KAZAKİSTAN ÜLKE PROFİLİ

0 KAZAKİSTAN ÜLKE PROFİLİ Hazırlayan Ayşe Oya BENLİ 2008 T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi

KAZAKİSTAN CUMHURİYETİ Temel Sosyal ve Ekonomik Göstergeler (2006) Nüfus 15,4 milyon Dil Kazakça. Ayrıca yaygın olarak Rusça. Din Müslüman ( %47), Ortodoks ( %44), Protestan ( %2), diğer ( %7) GSYİH 80,4 milyar $ İhracat (milyar $) 38,8 İthalat (milyar $) 24,1 GSYİH/kişi 5 016 $ Büyüme oranı % 10,6 İşsizlik Oranı % 78 Enflasyon Oranı % 8,6 Başlıca Sanayi Malları Petrol, kömür, manganez, kromit, kurşun, çinko, bakır, titanyum, boksit, altın, gümüş, sülfür, demir ve çelik, traktörler ve diğer tarımsal makineler, elektrikli makineler, inşaat malzemeleri Başlıca Tarım Hububat (başta buğday), pamuk; hayvancılık ürünleri Ürünleri Başlıca İhraç Malları Petrol ve petrol ürünleri, demirli metaller, kimyasallar, makineler, hububat, yün, et, kömür Başlıca İthal Makine ve ekipman, metal ürünler, gıda maddeleri Malları Para birimi 1$=126,1 Tenge (Tenge, ort.) Başkent Astana (10 Aralık 1997 den itibaren) Yüzölçümü 2 724 900 km2 Başlıca şehirleri Almatı, Karaganda, Çimkent, Semipalatinsk, Pavlodar, Petropavlovsk, Cambul, Türkistan, Kökçetav, Turgay, Guryev Limanları Aktav ( Şevçenko ), Atırav ( Guryev ), Öskeman ( Ust Kamenogorsk ), Pavlodar, Semey ( Semipalatinsk ) KDV Oranı %14 (1 Ocak 2008 den itibaren %13) Kurumlar Vergisi %30 Oranı Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report Ekim 2007 CIA World Fact Book Nüfus Ülkenin nüfusu 2006 yılı itibarı ile 15,4 milyondur. Yüzölçümü açısından dünyanın 9., eski Sovyetler Birliği nin 2. en büyük ülkesi olan Kazakistan da nüfus yoğunluğu 2006 yılı başı itibarı ile kilometrekareye 5,6 kişidir. Nüfusun çoğunluğu, ülkenin kuzey ve güney doğusunda yaşamaktadır. Nüfus yoğunluğunun bu derece düşük olmasının başlıca nedeni ülkeden dışarıya olan göçlerdir. Doğal nüfus artış hızı, dışarıya olan göçe yetişememektedir. 1989 1999 yılları arasında 1,5 milyon kişi Kazakistan dışına göç etmiştir. Bunların çoğu, Rusya ya göç eden etnik Ruslardır; etnik Alman nüfusunun da yarısı Almanya ya gitmiştir. 2000 yılından bu yana gerçekleşen güçlü ekonomik büyüme ülkeden göç eğilimin tersine çevirmiş ve 2004 yılında net göç ilk kez pozitife dönmüştür. Nispeten yüksek doğum oranları ve azınlıkların göçü neticesinde 1920 lerden bu yana ilk İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 1

defa Kazak nüfus çoğunluğu elde etmiştir. Ülke, Orta Asya daki fakir komşuları ve Çin den göç almaktadır. 2005 2006 yıllarında net göç, Özbekistan dan büyük ölçekli göç akımına bağlı olarak önemli ölçüde artmıştır. Buna ilave olarak ülkeden Rusya ya göçte dikkate değer bir yavaşlama gözlenmektedir. 2001 yılı itibarı ile etnik Kazakların toplam nüfustaki payı %53,4 tür. Kazak nüfusun yaş ortalaması 20 nin biraz üzerindeyken, bu rakam Ruslar için 45 tir. Nüfusun Yıllar İtibarı ile Görünümü Toplam Nüfus ( 000) Kentsel Kırsal Yaşa Göre Nüfusun Görünümü ( 000) 0 15 15 65 65+ Ortalama Yaşam Süresi Erkek Kadın Doğum ve Ölüm Oranları (1 000 kişi başına) Doğum Ölüm Bebek Ölüm Oranı (1 000 kişi başına) 2002 2003 2004 2005 2006 14 867 14 951 15 075 15 219 15 397 8 418 8 479 8 615 8 697 8 833 6 449 6 473 6 460 6 523 6 564 3 499 9 604 1 763 66 61 72 15,3 10,0 17,0 4 065 9 318 1 568 66 61 72 16,3 10,4 15,7 4 013 9 489 1 573 66 61 72 18,2 10,1 14,5 18,4 10,4 15,2 3 985 9 824 1 588 19,7 10,3 13,9 Net Göç (% değişim) 4,2 8,3 2,8 22,7 33,0 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhtan Country Profile 2007 1999 Nüfus Sayımına Göre Ülkedeki Etnik Grupların Nüfusa Oranı (%) Kazaklar 53,4 Ruslar 30 Ukraynalılar 3,7 Özbekler 2,5 Almanlar 2,4 Uygurlar 1,4 Diğer 6,6 Nüfusun İllere Göre Dağılımı ( 000 kişi 1999 nüfus sayımı itibarı ile) Almatı 1 129 Karaganda 437 Çimkent 360 Astana 313 Ust 311 Kamenogorsk Pavlodar 301 Semipalatinsk 270 Petropavlovsk 204 İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 2

Sovyet dönemi boyunca bilim ve teknoloji çalışmalarında daha fazla rol alan Rus azınlık ve azınlıktaki diğer etnik grupların bağımsızlık sonrasında ülke dışına göç etmesi nedeni ile Kazakistan ın vasıflı işgücünde ciddi bir kayıp söz konusu olmuştur. Okuryazarlık oranı, 1999 nüfus sayımına göre %97,5 olup, yüksek düzeydedir. Yüksek öğrenim gören öğrenci sayısı 2000/01 döneminde 440 700 iken, 2006/07 de 768 400 e çıkmıştır. Kaynak yetersizliği nedeni ile eğitimde kalitede düşüş gözlenmektedir. 2005 2006 dönemi itibarı ile hükümetin eğitim harcamalarında %70 lik bir artış gerçekleştirmiş olmasına rağmen, eğitim harcamalarının GSYİH ya oranu söz konusu yıllar itibarı ile yalnızca %3,4 tür. Ülkede özel sektör eğitim kuruluşları da faaliyet göstermekte olup, bu kuruluşlar eğitim sisteminin sorunları nedeni ile ortaya çıkan boşlukların doldurulmasını sağlamaktadır. Özel eğitim kurumlarının giderek artış göstermesine rağmen, özel okulların eğitimdeki payı 2004 yılı itibarı ile yalnızca %5 olmuştur. Özel okullar öğrencilerin yaklaşık %10 unu eğitmektedir. Sektörde 1996 yılında 137 özel okul var iken, bu sayı 2004 te 521 e yükselmiştir. Ülkedeki fakirlik son yıllarda GSYİH daki hızlı artış eğilimi ile birlikte önemli ölçüde düşüş göstermiştir. Kazakistan İstatistik Ajansı na göre ülkede fakirlik sınırı (ayda 35 $) altında yaşayan nüfusun oranı 2001 de %28 iken, 2006 yılının son çeyreği itibarı ile %8 e gerilemiştir. Ülkenin ekonomik sorunlarının başında işsizlik gelmektedir. Sovyet dönemi işletmelerinin kapatılması ile işsizlik ciddi bir sorun haline gelmiştir. Hızla gelişen petrol sektörünün emek yoğun bir sektör olmaması da sorunun önüne geçilmesini geciktirmiştir. Ancak 1999 dan itibaren gözlenen hızlı ekonomik büyüme istihdam artışı ve yaşam standartlarında artış sağlamıştır. Gerçek işsizlik verilerinin resmi istatistiklerden daha yüksek olduğu tahmin edilmekle birlikte, Kazak işsizlik istatistikleri diğer Orta Asya ülkelerine göre daha gerçekçi verilere dayanmaktadır. Resmi olarak kaydedilen işsizlik, 1999 yılı itibarı ile 950 000 iken (toplam işgücünün yaklaşık %13,5 i), 2006 yılında 625 400 kişiye (toplam işgücünün %7,8 i) düşmüştür. Petrol sektörü ile ivme kazanan ekonomik büyümenin etkileri başta hizmet sektörü olmak üzere diğer sektörlere de yansımıştır. Hizmet sektörü ülkede en fazla istihdam sağlayan sektör konumundadır. Doğal Kaynaklar ve Çevre Kazakistan, petrol ve doğal gaz rezervleri yönünden zengindir. Kazakistan eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde Rusya dan sonra ikinci büyük petrol üreticisidir. Ülke ekonomisi büyük ölçüde petrol ihracatı gelirlerine dayalıdır. Tam bir tespit yapmanın güçlüğüne rağmen, British Petroleum (BP), 2006 yılı sonu itibarı ile toplam petrol rezervini 39,8 milyar varil civarında olduğunu ifade etmektedir, ki bu dünya toplam rezervinin %3,3 ünü oluşturmaktadır. Suudi Arabistan ise 2006 yılı sonu itibarı ile 264,3 milyar varil (dünya rezervinin yaklaşık %22 si) kanıtlanmış rezerve sahiptir. Bu miktar toplam dünya rezervinin %22 sini oluşturmaktadır. Ülkenin rezerv seviyesi Hazar Denizi ndeki yeni bulunan rezervler ile birlikte giderek artış göstermektedir. Kazakistan ın doğal gaz rezervi de dünya toplam rezervinin %1,7 sini oluşturmakta olup, toplam 3 trilyon metreküpe tekabül etmektedir. Ayrıca, ülke dünya kömür rezervinin de %3,4 üne (31,3 milyar ton) sahiptir. Kazkistan altın rezervleri bakımından da zengin bir ülkedir. Ülkenin Vasilkovskoye İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 3

