekonomik ve ekolojik işlevlerinin azalması veya yok olmasını, Toprak veri tabanı: Arazi ve toprak kaynaklarının nitelikleri ile birlikte belirlenerek kayıt altına alındığı veri tabanını, Tahsis: Hazinenin özel mülkiyetinde veya Devletin hüküm ve tasarrufu altında bulunan taşınmazlardan, vasfı ve hâlihazır kullanım şekline bakılmaksızın toplulaştırma kapsamında değerlendirilebilecek yerlerin, Maliye Bakanlığı tarafından Bakanlığa tahsis edilmesini,
ARAZI TOPLULAŞTIRMASI Tarımsal yapıdaki; nüfusun azaltılamaması, küçük aile işletmelerinin çoğalması, işletme sayılarının artması, mekanizasyonun yeterince sağlanamaması, sulu alanlarda her parsele suyun dağıtımının güçleşmesi ve sulama oranlarının düşmesi gibi bozuklukları düzeltmenin bir yolu, belki de başlangıcı arazi düzenlemesinden geçmektedir. Arazi düzenlemesi tarımsal yapının ve kırsal hayat şartlarının iyileştirilmesinde, köy yerleşim alanlarının düzenlenmesinde, tarımsal üretim ve gelirinin arttırılmasında, doğanın dengeli bir şekilde kullanımı ve korunmasında, kırsal alanla ilgili tüm sorunlara çözüm getirecek en önemli bir araç olarak kabul edilmelidir. Arazi toplulaştırması, fazla parçalanmış, dağılmış arazilerin, modern işletmecilik esaslarına göre birleştirilmesi, tarla içi yol şebekelerinin, sulama kanallarının, tahliye sistemlerinin, arazi tesviyesi, toprak ıslahı, drenaj ve toprak muhafaza hizmetlerinin inşası, çevre planlaması, kırsal alanın korunması, sosyal kültürel hizmetler için arsa gereksinmelerinin karşılanması, köy içi yolların, baraj, karayolu, sulama ve drenaj kanallarına ait ortak tesisler için arazi kayıplarının karşılanması gibi konuları kapsamaktadır.
Arazi toplulaştırması projeleri, kırsal bölgelerin, günün gelişen tarım teknolojisinin gereklerine uygun olarak toplumun ve bireylerin ihtiyaçları doğrultusunda yeniden düzenlenmesi ve tarım işletmelerinin daha verimli şekilde çalışması için gerekli olan her türlü tedbirin alınması şeklinde tanımlanabilir. (Tanım (I)) Bir çok ülkede tarımsal alanların, daha geniş anlamda ise kırsal alanların düzenlenmesi amacıyla arazi toplulaştırması yapılmaktadır. Türkiye'deki uygulamalarda arazi toplulaştırması, bir işletmeye ait parçalı, dağınık ve değişik yerlere dağılmış parsellerin bir araya getirilmesi, bunlara doğrudan hizmet edecek yol, sulama ve drenaj sistemlerinin kurulması, arazi tesviyesi ve arazi iyileştirilmesi gibi teknik çalışmaları içermektedir.
TÜRKİYE'DE ARAZİ TOPLULAŞTIRMASININ TARİHSEL GELİŞİMİ Ülkemizde Toplulaştırma anlamında olmasa bile, toprak mülkiyet sistemi ve tarımsal üretimle ilgili düzenlemelerin tarihi eskilere dayanmaktadır. Bu gün Türkiye'de hüküm sürmekte olan toprak mülkiyet sistemi ve toprak dağılımı, eski tarihlerden beri belirli safhalar ve değişmelerin sonucu ortaya çıkmıştır. Bu safhaları; 1-Osmanlı devri ve öncesi 2-Cumhuriyet devri 3-1960 dan sonraki çalışmalar şeklinde kısaca ele almak mümkündür.