madeninde yaklaşık 370 ton arlın rezervi bulunmaktadır. Ayrıca zengin demir filizi, bakır, krom, kurşun, wolfram, tungsten ve çinko yatakları da bulunmaktadır. Ülkede 202 petrol ve gaz sahası bulunmaktadır. Bunların yaklaşık %70 i ülkenin batısındadır. Petrol 55 sahada üretilmektedir. Başlıca petrol sahaları aşağıda sıralanmaktadır: Tengiz Karacaganak Kumkol Uzen Zanazol Kalamkas Aral Denizi havzası hidrokarbon rezervlerinin gelişimi için diğer bir potansiyel alandır. Kazakistan madenler açısından da çok zengindir. Ülke, eski Sovyetler Birliği nin krom rezervlerinin %90 ına, kurşun, tungsten, bakır ve çinko rezervlerinin yarısına ve bölge kömürünün %20 sine sahiptir. Ancak 1991 den beri gerek Rusya nın talebinin azalması, gerek de Rus firmaların Kazak girişimcilerinin talep ettiği dünya piyasa fiyatlarını ödeme gücünün olmamasından dolayı tüm işlenmemiş madenlerin üretimi şiddetli şekilde azalmıştır. Kazakistan oldukça büyük altın rezervlerine sahip olmasına rağmen, yabancı şirketler, bunlardan yararlanmak üzere ortaklıklar kurmakta başarılı olamamışlardır. Kazakistan, Sovyetler Birliği döneminden kalan iki ciddi çevre problemi ile karşı karşıyadır. Bunlardan birisi, doğu sınırına yakın Semipalatinsk bölgesinin Sovyetler Birliği döneminde nükleer deneme alanı olmasından kaynaklanan radyoaktivite sorunudur. Bölgede kansere yakalanma oranı ortalamanın üzerinde olmamakla birlikte, radyoaktivitenin insan sağlığı ve çevre üzerinde uzun dönem etkileri hala belirsizdir. İkinci bir sorun da, Kazakistan ın kıyısı olduğu Aral Gölü nün Siriderya ve Amuderya nehirlerinin Orta Asya daki pamuk üretimi nedeniyle aşırı kullanımı dolayısıyla kurumakta olmasıdır. Kalan su da böcek ilaçları ve gübre atıkları ile kirlenmekte olduğu için, bölge nüfusu ve tarımsal kullanım açısından çok önemli sorunlar doğmaktadır. Bu sorunlar ülkede balıkçılığın sona ermesine ve su temini zorluklarının yaşanmasına neden olmuştur. Aral Denizi nin kurutulması, Vozrozhdensky adasının bir yarımada haline gelmesine neden olmuştur. Ancak Sovyet döneminde biyolojik test bölgesi olan adanın, yarımada haline gelmesi ile çeşitli salgın hastalıkların yayılması tehlikesi oluşmuştur. GENEL EKONOMİK DURUM 1991 yılında gerçekleşen bağımsızlık öncesinde Kazakistan ın uzmanlaşmaya dayalı Sovyet sistemi içindeki rolü buğday üretimi, metalurji ve mineral çıkarımı üzerinde yoğunlaşmıştır. Sovyetler Birliği nin dağılması merkezi planlı ekonominin çöküşü ile birlikte Kazakistan ın üretiminde ciddi bir düşüş meydana gelmiştir. Ekonomisi büyük ölçüde Rusya ya bağlı bir Orta Asya ülkesi olan Kazakistan ın bağımsızlık sonrası yaşadığı durgunluk döneminde tüketim malları üretimi gibi bazı alt sanayi sektörleri büyük zarar görmüştür. Sonuç olarak 1990 lar süresince GSYİH içinde sanayi sektörünün payı gerilemiştir. 2000 yılı itibarı ile sanayi sektörü GSYİH içindeki %33 oranındaki payı ile yeniden ekonominin en önemli kolu haline gelmiştir. Bunda en önemli rolü, yatırımlarla ivme kazanan petrol sektörü oynamıştır. Günümüzde petrol, toplam sınai üretimin İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 4

yarısından fazlasını oluşturmaktadır. Sanayi sektörünün GSYİH içindeki payı 2006 yılı itibarı ile %30,6 dır. Kazak ekonomisinin diğer önemli sektörleri ise metal işleme ve çelik üretimidir. Bu sektörler de Sovyet sonrası dönemde ülkeye giren yabancı yatırımlar sayesinde en çabuk toparlanan sektörler olmuştur. İnşaat sektörü tamamen petrol sektörüne bağımlı olup, sektörün GSYİH içindeki payı petrol sektöründeki yatırımlarla birlikte aşamalı olarak artmıştır. Ekonominin geri kalanı, küçük olmakla birlikte hızla gelişen hizmet sektöründen ve verimsiz, emek yoğun tarım sektöründen oluşmaktadır. Tarım sektörü en fazla istihdam sağlayan sektördür. 2006 yılında tarım sektörünün GSYİH daki payı yalnızca %5,7 olmuştur. Bu oran, 1992 yılında %23 tür. Gıda sanayi ürünlerinin ihracat gelirleri içindeki payı % 3 ün altındadır. Yıllar İtibarı ile GSYİH ve GSYİH Büyüme Oranı 2003 2004 2005 2006 2007* GSYİH (milyar ABD $) 30,8 43,2 57,1 80,4 101,2 Reel GSYİH Büyüme Oranı ( %) 9,3 9,6 9,7 10,6 9,5 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report, Ekim 2007 *: Tahmini GSYİH nın Sektörel Dağılımı ( % ) Sektörler 2006 Sanayi 30,6 Ticaret 12,5 Taşımacılık,Telekomünikasyon 11,5 İnşaat 9,2 Tarım 5,7 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report, Ekim 2007 İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 5

Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler, 2006 Kazakistan a Rusya a Özbekistan b Çin a Ukrayna a GSYİH (milyar $) 77,2 984,6 16,0 2 765,4 106,5 GSYİH/Kişi ($) 5 016 6 905 604 2 104 2 291 GSYİH/Kişi ($, Satın Alma Gücü Paritesine Göre) 9 407 a 12 162 2 271 7 594 b 7 764 b Tüketici Fiyatları Enflasyonu (%, ort.) 8,6 9,7 19,8 1,7 9,1 Cari İşlemler Dengesi (milyar $) 1,8 94,5 2,8 249,9 1,6 Cari İşlemler Dengesi (GSYİH içinde payı, %) 2,3 9,6 17,3 9,0 1,5 İhracat (milyar $) 38,8 303,9 5,7 969,7 38,9 İthalat (milyar $) 24,1 164,7 3,8 751,9 44,1 Dış Borç (milyar $) 73,5 a 282,3 b 4,8 315,0 b 39,2 b Borç Servis Oranı, Ödenmiş (%) 32,3 a 13,7 b 14,5 2,9 b 16,0 b Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Profile 2007 a: Gerçek b: EIU tahmini Kazakistan, eski Sovyet bloğu içinde en ciddi ekonomik küçülmeyi yaşayan ülkedir. 1990 95 yılları arasında reel GSYİH %36 oranında oranında gerilemiştir. Sözkonusu oran yıllık ortalama %7 küçülme anlamına gelmektedir. Sözkonusu dönemde bankacılık sektöründeki küçülme ile birlikte yatırımların finansmanı için yeterli kaynak bulunamamış ve sonuç olarak sabit yatırımların GSYİH ya oranı 1992 de %30 iken, 1996 da %16 ya gerilemiştir. Ekonomik büyüme 1996 yılında biraz artış göstermiş, ancak 1998 yılında Asya ve Rusya finansal krizleri, düşen ihraç fiyatları ve yetersiz ekonomi yönetimi nedeni ile yeniden zayıflamıştır. Bu dönemde izlenen ekonomi politikalarının büyüme üzerinde çok az etkisi olmuştur. 1999 yılında gözlenen ekonomik canlanma yüksek dünya petrol fiyatları ve iyi hasat koşullarına bağlı olarak canlanan tarım sektörü sayesinde olmuştur. Yabancı şirketler tarafından petrol sektörüne yapılan ve bugüne kadar sabit yatırımların yaklaşık %90 ını oluşturan yatırımlar petrol üretim kapasitesinin artmasını ve buna bağlı olarak da ihracat hacminde önemli artış sağlamıştır. Bunun en önemli sonucu ise GSYİH da 2000 2004 yılları arasında gözlenen yaklaşık % 10 oranındaki artış olmuştur. Ekonomi, 2005 yılında %9,7 oranında büyümüştür. Büyüme, 2006 yılında Kazakistan ın başlıca ihraç ürünleri olan petrol ve metallerin dünya fiyatlarındaki artış sayesinde hızlanmıştır. 2006 yılı GSYİH artış hızı % 10,6 dır. Ekonomik büyümenin ve yabancı yatırımların olumlu etkisi sayesinde gerçekleşen refah artışının nüfusun her kesimi tarafından paylaşılamamasına rağmen fakirlik düşüş eğilimindedir. Kırsal kesimdeki fakirlik çok daha belirgindir. Özellikle ülkenin güneyinde yerleşik Kazaklar kırsal kesimde yaşayan nüfus içindeki en fakir kesimdir. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 6

1999 2006 yılları arasında gözlenen hızlı ekonomik büyüme istihdam artışını tetiklemiş ve yaşam standardını yukarı çekmiştir. Yıllık ortalama işsizlik oranı 1999 yılında %13,5 iken, 2006 yılında % 7,8 e gerilemiştir. Reel ücretlerdeki artış da olumlu etkilerini göstermeye başlamış olup, tüketim malları ithalatı artış eğilimine girmiştir. Yaşam standarlarının yükselmesinde Tenge nin istikrarı önemli role sahiptir. Kazakistan, Dolar bazında BDT ülkeleri içinde Rusya hariç en yüksek kişi başı GSYİH ve aylık ücretlere sahip ülkedir. Bu göreceli yüksek refah düzeyinin en önemli göstergelerinden biri de ülkeye diğer Merkezi Asya ülkelerinden özellikle Özbekistan dan giren çok sayıdaki kaçak göçmendir. Özbek işçiler her yıl yaz mevsiminde pamuk toplamak üzere ülkeye girmektedir. Bu işçiler için Kazakistan da çalışmak, sadece Özbekistan daki ücretlerden 5 kat fazla kazanmak değil, aynı zamanda konvertibl bir para cinsinden kazanç sağlamak anlamına gelmektedir. Bağımsızlıktan sonra, Kazakistan ın karşılaştığı bir diğer önemli sorun da vergi gelirindeki büyük çöküş ve Rusya dan gelen dış yardımların kaybolması sonucu toplam kamu gelirlerinin 1990 yılında GSYİH nın %39,8 i iken 1993 yılında %23,3 e düşmesi olmuştur. Bu da özelleştirmeden elde edilecek gelirin önemini artırmaktadır. Nitekim 1997 yılı boyunca elektrik ve petrol şirketlerinin özelleştirilmesi sayesinde bütçenin durumu ciddi boyutta iyileşmiştir. Tüketici fiyatları enflasyonu 2005 yılında % 7,6, 2006 yılında %8,6 olarak gerçekleşmiştir. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 7

Ekonomide Geleceğe Dönük Beklentiler Projeksiyon Özeti 2006 a 2007 b 2008 c 2009 c GSYİH Büyüme Hızı (%) 10,6 9,5 8,8 9,5 Sınai Üretim Artış Hızı (%) 6,6 5,3 6,0 7,4 Brüt Tarımsal Üretim Artış Hızı (%) 7,0 4,0 3,5 2,0 İşsizlik Oranı (%, ortalama) 7,8 7,1 6,9 6,4 Tüketici fiyatları (%) yıllık ortalama yıl sonu 8,6 8,4 8,8 10,1 9,1 8,4 7,2 6,8 Döviz kuru (ort.,tenge:$) 126,1 122,7 119,1 115,1 İhracat (fob, milyar $) 38,8 46,1 51,8 57,0 İthalat (fob, milyar $) 24,1 30,4 35,7 40,6 Cari işlemler dengesi (milyar $) 1,8 3,7 4,7 5,2 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report, Ekim 2007 a Gerçek b EIU tahmini c EIU öngörüsü Ekonomik Büyüme 2007 yılının ilk yarısında %10,2 büyüyen Kazak ekonomisinin, 2007 sonu itibarı ile % 9,5 oranında büyümesi beklenmektedir. Ekonomik büyümede bir önceki yıla göre gözlenen yavaşlama uluslararası likidite koşulları nedeni ile büyümesi yavaşlayan finansal hizmetler sektöründen kaynaklanmaktadır. Ancak petrol sektöründeki gelişme, iletişim ve perakende sektörü gibi hizmet sektörlerine de yayılarak, söz konusu sektörlerin büyümesini sağlamıştır. Başta perol sektöründe olmak üzere sermaye yatırımlarındaki sürekli artış, ekonominin itici gücü olacaktır. Bunlar göz önünde bulundurulduğunda 2008 2009 döneminde ekonomide yıllık ortalama % 9 üzerinde büyüme beklenmektedir. Ancak küresel finansal piyasalarda meydana gelen karışıklıklar nedeni ile söz konusu tahminlerin gerçekleşmemesi ihtimali de bulunmaktadır. Kazak bankalarının 2003 yılından bu yana dış borçlarını iki katına çıkarmış olması risk yaratmaktadır. Söz konusu borç miktarı halihazırda ülkenin toplam borç stoğunun yaklaşık yarısı kadardır. Bankalar bu borçları kredi portföylerini genişletmekte kullanmış; kredilerin büyük bölümü inşaat ve emlak sektörlerinde kullandırılmıştır. Netice olarak Kazak emlak piyasasında ciddi bir canlanma olmuştur. Bankacılık sektörünün artan borçları ve emlak fiyatlarının düşme riski bulunması karşısında mali piyasaların istikrarına ilişkin endişeler artacaktır. Enflasyon Büyük ölçekli yabancı para akışları 2008 2009 döneminde tüketici fiyatlarında yükselme baskısına neden olsa da 2009 sonuna kadar aşamalı dezenflasyon öngörülmektedir. Kamu sektörü ücret artışları ve sosyal harcamalardaki artış mevcut enflasyonist baskıların sürmesine neden olacaktır. Sıkı para ve kredi politikalarının geciken etkileri beraberinde nominal döviz kurunun güçlenmesi, 2008 2009 dönemi sonuna doğru az da olsa dezenflasyon etkisi yaratacaktır. Netice itibarı ile 2007 yılında tahmini olarak % 8,7 olan yıllık ortalama tüketici fiyatları enflasyonunun, 2009 yılında yaklaşık % 7,2 olması beklenmektedir. Bununla birlikte enflasyonun yükselmesine neden olacak bazı riskler de bulunmaktadır. Döviz kurunun beklenenden daha zayıf olması halinde ithalat harcamaları artacak bu da ithal girdiler ile üretim yapan üreticileri zor duruma düşürebilecektir. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 8