Osmanlı Devri ve Öncesi Bir bakıma ilk toprak düzenlemesi 11. yüzyılda Büyük Selçuklu Devletinin veziri Nizamülmülk tarafından gerçekleştirilmiştir. Devlet arazisini (miri arazi) yönetmek üzere getirilen dirlik (ikta) düzeni, Anadolu Selçuklu Devletine, onlardan da Osmanlılara geçmiş ve geliştirilmiştir. Tanzimat la birlikte Dirlik sistemine son verildikten sonra, 1858 yılında çıkarılan Arazi Kanunu, araziyi 5 bölüme ayırmış, devlet arazisinin tasarruf ve intikal gibi hükümlerini yeniden düzenlemiştir. Mirî, Mülk ve Vakıf arazisi şeklinde ayrılmıştır Mülk, Mirî, Vakıf, Metruk, Mevat arazidir Metruk Arazi; Kullanım ve yararlanma hakkı kamuya, bir belde veya köye terk ve tahsis olunan arazidir. Genel yollar, pazar ve panayır yerleri, mer'a, yaylak ve kışlak gibi arazilerdir. Mevat Arazi; Mevat arazi veya ölü arazi ise tarıma elverişli olmayan boş arazilere verilen isimdir.
Cumhuriyet Devri 1924 yılında kabul edilen Anayasamıza dayanarak 1926 yılında yürürlüğe giren Türk Medeni Kanunu, Mecelle ve 1858 tarihli arazi kanununu bazı esaslar getirerek kaldırmıştır. Bu esnada özel mülkiyete daha geniş yer verilmiştir. Nüfusun giderek artması, tarım arazisi üzerindeki baskı ve talepleri giderek artırmıştır. Bu bakımdan toprak dağılımı ve mülkiyet düzenlemeleri için 1935 yılında Toprak İskan Kanunu, aynı yıl Zirai Islah Kanunu, 10 yıl sonra 1945 yılında muhtaç çiftçileri topraklandırmak için 4753 sayılı Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çıkarılmıştır. Bu kanun esaslarına göre, 1945-1970 yılları arasındaki 25 yıllık dönemde 6700 köyde 430 000 muhtaç çiftçiye 22 milyon dekar civarında işlenebilir arazi dağıtılmıştır. Ayrıca 266 milyon dekarlık devlet malı çayır mera arazisi çiftçilerin ortak kullanımına tahsis edilmiştir. 1973 yılında kabul edilen (1757 sayılı) Toprak ve Tarım Reformu Kanununa göre uygulama alanı ilan edilen yerlerde 45 köyde 1175 aileye 176 548 dekarlık arazinin dağıtımı projelendirilmiştir. Bu kanuna göre uygulama alanı olan Şanlıurfa İlinde 12 köyde 444 çiftçi ailesinin 159 268 dekarlık arazisi üzerinde de 6 adet toplulaştırma projesi uygulanabilmiştir. 1977 yılında 1757 sayılı yasa Anayasa Mahkemesince iptal edilmiştir.
Ülkemizde arazi toplulaştırma çalışmalarına ilk olarak 1961 yılında başlanabilmiştir. Bu çalışma Konya İli Çumra İlçesine bağlı Karkın Köyünde yapılmış olup, 1962 yılına kadar devam etmiştir. Arazi toplulaştırma çalışmalarının teknik ve hukuki yönden arz ettiği özellikler nedeniyle yeterli mevzuatın ve gelişmiş teknik elemanların bulunmayışı gibi faktörler sonucunda, 1964 yılına kadar çalışmalara ara verilmiştir. Daha sonra 1964 yılında DPT ile FAO'nun birlikte Antalya bölgesinde yaptıkları araştırma, etüd ve uygulamalardan olumlu sonuçlar alınmış ve ortaya çıkan yasal boşlukların doldurulması için Mülga TOPRAKSU Genel Müdürlüğünün teklifi ve Bakanlar Kurulunun 6/6706 sayılı kararnamesi ile 1966 yılından itibaren Arazi Toplulaştırma Tüzüğü yürürlüğe konulmuştur. (1967 yılında Manisa ve İzmir illerine bağlı Salihli, Turgutlu, Manisa ve Menemen ovalarında sulamanın geliştirilmesi ve tarımsal üretimin artırılması için arazi toplulaştırma çalışmaları sürdürülmüştür).
Bugün Türkiye'de Arazi Düzenleme Projeleri; TMK "Türk Medeni Kanunu" ve Topraksu Teşkilatı ve Vazifeleri Hakkındaki Kanun'a göre çıkarılan ATT "Arazi Toplulaştırma Tüzüğü ", veya 3083 sayılı "Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım reformu" kanunu ve bu kanuna İlişkin uygulama yönetmeliği ile teknik talimata dayalı olarak yürütülmektedir. Türk Medeni Kanununun 755. maddesi (Toprağın iyileştirilmesi başlığında) arazi toplulaştırması uygulamalarına belli bir kapı açmaktadır. Söz konusu edilen 755. Madde şöyledir: () "Su yollarını düzeltme, sulama, bataklık yerlerini kurutma, yol açma, orman yetiştirme, arazileri toplulaştırma gibi iyileştirme işleri, ancak ilgili maliklerin ortak girişimleriyle yapılabilecekse, arazinin yarısından fazlasına sahip bulunmak koşuluyla maliklerin üçte ikisinin bu yolda karar vermeleri gerekir. Diğer malikler de bu karara uymak zorundadır. Alınan karar, tapu kütüğünün beyanlar sütununda gösterilir. Bu konulara ilişkin özel kanun hükümleri saklıdır.
Arazi düzenleme çalışmalarıyla ilgili ilk "Arazi Tevhidi Tüzüğü ; TMK' nun 678. maddesi (eski MK) ve TOPRAKSU teşkilat ve vazifeleri hakkındaki 7457 sayılı kanun'un 2.j. maddesine göre 11.7.1966 gün ve 6/6706 sayılı Bakanlar Kurulu Karan ile yürürlüğe girmiştir. 17.7.1973 tarihinde yürürlüğe giren 1757 sayılı Toprak ve Tarım Reformu Kanunu nun yürürlüğe girmesiyle toplulaştırma kısmen kapsamlı bir yasal çerçeveye kavuşturulmuştur.
Anayasa Mahkemesinin 10.5.1977 tarih ve 15933 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan kararı ile şekil yönünden iptal edilmiş ve yeni bir tasarının hazırlanıp parlamentodan geçmesi için tanınmış olan bir yıllık süre içerisinde yeni bir kanun çıkar 10.5.1978 tarihinde yürürlükten kaldırılmıştır. Bunun üzerine tekrar önceki kanunlara göre hazırlanan ATT 24.9.1979 tarihli 7/18231 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla yürürlüğe girmiş olup, KHGM tarafından yapılan toplulaştırma işlemleri bu tüzüğe göre sürdürülmekteydi. 7457 sayılı TOPRAKSU Teşkilatı Kanunu'nun iptali ile onun yerine geçen 3202 sayılı "KHGM'nin Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulüne Dair Kanun"un 12. maddesinin (c) bendinde "sulu ve kuru tarım arazilerinde toplulaştırmaya uygun arazi sahipleri çoğunluğunun isteğine bağlı olarak arazi toplulaştırması için; etüd, planlaması, program ve projelerini hazırlamak. hazırlatmak, tastikini yapmak, uygulama işlerini yapmak, yaptırmak, Toplulaştırma sonucunda verilen yeni parselleri malikleri adına tescil ettirmek, itiraz işlerine konu olmasını önlemek için tapu siciline şerh vermek ve uygulamada gerekli görüldüğü zaruri hallerde kamulaştırma yapmak", hükmünden hareketle arazi toplulaştırma hizmetlerinin yürütülmesi KHGM'ne verilmiş, toplulaştırma esas ve usullerinin nasıl yapılacağı yönetmeliğe bırakılmış bulunmaktadır. Aynı kanunun geçici 6. maddesinin "yeni tüzük ve yönetmelikler çıkıncaya kadar mevcut tüzük ve yönetmeliklerin uygulanmasına devam olunur" hükmüne göre yeni yönetmelik çıkarılmadığından eski yönetmelik geçerli olmaktadır.