Döviz Kurları Kazakistan Merkez Bankası Eylül 2007 itibarı ile 1 ABD Doları: 121 Tenge olan Tenge nin istikrara kavuşmasını sağlamıştır. Yüksek miktarda yabancı döviz akışının devam etmesi beklenmektedir. Dış Ticaret ve Cari İşlemler Dengesi 2008 2009 yıllarında yüksek petrol fiyatları ve petrol ihracat hacmindeki artışa bağlı olarak ülkenin yaklaşık 15,5 16 milyar Amerikan Doları tutarında dış ticaret fazlası vermesi beklenmektedir. Bu olumlu gelişmelere rağmen görünmeyen işlemlerdeki artış, 2007 yılında tahmini olarak 3,7 milyar $ tutarında gerçekleşen cari işlemler açığının, 2009 yılında 5,2 milyar $ a yükselmesine neden olacaktır. Bununla birlikte güçlü ekonomik büyüme sayesinde cari işlemler açığının GSYİH ya oranının 2009 yılı itibarı ile %3 e gerilemesi beklenmektedir. 2010 yılı sonlarına doğru Kaşagan petrol alanının işletmeye açılması beklenmektedir. Bununla birlikte geliştirilme aşamasında bulunan diğer birkaç büyük proje de bulunmaktadır. Bu gelişmeler paralelinde, 2008 2009 yıllarında ülkeye yıllık ortalama 7,5 milyar ABD Doları doğrudan yabancı yatırım girişi beklenmektedir. SEKTÖRLER Sanayi Bağımsızlık sonrası üretimdeki çöküşü takiben ülkeye giren yabancı yatırımlar imalat sanayiinin yeniden canlanmasını sağlamıştır. Bağımsızlığın ardından, 1992 1995 yılları arasında imalat sanayii üretimi %52 oranında daralmıştır. Ancak petrol ve metaller sektörlerine yapılan yabancı yatırımlar ekonomide yeniden canlanma sağlamıştır. 1996 yılında üretimde yalnızca %0,3 artış gözlenirken, 1997 de sınai üretim artışı hızlanarak %4 e ulaşmıştır. Ancak üretimdeki bu olumlu gelişmeler uzun sürmemiş; 1998 yılında Rus pazarında talebin düşmesi ve düşük seyreden petrol ve metal fiyatları neticesinde üretim %2 oranında daralmıştır. Dünya fiyatlarının yeniden artması metal ve petrol üretimini olumlu etkilemiş; 1999 yılında sınai üretim %2,7 artış göstermiştir. 2003 yılından itibaren artan petrol ve kömür üretimi ve dünya mal fiyatlarındaki artış eğilimi son yıllarda sınai üretim hızının güçlenmesini sağlamıştır. 2005 2006 dönemi itibarı ile imalat sanayi % 6 7 oranında büyüme kaydetmiştir. Geçmişte enerji sübvansiyonu ve Sovyet pazarlarından istifade eden metal işletmeleri büyük ölçüde verimsiz olarak çalışmıştır. Ancak son yıllarda sektörde yabancı yatırımlar sayesinde bir dönüşüm gözlenmektedir. Metalurji sektörü, en fazla doğrudan yabancı yatırım çeken ikinci sektördür. Bu yatırımların büyük çoğunluğu yabancı şirketlerin yerel işletmeleri belirli bir süreliğine kiraladığı projeler üzerinden yapılmaktadır. Bu kapsamda yabancı yatırımcılar yerli işletmenin tüm varlık ve borçlarını üstlenmektedir. Enerji fiyatları, dünya fiyatlarının altında olmasına rağmen sektörün gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. Tarım Yüzölçümü itibarı ile dünyanın 4. büyük ülkesi olan Kazakistan, yaklaşık 84,6 milyon hektarlık tarımsal araziye sahiptir. Tarımsal arazinin 24 milyon hektarı ekilebilir arazi olup, 61,1 milyon hektarı ise meradır. Sovyetler Birliği nin dağılmasının ardından 1990 lı yılların başlarında tarım sektörü genel ekonomik durgunluktan cidi ölçüde etkilenmiş ve toplam tarımal üretim ciddi düşüş göstermiştir. Tarım sektörü, yaklaşık 10 yıllık yoğun bir makro İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 9

ekonomik refom programının ardından düzelme işaretleri vermeye başlamıştır. Sektör, 2000 yılından itibaren diğer sektörlerdeki kadar olmasa da büyümeye başlamıştır. Kazakistan, tarıma elverişli geniş tarımsal araziye sahip olması beraberinde uyguladığı liberal ekonomi politikaları sayesinde başta hububat üretimi ve işlenmesi, hayvansal üretim olmak üzere tarımsal üretimin etkin şekilde gelişimi için önemli potansiyel vaad etmektedir. Ülke sahip olduğu tarımsal üretim potansiyeli ile tarım makinaları ve gıda işleme ekipmanları ihracat olanakları da sunmaktadır. Tarımda 2003 yılında Toprak Reformu başlatılmıştır. 2005 yılında Devlet Tarım ve Gıda Programı tammalnmıştır. Tarım Bakanlığı program çerçevesinde merkezi bütçeden üç yılda uygulanmak üzere 145,8 milyar Tenge (yaklaşık 1 milyar $) ayırmıştır. 2005 yılında tarım sektörünün geliştirilmesi için bütçeden 81,7 milyar Tenge tahsis edilmiş olup, bunun %98,3 ü (80,4 milyar Tenge) harcanmıştır. Söz konusu 80,4 milyar Tenge aşağıdaki başlıca alanlarda kullanılmıştır: Tarım sübvansiyonları 8,7 milyar Tenge Krediler 27,1 milyar Tenge Bitki ve hayvan sağlığının güvence altına alınması 8,2 milyar Tenge Devlet stoklarına hububat alımı 6,2 milyar Tenge Su rezervi ağlarının geliştirilmesi 8,4 milyar Tenge Su boru hattı inşa projeleri 8,4 milyar Tenge Yerel bütçeler aracılığı ile hedef transferler 5,5 milyar Tenge Tarım sektörünün geliştirlmesine yönelik olarak merkezi bütçeden 2006 yılında 91,2 milyar Tenge tutarında kaynak tahsis edilmiştir. 2006 yılında dizel yakıt ve gübre fiyatlarının sübvansiyonu, tarım kooperatiflerine uygun kredi imkanlarının sağlanması gibi yeni bütçe programlarına özel önem verilmiştir. Ülkenin kuzeyinde yapılmakta olan hububat üretimi tarım sektörü üretiminde en fazla paya sahiptir. Hububat üretimi miktarı yılda 12 16 milyon ton civarındadır. Et ve yün üretimi ise diğer önemli üretim kollarıdır. Tarımsal arazinin iyi kalitede olmasına rağmen ülkedeki sert iklim koşulları üretimi zorlaştırmaktadır. Buna ilave olarak çiftçilerin ekipman ve tarımsal girdi temininde zorluklar bulunmaktadır. Tarımsal üretimi engelleyici tüm faktörlere rağmen çiftçilerin üretimden elde ettikleri kazanç, diğer Orta Asya ülkelerine kıyasla daha fazladır. Aral Gölü nün kurumakta olması da özellikle Güney Kazakistan ın Çimkent ve Kızıl Orda bölgelerindeki pamuk üretimini olumsuz yönde etkilemektedir. Tarımsal gelişmenin önündeki önemli bir engel de tarımsal arazi için serbest mülkiyet haklarının olmayışı ve buna bağlı olarak iyi işleyen bir arazi piyasasının gelişememesidir. Ayrıca verimli bir üretim için gerekli ekipman ve girdi temininde zorluklar bulunmaktadır. 2003 yılı Haziran ayında yeni bir Toprak Yasasının kabul edilmiş olmasına rağmen bu yasanın emlak piyasasında önemli bir liberalizasyon yaratmadığı düşünülmektedir. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 10

Tarım Sektörünün Genel Görünümü 2001 2002 2003 2004 2005 Brüt Tarımsal Üretim (milyar $) 3,64 3,63 4,06 5,1 5,75 Hayvancılığın payı (%) 39 42 43 44,1 46,5 Bitkisel üretimin payı (%) 61 58 57 55,9 53,5 Faaliyetteki işletme sayısı 131 203 150 696 159 433 161 668 Yatırımlar (milyon $) Doğrudan Yabancı Yatırımlar 5,0 2,5 1,6 2,0 1,2 Sermaye yatırımları 81,86 87,64 117,8 254,5 299 İhracat (milyon $) Canlı hayvanlar ve hayvansal ürünler 18,1 19,2 30,8 41,1 63,8 Bitkisel ürünler 392,7 408,2 659,3 640,7 456,5 Hayvansal ve bitkisel yağlar 4,2 3,8 8,5 12,7 10,4 Deri, kürk v.b. ürünler 21,5 32,8 70,7 138,0 254,6 İthalat (milyon $) Canlı hayvanlar ve hayvansal ürünler 75,7 70,3 101,0 145,3 230 Bitkisel ürünler 69,0 76,9 104,1 116,5 133,8 Hayvansal ve bitkisel yağlar 55,5 62,2 51,0 54,4 86,8 Deri, kürk v.b. ürünler 4,2 6,3 9,1 19,3 13,8 Kaynak: BISNIS Kazakhstan Agribusiness Overview Müteahhitlik Hizmetleri 1990 lı yılların başında küçülen müteahhitlik hizmetleri sektörü, izlenen ulusal kalkınma programı çerçevesinde uygulanan politikalar sonucunda 2003 2004 yıllarından itibaren canlanmaya başlamıştır. Petrol çıkarım faaliyetlerindeki önemli artışla birlikte inşaat faaliyetlerinde de dikkate değer artış meydana gelmiştir. Sektör, 2005 yılında yaklaşık % 38 genişleyerek en fazla büyüyen sektör olmuştur. 2005 yılında tamamlanmış konut inşaat alanları % 84 büyümüştür. Hanehalklarınca finanse edilen konut sayısında % 40 artış söz konusudur. Artan konut ve ticari bina sayısına rağmen gayrı menkul fiyatları hızla yükselmektedir. 2006 yılı Aralık ayı başında metrekare başına ortalama gayrımenkul fiyatları bir önceki yıla göre % 34 artmıştır. Söz konusu fiyat artışı Almatı da % 72 dir. Astana, Almatı ve Atrau (petrol üretim bölgesinin merkezi) gayrı menkul yatırımlarının en yüksek düzeyde olduğu kentlerdir. Özellikle Astana çok hızlı bir gelişme göstermiş ve çok sayıda proje başarı ile tamamlanarak kısa zamanda kentin çehresi değiştirilmiştir. Son yıllarda tüketicilerin satın alma güçlerinin giderek artış gösterdiği ülkede, tüm gelişmekte olan pazarlarda olduğu gibi gayrımenkul yatırımları diğer yatırım araçlarına göre daha fazla önemsenmektedir. Bu bakımdan gayrı menkul yatırımları giderek artış göstermektedir. Sektörde istihdam 1990 lardan bu yana yarı yarıya gerilemiştir. Sektör, 2004 yılında yalnızca 381 000 kişi istihdam etmiştir. Oysa 1990 yılında sektörün istihdam ettiği işçi sayısı 908 000 olmuştur. İstihdam edilen işçi sayısındaki azalma sektördeki büyüme ile çelişmektedir. Ancak bu tutarsızlığın nedenlerinden biri de sektörde faaliyet gösteren firmaların özellikle Özbekistan dan ülkeye giren kaçak işçileri çalıştırıyor olmasıdır. Devletin yeni başkent Astana daki binalar için 1 milyar $ dan fazla harcama yapma kararı alması ve boru hatları inşaat faaliyetleri müteahhitlik hizmetlerinde önemli artış sağlamıştır. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 11

Sonuç olarak ülke, Astana nın inşaası ve geliştirilmesi için önemli oranda inşaat malzemesi ithal etmektedir. Çimento, çelik ve prefabrik binaların yerel üretimi son birkaç yıldır artış göstermiştir. Bu gelişme ile birkaç yıl önce ülkede artan inşaat faaliyetlerine bağlı olarak ortaya çıkan girdi açığının ithalatla karşılanma eğilimi tersine dönmeye başlamıştır. Ulaştırma ve Telekomünikasyon Kazakistan ın, ulaştırma ve iletişim altyapısı karışıklık içinde ve yetersizdir. Fransa nın beş katı büyüklüğünde topraklara sahip olan ülkenin ulaşımı büyük ölçüde demiryolları ulaşımına dayanmaktadır. Demiryolu hatlarının uzunluğu 14 000 km dir. Ulaşımın ağırlıklı olarak dayandığı demiryolları, bağımsızlığın ardından Rusya ve Ukrayna dan ithal edilen yedek parça ve diğer gerekli malzemenin azalması sebebiyle bakımsız kalmıştır. Ancak bunlar yavaş da olsa elden geçirilmektedir. Ülkenin karayolları da eski ve kötü durumdadır. Ayrıca yetersiz güvenlik önlemleri, bazı bölgelerde özellikle değerli yük taşımacılığını tehlikeli kılmaktadır. 2005 yılı itibar ile ülkede 100 kişiden 12 sinin özel otomobili bulunmaktadır. Bu oran, Orta Asya ülkeleri içinde en yüksek orandır. İkinci el araba ithalatında kaçakçılığa sıklıkla rastlanmaktadır. Sovyetler Birliği nin dağılması ve dolayısıyla devlet destekli iç hat uçuşlarının sona ermesinden sonra, bağımsız hükümetin etkin ve karlı bir hava taşımacılığı geliştirme çabaları başarısızlığa uğramış ve 1993 yılında kurulan Kazakistan Havayolları 1996 yılında iflas etmiştir. Daha sonra kurulan Air Kazakistan ise 2002 yılında iflasını ilan etmiştir. Ülkenin ulusal havayolu taşımacılığı halihazırda Air Astana tarafından yürütülmektedir. Kazakistan ın telefon sistemi, Orta Asya ülkeleri içinde en iyi durumda olanlardan biridir. 2005 itibarı ile her 100 kişiye 16,7 sabit hat düşmektedir. Mobil telefon kullanım oranı ise 100 kişide 32,7 dir. İnternet kullanımı 2000 yılında 1000 kişide 6,7 iken, 2005 yılında 27 ye yükselmiştir. İnternet kullanımı, Orta Asya standartlarına göre makul düzeyde olsa da henüz yeterli düzeye erişmemiştir. Enerji Kazakistan dünya genelinde önemli bir enerji üreticisi haline gelmenin henüz ilk aşamalarındadır. Ülke halen enerji ihtiyacının belirli bir bölümünü ithal eder durumdadır. Halihazırda ithal edilen enerjinin zaman içinde ülkenin kendi üretimi ile karşılanır hale geleceği öngörülmektedir. Petrolün iç tüketim miktarı günde yaklaşık 260 000 varildir. Kazakistan ın elektrik ihtiyacının yarıya yakın kısmı Rusya dan ithalat yolu ile karşılanmaktadır. Yabancı petrol şirketlerinin Kazakistan da gerçekleştirdikleri yatırımlar ülkenin son yıllardaki hızlı ekonomik gelişiminin itici gücü olmuştur. Petrol üretiminde yabancı firmaların sayısındaki artış dikkat çekicidir. Sektöre giren yabancı yatırımlar sayesinde bağımsızlık sonrasında petrol üretimi hızlı bir artış göstermiştir. Sektörün üretiminin yaklaşık %80 i yabancı yatırımlar tarafından geri kalan %20 lik kısmı ise KazakhOil ve TransNefteGaz şirketlerinin birleşmesi ile 2002 yılı şubat ayında oluşturulan Kazmunaigaz isimli devlet şirketi tarafından gerçekleştirilmektedir. Yabancı şirketler tarafından yapılan üretimin, ihracat içindeki payı daha fazladır. Kazakistan ın Sovyet döneminden kalan enerji nakil ve dağıtım sistemleri bakım ve onarıma tabi tutulmaktadır. Toplam elektrik üretim kapasitesi 18 500 megawatt olup, yatırımların yetersiz olması nedeni ile elektrik santralleri % 65 kapasite ile İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 12

çalışabilmektedir. Yeni bir yatırım programı çerçevesinde 2016 yılına kadar elektrik üretim kapasitesinin yaklaşık 6 500 mw artırılması planlanmaktadır. Söz konusu hedef, elektrik santrallerinin yaklaşık % 80 inin termik santral olması nedeni ile kömür üretiminde de artış gerektirecektir. Ülkenin batısında yeni bir nükleer santralin kurulması da Hükümetin gündemindedir. Bunun yanı sıra Kırgızistan ın elektrik üretim sektörüne yatırımda bulunularak ülkeden elektrik ithalatını artırmak da bir çözüm olarak göz önünde bulundurulmaktadır. Enerji Üretimi 1999 2000 2001 2002 2003 Petrol (milyon ton/yıl) Perol (bin varil/gün) 47,2 949 51,4 1 032 59,4 1 193 61,9 1 243 65,0 1 305 Gaz (milyar metreküp) 13,1 16,2 21,9 25,2 25,7 Elektrik (milyar kilowat saat) 58,5 63,7 66,8 67,8 71,7 Kömür (milyar ton) 70,6 80,5 82,9 81,9 91,5 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Profile 2007 Ekonomide Liberalizasyon Çalışmaları Kazakistan da bağımsızlıktan bu yana ekonomi politikaları, neredeyse tüm varlıkların devlet mülkiyetinde olduğu merkezi planlamadan, özel sektörün ağırlık kazandığı piyasa temelli ekonomiye geçiş üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu geçişin ilk 5 yılında Sovyet sistemi içinde kurulan ihracat piyasasının çöküşü ve büyük ölçekli Sovyet mali yardımlarının kaybedilmesi nedeniyle çok şiddetli üretim düşüşü yaşanmıştır. Sovyetler Birliği nin çöküşü, Kazakistan ı çok büyük ölçekli, verimliliği ve rekabet gücü düşük bir ağır sanayi sektörü ile başbaşa bırakmış, verimliliği artırma fırsatı olmasına rağmen dünya piyasaları ile rekabete girmek üzere girişimlerin yeniden yapılanması yavaş bir süreç olmuştur. Ülke, ciddi ekonomik reformlar uygulamaya ancak 1994 yılında bir istikrar, özelleştirme ve yabancı yatırım paketi ile başlamıştır. Pazar ekonomisi için gereken reformların gerçekleştirilmesi zaman almış olsa da, ülke bu yönde önemli bir gelişme göstermiş durumdadır. Ekonomi politikalarının oluşturulmasında Cumhurbaşkanı en önemli rolü üstlenmektedir. Ana ekonomi politikalarının çoğunluğu Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ile yürürlüğe konmaktadır. Cumhurbaşkanlığının yanı sıra Merkez Bankası da ekonomideki önemli kurumsal aktörlerden biridir. Pek çok büyük ölçekli kamu işletmesi ile birlikte binlerce küçük ve orta ölçekli firma da özelleştirilmiş durumdadır. Kazakistan ın başlıca petrol şirketlerinin büyük çoğunluğu halihazırda özel sektör tarafından yönetilmektedir. Aynı şekilde başlıca madencilik ve metalurji işletmeleri de özel sektör altında faaliyet göstermektedir. Ancak kilit sayılabilecek bazı sektörlerde faaliyet gösteren işletmelerin tamamı ya da bir kısmı halen kamu sektörünün elindedir. Söz konusu alanlar ulusal petrol ve gaz şirketi, demiryolları ve telekomünikasyon sektörünün önemli bir bölümünü içermektedir. Kazakistan, 1998 yılında bir emeklilik reformu programını kararlılıkla uygulamaya koymuştur. Program sonucunda 1999 yılına gelindiğinde pay sahiplerinin özel sektör tarafından yönetilen yatırım fonlarına katkılarının devlet elindeki fona katkılardan daha fazla olduğu gözlenmiştir. 2003 yılı Nisan ayı itibarı ile Kazakistan vatandaşlarının kişisel emeklilik fonlarına katkıları 2 milyar $ ı aşmış olup bunun %73 lük kısmı özel sektör İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 13