3.7.2005 tarih ve 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanununun 13 üncü maddesine istinaden çıkarılan ve 24.07.2009 Tarih ve 27298 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Tarım Arazilerinin Korunması, Kullanılması ve Arazi Toplulaştırmasına İlişkin Tüzük uygulamaya koyularak yasal mevzuat son şeklini almıştır. Ancak bu tüzüğün nasıl uygulanacağına dair gerekli olan yönetmelik henüz çıkarılamamıştır. Bu düzenleme ile bir yerde isteğe bağlı, ya da özel toplulaştırma yapılması istenmesi durumunda, toplulaştırmaya alınacak bölgedeki parsel maliklerinin alanca ve sayıca yarısından fazlasının muvafakat vermesi gerekir. Aksi durumda toplulaştırma işlemi başlamaz.
AT nin YASAL BOYUTU Zorunlu TRGM Sulama alanlarında İsteğe bağlı KHGM İl Özel idareleri Belediye ve özel toplulaştırma
Tarım Reformu uygulama alanlarındaki arazi düzenleme çalışmaları: TRGM tarafından, 1.12.1984 tarihinde yürürlüğe giren 3083 sayılı sulama alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Kanunu'na göre yürütülmektedir. Kanunun 1. maddesinin e fıkrası ile 6. maddesi arazi düzenlemesinin hangi şartlarda ve nasıl yapılabileceğine açıklık getirmektedir. 1. maddenin c fıkrası "Ekonomik üretime imkan vermeyecek şekilde parçalanan tarım topraklarının gerektiğinde ve imkanlar ölçüsünde genişletilmesi suretiyle de toplulaştırılmasını, tarım arazisinin ailenin geçimini sağlamaya ve aile iş gücünün değerlendirmeye yeterli olmayacak derecede parçalanmasını ve küçülmesini önlemeyi" amaçlamakta, 6. maddesi ise "bunu gerçekleştirmek için uygulama alanlarında ilgili kuruluşça, isteğe bağlı veya maliklerin muvafakati aranmaksızın arazi toplulaştırması yapılabileceğini belirtmektedir.
Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Uygulama Yönetmeliği 29 Haziran 1985 tarihinde 18796 Sayılı Resmi Gazete'de yayınlanmıştır. Yönetmelik, yalnız arazi toplulaştırması konularını değil, aynı zamanda tarım reformu kanunu ile ilgili diğer konuları da kapsamaktadır. Yönetmeliğin 20-29. maddelerini içeren dördüncü bölümü toplulaştırma ve arazi değişimi ile ilgili tüm yapılması gerekli işlemleri belirlemekledir. Sulama alanlarında arazi düzenlemesine dair tarım reformu uygulama alanı, Dağıtılacak Toprak Normu" İle "Sahibine bırakılacak Arazi" Esasları 86/10730 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 16 Haziran 1986 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu tarihten başlayarak Şanlıurfa ili uygulama bölgesi olarak ilan edilmiştir. Bu bölge için toprak normları kuru arazide 200 dekar, sulu arazide 60 dekar olarak belirtilmiştir.
KÖY HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ UYGULAMALARI KHGM toplulaştırma çalışmalarını, Türk Medeni Kanunu'nun 678. Maddesine dayalı olarak toprakların 2/3'üne sahip olanların ve toprak sahiplerinin sayıca yarısından fazlasının muvafakatları ile isteğe bağlı toplulaştırmayı esas alan Arazi Toplulaştırma Tüzüğü hükümlerine göre yürütmektedir. Birden çok köyü kapsayan alanlarda muvafakat alınmasında ortaya çıkan aksaklıklar nedeniyle toplulaştırma amacına ulaşamamakta ve sulama tesisleri yapımında darboğazlarla ve tıkanmalarla karşılaşılabilmektedir.
KHGM' nce uygulanan toplulaştırma projelerinde toprak parçaları %100'e yakın bir oranda sulama kanalına, yola ve drenaj sistemine bağlanmıştır. Başka bir deyişle her parselin yolu, kanalı ve drenajı bulunmaktadır. Böylece toplulaştırma yapılan alanlarda sulama oranlan %100'lere ulaşmıştır. Proje alanları toprak tesviyesi ve ıslahı yapılarak işletmeye açılmıştır. Ancak yukarıda da değinildiği gibi 3.7.2005 tarih ve 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanununun 13 üncü maddesine istinaden çıkarılan ve 24.07.2009 Tarih ve 27298 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Tarım Arazilerinin Korunması, Kullanılması ve Arazi Toplulaştırmasına İlişkin Tüzük uygulamaya koyularak yasal mevzuat son şeklini almıştır. Ancak bu tüzüğün nasıl uygulanacağına dair gerekli olan yönetmelik henüz çıkarılamamıştır.