yönetimi altındadır. Emeklilik fonları Merkez Bankası tarafından düzenlenmekte ve takip edilmektedir. Emeklilik fonlarına artan talep, menkul kıymetler borsasının gelişimini tetiklemiştir. Emeklilik fonlarının neredeyse tamamı şirket ve devlet tahvillerine (Kazakistan Devleti Eurobond kağıtları da dahil) yatırılmaktadır. Kazakistan Menkul Kıymetler Borsası KASE, 1997 yılında kurulmuş, ancak yavaş bir gelişim göstermiştir. Yetersiz mali kayıtlar, pek çok şirketi hisselerini borsada işleme koymaktan alıkoymaktadır. Ayrıca şirket yöneticileri borsaya girdikleri takdirde şirketkontrolünü yitireceklerinden çekinmektedir. Haziran 2003 itibarı ile borsada işlem gören hisse senetlerinin değeri 1,7 milyar $, tahvillerin değeri ise 1,3 milyar $ tutarındadır. Ülkenin vergi kanunlarının eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde en anlaşılır kanunlar olduğu düşünülmektedir. 1 Ocak 2005 te yürürlüğe giren en son vergi kanunu uluslararası normlara uygun olarak oluşturulmuştur. 2003 yılında ise yeni Gümrük Kanunu uygulamaya konmuştur. Ülkenin güçlü finansal durumu KDV ve ücret ve maaşlar üzerinden alınan sosyal vergilerin indirimini mümkün kılmıştır. 1 Ocak 2004 ten itibaren KDV, %16 dan %15 e düşürülmüştür. KDV, 2008 den itibaren %13 olarak uygulanacaktır. Bordro üzerinden alınmakta olan sosyal vergiler (ücret ve maaşlar üzerinden alınan vergiler) de %21 %11 oranlarında uygulanmakta olup, düşürülmesi planlanmaktadır. Ayrıca, kişisel gelir vergilerinin de %30 dan %20 ye düşürülmesi hükümetin planları dahilindedir. 2001 yılında çıkarılan Toprak Kanunu na göre tarımsal arazilerin, savunma sanayiine yönelik arazilerin, özel olarak korunan bölgelerin, ormanların ve su kaynaklarının, ortak kullanıma ayrılmış arazilerin satın alınması mümkün değildir. Arazilerin azami 49 yıllığına ve bir Kazak ortak ile kiralanması mümkündür. Tarımsal arazilerin kiralanmasında kiralama süresi en fazla 10 yıl olarak sınırlandırılmıştır. 2003 Haziran ayında kabul edilen yeni Toprak Kanunu Kazakistan vatandaşlarının ve yerel firmaların tarımsal ve kentsel arazi satın almalarına izin vermektedir. Kanun aynı zamanda Kazak vatandaşlarının kamu arazilerini 49 yıllığına kiralayabilmelerine de olanak tanımaktadır. Yabancı firmaların tarımsal arazi kiralama hakları azami 10 yıl ile sınırlandırılmıştır. Ancak yabancılar (özel ya da tüzel kişi) Kazakistan kayıtlı ortak yatırımlar veya şubeleri aracılığı ile tarımsal arazi sahibi olabilmektedir. ÖZELLEŞTİRME Ekonomik istikrar programlarının en önemli bileşenlerinden biri olarak görülen kamu mallarının özelleştirilmesi süreci 1991 yılında başlatılmasından günümüze kadar geçen dönemde çok çeşitli aşamalardan geçmiştir. 1991 1992 dönemi süresince kamu işletmelerinin büyük çoğunluğunun hisseleri sağlanan ayrıcalıklı koşullarla çalışanların ortak mülkiyetine ya da hisseli mülkiyetine dönüştürülmüştür. Çok sayıdaki ticaret ve hizmet tesisi ise makbuz karşılığı satışa çıkarılmıştır. 1993 1995 döneminde Ulusal Özelleştirme Programı kabul edilmiştir. Söz konusu program ülkede mülkiyetin şahsileştirilmesini amaçlamıştır. Kamusal reformun gerçekleştirilmesini teminen aşağıdaki hedefleri ortaya koymuştur: Küçük ticari işletme ve birimlerin, hizmet tesislerinin açık artırma ile satışının sağlanması sureti ile özelleştirilmesi; İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 14

200 ila 5000 işçi çalıştıran orta ölçekli işletmelerin özelleştirmesi; Personel sayısı 5000 i aşan büyük işletmelerin adım adım özelleştirmesi; Devlet çiftliklerinin (sovhoz ve kolhozlar) özelleştirmesi. 1996 1998 döneminde Kamu Mallarının Özelleştirilmesi ve Yeniden Yapılandırılması Programı geliştirilmiştir. Programın hedefi özelleştirme aracılığıyla özel sektörün güçlendirilmesine yardımcı olarak baskın ekonomik güç haline gelmesini sağlamaktır. Bu dönemde özelleştirilmesi planlanan kuruluşların özelleştirmesi para karşılığı satış ile gerçekleştirilmiş olup, aşağıdaki özellikleri taşıyan kurum ve kuruluşların özelleştirmesi tamamlanmıştır. Bütünüyle devlet mülkiyetinde olan işletmeler; Özelleştirmenin üretim döngüsünü etkilemediği hallerde, bütünüyle devlet mülkiyetinde olan işletmelerin üretim ve diğer birimleri; Ortaklıklardaki kamu hisseleri; Enerji, petrol ve gaz, petrokimya, metalurji, madencilik, taşımacılık ve iletişim, tarım gibi reel sektör programları ve turizm, sağlık, eğitim, kültür ve spor gibi toplumla ilgili programlar. Kazakistan ın Özelleştirme Kurumu, 1991 1997 yılları arasında hisseleri satılan 17 070 adet işletme olduğunu ve yalnızca 1997 yılında 1 206 şirketin anonim ortaklığa dönüştürüldüğünü belirtmektedir. Bunların çoğu küçük ve orta ölçekli işletmeler olmakla birlikte, Kazakistan ın sanayi üretiminin %80 inden fazlasını üreten 204 büyük işletme de özelleştirilmiştir. 1999 2000 döneminde ise Kamu Malları Yönetiminde Verimliliğin Geliştirilmesi ve Özelleştirme Programı uygulamaya konulmuştur. Program, stratejik alanlarda kamu yararının tam olarak gözetilmesi için özelleştirmede farklılaştırılmış bir yaklaşım gözetmektedir. Buna göre: Yüksek likiditeye sahip kamu hissesi paketlerinin özelleştirmesinde işletme gelişimine yönelik yatırımlar ve tesisin özelleştirilmesinden elde edilecek kar arasındaki denge dikkate alınacak; Düşük likiditeli kamu hislerinin özelleştirilmesinde talep edilen fiyat üzerinden satış usulü uygulanacaktır. Kazakistan daki özelleştirme, Orta Asya da en başarılı olanlardan biri olarak kabul edilmiş olsa da, özellikle yeterince şeffaf olmamasından dolayı yolsuzluklarla özdeşleşmiştir. Hükümet kamu teşebbüslerinin satışı ve bunlardan elde edilecek gelirler konusunda, ısrarla gerçekçi olmayan hedefler belirlemektedir. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 15