TARIM REFORMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ UYGULAMALARI TRGM çalışmalarını, 3083 sayılı "Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Kanunu uyarınca yürütmektedir. 3083 sayılı Kanun, isteğe bağlı arazi toplulaştırmasını özendirici hükümlere sahip olmakla birlikte, zorunlu toplulaştırmayı da benimsemiştir. Özellikle sulama tesisleri yapımı düşünülen alanlarda zorunlu toplulaştırma gereklilik arz etmektedir. 3083 sayılı "Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Kanunu'nun 1.maddesinin (c) fıkrası ekonomik üretime imkan vermeyecek şekilde parçalanan tarım topraklarının gerektiğinde ve imkanlar ölçüsünde genişletilmesi suretiyle de toplulaştırılmasını, tarım arazisinin ailenin geçimini sağlamaya ve aile iş gücünü değerlendirmeye yeterli olmayacak derecede parçalanmasını ve küçülmesini önlemeyi amaçlamakta, ö.maddesi ise "bunu gerçekleştirmek için uygulama alanlarında ilgili kuruluşça, isteğe bağlı veya maliklerin muvafakati aranmaksızın toplulaştırması yapılabileceğini belirtmektedir.
Bu kanun; toprağın verimli olarak işletilmesi, verimin arttırılması, tarım arazisinin korunması ve parçalanmanın önlenmesi, az topraklı ve topraksız çiftçilerin topraklandırılması, çiftçilerin eğitilmesi ve bölgenin sosyal yapısının iyileştirilmesi amaçlarını kapsamaktadır. GAP Bölgesi'nde Şanlıurfa ili 1986 yılında "Reform Bölgesi" ilan edilmiştir. 1989'dan bugüne değin Şanlıurfa İlinde; Şanlıurfa Ovasında 34.000, Şanlıurfa Havzası Kanalı-Mardin Kanalı arasında 15.780, Harran Ovası VI. Kısımda 9.000, Baziki'de 25.000 hektar olmak üzere toplam 83.780 hektarlık alanın toplulaştırma projeleri ihale aşamasındadır. Ceylanpınar İki Cırcıp bölgesinde 22.234, Şanlıurfa Ovasında 20.000, Harran Ovası I. Kısımda 45.750, Harran Ovası II. Kısımda 42.503 hektar olmak üzere toplam 130.487 hektar toplulaştırma yapılmıştır.
YASALARDAKİ FARKLILIKLAR Daha önce de açıklandığı gibi Türkiye'de toplulaştırma ile ilgili iki ayrı mevzuat ve iki ayrı kurum bulunmaktadır. Bunlar toplulaştırma çalışmalarını Türk Medeni Kanunu'nun 678.maddesine göre yürüten Başbakanlığa bağlı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM) ile çalışmalarını 3083 sayılı Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Kanununa dayalı olarak yürüten Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı'na bağlı "Tarım Reformu Genel Müdürlüğü" (TRGM) dür. KHGM toplulaştırma hizmetlerini tüm ülke düzeyinde yürütmekle birlikte, TRGM yalnız reform bölgesi ilan edilen yerlerde yapabilmektedir. Ülkemizdeki arazi toplulaştırma projelerinin uygulanmasından sorumlu iki ayrı kuruluşun ve iki ayrı yasal düzenlemenin bulunması sonucunda, 3083 sayılı Kanuna göre yapılan toplulaştırma uygulamalarında bazı köylerde yeterince hazine arazisi varsa ortak kullanım alanları sebebiyle kesinti yapılmamakta, hazine arazisi yoksa toprak sahiplerinden %11'e varan kesintiler yapılmaktadır. Arazi Toplulaştırma Tüzüğüne göre yapılan uygulamalarda ise ortak kullanım alanları için toprak sahiplerinden %10'a kadar kesinti yapılmaktadır. İki ayrı yasa ile yürütülen uygulamalar sonucunda toprak sahiplerine farklı işlem yapılarak, bir kısmı mağdur edilmekte bir kısmı ise ödüllendirilmektedir.