Özelleştirmeden Elde Edilen Gelir (milyon Tenge) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Özelleştirmeden Elde 56 459 67 139 34 816 22 048 16 583 19 340 Edilen Gelir Kaynak: Investor s Guide 2003, Republic of Kazakhstan Sektörler İtibarı ile Özelleştirme Gelirleri (milyon Tenge) 1999 2000 2001 2002 Özelleştirmeden Elde Edilen Toplam Gelir 34 816 22 048 16 583 19 340 Sanayi 24 543 19 317 9 092 9 624 İnşaat 22 0,3 Tarım 41 50 0,2 Taşımacılık 4 1 110 664 200 Ticaret ve Hizmetler 13 30 24 3 658 Finans 1 373 2 023 4 574 Sağlık 307 0,6 Diğer 8 884 1 528 4 424 1 284 Kaynak: Investor s Guide 2003, Republic of Kazakhstan Doğrudan Yabancı Yatırımlar Ülkenin atıl kalan pek çok sektöründe ciddi modernizasyon ve yeniden yapılanmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Bu açıdan ülke her tür yatırım için finansman, malzeme ve yüksek teknolojiye ihtiyaç duymaktadır. Kazakistan, yatırımları hızlandırmak için, başta altyapı (elektrik ve telekom), hafif imalat (gübre, tahıl vb.), sosyal hizmetler (sağlık, eğitim, spor, turizm)ve başkentin Astana ya taşınması gibi öncelikli sektörlere teşvikler sağlaması amaçlanan Yatırım Komitesi olmak üzere, çeşitli kurumlar kurmuş ve mevzuat değişikliklerine gitmiştir. 1 Ocak 1995 de yürürlüğe giren Yabancı Yatırım Yasası, petrol yasası, yeni vergi tarifeleri ve Ortak Yatırım (Joint Venture) Kanunu gibi kanunların çıkarılması ve bankacılık reformu ile fiyat liberalizasyonu konusunda yapılan atılımlarla, yabancı yatırımların artırılması amaçlanmıştır. Bu düzenlemelerle, yabancılar Kazak vatandaşları ile eşit haklara sahip olmuş ve özelleştirmeye katılmalarına engel teşkil eden bazı sınırlamalar ortadan kalkmıştır. Ayrıca yabancı yatırımcılara bazı menfaatler sağlanmıştır. Kazakistan ın, petrol, doğal gaz ve maden rezervleri, önemli ölçüde yabancı yatırım çekmektedir. Kazakistan, finansman ve teknoloji sıkıntısı nedeniyle, yatırımların, ortak yatırım (joint venture) şeklinde düzenlenmesini teşvik etmektedir. Bu olumlu gelişmelere rağmen, Kazakistan ın tüm sektörlerinde hakim olan gayri resmi uygulamalar, yatırımların önünde de engel oluşturmaktadır. Ayrıca, ticaret ve yatırım ile ilgili kararların hepsi, hala devletin yüksek kademelerinde alınmaktadır. Tarım, hayvancılık, et ve et ürünlerinin üretimi, balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ve konservesi, meyve ve sebzelerin işlenmesi ve konservesi, bitkisel ve hayvansal yağların üretimi, süt ürünleri üretimi, değirmencilik ürünleri üretimi, hazır yem üretimi, şkerli,kakaolu ürünler üretimi, tekstil, dokumacılık, hazır giyim, deri giysi, ayakkabı üretimi, kimyasallar, İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 16

sabun ve temizlik malzemeleri üretimi, kağıt ve karton üretimi, kereste işleme ve kereste ürünleri üretimi, plastik üretimi, cam lavha, cam elyaf üretimi, seramik ürünler üretimi, çimento, kireç, metaller, demir çelik borular v.b. gibi inşaat malzemeleri üretimi, makinedonanım üretimi, otomotiv sanayi üretimi, mobilya üretimi yatırımlarda öncelikli alanlardır. Doğrudan Yabancı Yatırımların Görünümü Kazakistan, bağımsızlıktan bu yana doğrudan yabancı yatırım çekmekte başarılı olmuştur. 1993 2004 yılları arasında ülkeye yaklaşık 34,2 milyar $ tutarında yatırım yapılmıştır. Ülkeler İtibarı ile Yıllık Brüt Doğrudan Yabancı Yatırım Akışı (milyon $) 1993 2002 2003 2004 Toplam ABD 6 633,0 1 105,5 2 970,6 10 739,1 İngiltere 2 925,2 591,4 924,6 4 441,2 Güney Kore 1 664,5 86,3 72,5 1 823,2 İtalya 1 473,0 375,7 313,0 2 161,7 Kanada 758,3 8,3 169,0 935,6 İsviçre 893,0 630,5 235,6 1 759,1 Hollanda 1 010,5 612,2 1 782,2 3 404,9 Çin 828,0 248,6 397,7 1 474,3 Türkiye 632,6 109,5 92,1 851,6 Rusya 589,0 198,0 200,6 987,6 Diğer 3 818,1 658,5 1 135,1 5 321,3 Toplam 21 255,1 4 624,5 8 293,0 34 172,6 Kaynak: Merkez Bankası Sektörler İtibarı ile Brüt Doğrudan Yabancı Yatırım Akışı (milyon $) 1993 2002 2003 2004 Toplam Tarım, Ormancılık 14,9 1,6 2,0 14,5 Madencilik ve Taşocakçılığı 13 053,5 2 188,5 5 268,4 20 510,4 İmalat Sanayi 3 241,5 1 000,7 519,1 4 761,3 Elektrik, Gaz ve Su Üretimi 485,9 82,4 11,4 579,7 İnşaat 111,2 50,6 159,9 321,7 Perakende ve toptan ticaret, motorlu araçlar, 319,1 163,2 271,8 754,1 elektrikli ev eşyaları bakım ve tamiratı Otel ve restoran işletmeciliği 88,6 7,5 13,4 109,5 Taşımacılık, depolama ve iletişim 416,2 75,2 83,2 574,6 Finansal faaliyetler 263,0 52,3 71,0 386,3 Emlakçılık, finansal kiralama ve benzeri faaliyetler 2 733,3 998,5 1 806,1 5 537,9 Eğitim, sağlık ve sosyal hizmetler 137,5 4,2 90,8 232,5 Diğer faaliyetler 360,8 0,0 0,0 360,8 TOPLAM 21 225,5 4 624,5 8 293,0 34 143,3 Kaynak: Kazakistan Merkez Bankası İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 17

Not: Doğrudan yabancı yatırımların tutarı ülkelere ve sektörlere göre tablolarda 1993 2004 dönemi itibarı ile 29,3 milyon $ tutarında farklılık göstermektedir. Kazakistan Merkez Bankası kaynaklı bu verilerin hesaplanmasında kullanılan yöntem farklılığının bu sonucun ortaya çıkmasına neden olduğu düşünülmektedir. Kazakistan da Elverişli Yatırım Alanları Petrol/gaz ekipman ve hizmetleri, İnşaat, Gıda işleme/tarım, Telekomünikasyon, Tüketim Malları, Madencilik/İnşaat Ekipmanı Tıbbi Ekipman ve İlaçlar Metalurji ve Metal İşleme Ekipmanı Hizmet Sektörü Sağlık Sektörü Ülkedeki Özel Ekonomik Bölgeler Özel ekonomik bölgelere ilişkin kanun 1996 yılında uygulamaya konmuş olup, söz konusu kanun çeşitli değişikliklerle düzenlenmeye devam edilmektedir. Söz konusu kanun uyarınca özel ekonomik bölgeler (ÖEB) azami 10 yıllığına kurulabilmektedir. Serbest bölgelerde yabancı firmalar, Kazak firmaları ile eşit haklara sahiptir. Ülkenin ilk özel ekonomik bölgesi, başkent Astana daki İşim Nehri nin sol yakasının gelişimini hızlandırmak üzere kurulmuştur. Astana daki özel ekonomik bölge 1 Ocak 2002 de faaliyete geçmiş olup, bu tarihten itibaren 5 yıl süre ile faaliyette kalacaktır. 1 052,6 hektar büyüklüğündeki Astana Özel Ekonomik Bölgesinde altyapı, idari tesisler ya da barınma kompleksi inşaatı gibi faaliyetler için sağlanan vergi kolaylıkları: Tamamı inşaat projelerinde kullanılmak üzere ÖEB deki mal, hizmet satışlarından elde edilen gelirler KDV den muaftır. ÖEB nin varlığı süresince inşa edilen altyapı, idari tesisler ve/veya barınma komplekslerinin üzerinde bulunduğu alan, arazi vergisinden muaftır. ÖEB üzerinde inşa edilen binalar v.b. ÖEB nin geçerliliği süresince emlak vergisinden muaftır. ÖEB üzerinde bir serbet gümrük bölgesi rejimi yürürlüktedir. Astana Özel Ekonomik Bölgesi nin kuruluşundan bir yıl sonra 1 Ocak 2007 ye kadar faaliyet göstermek üzere bir ÖEB daha oluşturulmuştur. Sözkonusu ÖEB, Aktau kenti sınırları içindeki 227,1 hektarlık liman alanını kapsamakta olup, Hazar Denizi kıyısındadır. Aktau ÖEB deki vergi kolaylıkları şöyledir: Kurumlar vergisi muafiyeti, Öncelikli sektörlerde yapılan üretimde kullanılan arazi için arazi vergisi muafiyeti, Öncelikli sektörlerde yapılan üretim için kullanılan aktifler için emlak/mülkiyet vergisi muafiyeti bulunmaktadır. ÖEB de serbest gümrük bölgesi rejimi yürürlüktedir. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 18