Bir diğer farklılık ise 3083 sayılı Kanuna göre yapılan uygulamalarda toplulaştırmada zorunluluk bulunması Arazi Toplulaştırma Tüzüğüne göre yapılan uygulamalarda ise muvafakat a ihtiyaç duyulmasıdır. Diğer bir husus ise 3083 sayılı Kanuna göre yapılan toplulaştırmalarda dağıtım normundan daha küçük parçalara rızaen ve hükmen taksim ve ifraz işlemlerine izin verilmemektedir. Ancak Arazi Toplulaştırma Tüzüğüne göre yapılan uygulamalarda böyle bir kısıtlama olmadığından ülke çapında tarım arazilerinin parçalanması ve bölünmesi önlenememektedir. Ülkemizde sulamaya açılmış olan alan toplam 4.2 milyon hektara ulaştığı halde yapılmış olan toplulaştırmanın 350 bin hektarın altında olması, olması gerekenin ne kadar gerisinde olunduğunun bir göstergesidir. Önümüzdeki yıllarda sulamaya açılacak alanları da düşünen bir toplulaştırma politikasına acil ihtiyaç vardır.
Toplulaştırma gereği yalnız tarım için gerekli bir uygulama olmayıp, ulusal ekonomi ve kaynak kullanımının rasyonelleştirilmesi için de bir zorunluluk gibi görülmektedir. Zira, yalnız GAP alanında sulama kanalı, servis yolları için gerekli alan 51 bin hektar ve bu alanın yaklaşık % 83' ü' özel mülkiyetten geçmektedir. Bu amaçla kamulaştırılması gereken alan 42.330 hektardır. Aynı alanda GAP Ulaşım Altyapı hizmetleri kapsamında Karayolları genel Müdürlüğünce değişik niteliklerde yapılacak karayollarının uzunluğu 1000 Km. yi geçmektedir ve ihtiyaç duyulan alan 10.408 hektardır. Karayollarının geçeceği güzergahın yaklaşık % 40' ı özel mülk olup, bu amaçla kullanılacak alanın 4.163 hektarı kamulaştırma yolu ile sağlanacaktır. Yalnız sulama ve karayolu için GAP alanında kamulaştırılması gereken arazi toplam 46.493 hektardır. 1999 yılı fiyatları ile bu kadar alanın kamulaştırma bedeli minimum 465 trilyon TL. dır. Oysa toplulaştırma ile bu ihtiyaç para ödenmeden sağlanabilecektir. Bu paranın bir kısmı ile yapılacak toplulaştırmalarla tarımsal yapıdan kaynaklanan birçok sorun giderilebilecektir.
Ülkenin diğer yörelerinde yapılan kamu yatırımlarının benzer amaçlı kamulaştırmaları da dikkate alınırsa, kamulaştırma için gerekli para katrilyonlara ulaşmaktadır ki, bu durum ülkenin finansman kaynağının kötü kullanılmasına yol açmaktadır. Kaynak kullanımının rasyonelleştirilmesine ve tarımsal yapının iyileştirilmesine hizmet eden toplulaştırma konusunun, uygulamada yetersizliği iyice ortaya çıkmış bir tüzük ve uygulanması belirli alanlarda mümkün olan bir yasa ile çözmek mümkün değildir. Bu nedenle belirtilen bu çelişkilerin yeni bir çerçeve yasa ile mutlaka giderilmesi gerekmektedir.
AT yapmasına izin verilen kurumlar 3083 sayılı kanun ile Tarım Reformu Genel Müdürlüğü 5286 sayılı kanun ile İl Özel İdareleri 5403 sayılı kanun ile Tarım ve Köy işleri Bakanlığı 5578 sayılı kanun ile ilgili Kamu kurum ve kuruluşları Özel arazi Toplulaştırması yapabilmektedir.
TRGM nün yapmış olduğu AT çalışmaları (1989-1999)