Yukarıda sayılan ayrıcalıklardan yararlanmak isteyen firmaların Aktau ÖEB ne vergi için kayıt olmaları, ÖEB dışında yapısal şube kurmamaları ve gelirlerinin %90 ını aşağıdaki öncelikli alanların bir ya da birkaçında üretilen malların satışından elde etmesi gerekmektedir. Kimya sanayi, Plastik ve kauçuk maddelerin üretimi, Metalik olmayan mineral ürünlerin üretimi, Metalurji sanayi, Bitmiş metal ürünler üretimi, Makine ve ekipman üretimi Ülkenin en yeni ÖEB si, 1 Ekim 2003 tarihinde en fazla 10 yıl süreliğine kurulmuştur. Söz konusu ÖEB, Almatı da 340 hektarlık bir alana kurulan Bilgi Teknoloji Parkı niteliğindedir. Söz konusu bölge, aşağıdaki vergi kolaylıklarını sağlamaktadır: Kurumlar vergisinde %50 indirim; ÖEB deki araziler ilgili bilgi teknolojileri faaliyetlerinde kullanıldıkları takdirde arazi vergisinden muaftır; İlgili bilgi teknolojileri faaliyetlerinde kullanıldıkları takdirde aktifler emlak vergisinden muaftır; İlgili bilgi teknolojileri faaliyetlerinden elde edilen satış gelirleri için KDV muafiyeti; ÖEB de serbest gümrük bölgesi rejimi yürürlüktedir. Yukarıda sayılan ayrıcalıklardan yararlanmak isteyen firmaların vergi için kayıt olmaları, ÖEB dışında yapısal şube kurmamaları ve gelirlerinin %90 ını aşağıdaki öncelikli alanların bir ya da birkaçında üretilen malların satışından elde etmesi gerekmektedir. Yazılım veri tabanları ve donanım sektörlerinde üretim, planlama, geliştirme v.b. faaliyetler, Ve/veya bilgisayar sistemleri üzerine yeni bilgi teknolojileri yaratma faaliyetleri; Ve/veya bilgi teknolojileri alanında proje üretmek ve uygulamak üzere bilimsel ve deneysel çalışmalar. Petrokimya sanayiinde faaliyet göstermekte olan işletmeler için bulundukları bölgeden bağımsız olarak çeşitli ayrıcalıklar sağlanmıştır. Buna göre kurumlar vergisi muafiyeti petrokimya sektöründe faaliyet gösteren işletmeler için bulundukları spesifik bölgeye göre değil, faaliyetlerinde gösterdikleri performansa göre tanınmaktadır. Sözkonusu muafiyetten yararlanmak için gerekli kriterlerin karşılanması oldukça külfetlidir. Bu kriterler şöyledir: 1 Ocak 2004 ve 31 Aralık 2007 tarihleri arasında kayıt altına girmiş işletmeler ve üretime başlatılan üretim tesisleri muafiyetten yararlanabilir; Elde edilen toplam gelirin en az %90 ının Kazakistan topraklarından çıkarılan petrol ve/veya gazdan üretilen belirli ürünlerin satışından elde edilmesi gerekmektedir; Üretim tesislerine en az 34 milyon $ yatırım yapılmalıdır. Kurumlar vergisi muafiyeti, üretim tesisinin hizmete girdiği tarihten itibaren 5 yıllık süreç için uygulanmaktadır. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 19

DIŞ TİCARET Kazakistan'ın Dış Ticareti ( milyon $ ) 2003 2004 2005 2006 2007* İhracat 13 233 20 603 28 301 38 762 46 118 Ithalat 9 554 13 818 17 979 24 120 30 440 Hacim 22 787 34 421 46 280 62 882 76 558 Denge 3 679 6 785 10 322 14 642 15 678 Kaynak:EIU(The Economist Intelligence Unit) Kazakhstan Country Report, Ekim 2007 (*):Tahmini Kazakistan, dış ticaret yapısındaki dengesizlikler nedeni ile zaman zaman geniş dış ticaret açıkları ile karşı karşıya kalabilmektedir. İhracatının büyük çoğunluğunu petrol ve ana metaller oluşturan ülkenin ihracat gelirleri bu ürünlerin dünya fiyatlarındaki değişimlerinden önemli ölçüde etkilenmektedir. Örneğin 1998 yılında Asya daki mali krizin ardından söz konusu ürünlerde dünya fiyatlarındaki ani düşüş ülkenin ihracatının ciddi düşüş göstermesine neden olmuştur. Ayrıca ülkenin geleneksel ihraç ürünlerinin dünya piyasalarında Amerikan Doları üzerinden işlem görmesi nedeni ile devalüasyon, ülkenin ihracatında artış etkisi yaratmamaktadır. Diğer taraftan Kazak ekonomisi yüksek düzeyde ithalata dayalı bir ekonomidir. Ülkede gerçekleştirilen üretimin büyük çoğunluğu petrol ve gaz sektörlerinde yoğunlaşmış olup, sermaye ve tüketim mallarında üretim iç tüketimi karşılayacak seviyede değildir. Sermaye ve tüketim malları gerçekleştiren üreticilerin çoğunluğu ise fiyat ve kalite bakımından ithal malları ile rekabet edebilir düzeyde değildir. Geniş ve açık sınırlarından ülkeye çok sayıda ucuz, kaçak mal girişi gerçekleşmektedir. Petrol sektörü yatırımlarındaki ve üretimindeki artış sermaye malları ithalatındaki artışın diğer bir önemli nedenidir. Dış ticaretin seyrinde 1997 yılından bu yana gözlenen gelişmeler, ülkenin dış ticaret dengesinin değişken yapısını ortaya koymaktadır. Dış ticaret açığı 1997 yılında 276,4 milyon $ iken (GSYİH nın %1,2 si), 1998 yılında 801,2 milyon $ düzeyine yükselmiştir. 1998 Ağustos unda Rus Rublesinin devalüe edilmesini takiben ülkeye giren ucuz Rus malları 1998 yılı sonuna doğru Kazak piyasasının dalgalanmasına neden olmuş, dış ticaret açığı genişlemiştir. Bu gelişmeler karşısında 1999 yılı Nisan ayında Tenge de %30 oranında devalüasyon yapılmış ve 1999 yılı sonu itibarı ile ticarette dengeye yaklaşılmıştır. 1999 yılının ikinci çeyreğinden itibaren dünya petrol fiyatlarındaki yükselme ve batılı petrol şirketlerinin üretimlerindeki artış, ihracat gelirlerinin artmasına yardımcı olmuştur. Netice olarak, 1999 yılında GSYİH nın %2 si kadar bir dış ticaret fazlası elde edilmiştir. 2000 yılında petrol ihracatının iki kattan fazla artması sayesinde ticaret fazlası ani bir artış göstererek GSYİH nın %15 ine ulaşmıştır. 2001 yılında bu oran daralarak %6 ya düşmüş; 2002 ve 2003 te ise yeniden artarak sırası ile %10 ve %14 olmuştur. Yüksek düzeyde seyreden petrol fiyatları ve artan petrol ihracatı dış ticaret fazlasının 2004 te de artmaya devam etmesini sağlamıştır. 2004 yılı ticaret fazlası tahmini olarak 7,3 milyar $ düzeyindendir. 2004 yılında ihracatın bir önceki yıla göre yaklaşık %51 oranında artarak 20 milyar $ seviyesine ulaştığı tahmin edilmektedir. 2004 yılı ithalatının ise %39 artışla 13 milyar olduğu tahmin edilmektedir. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 20