ISBN 975-730643-6. Tarih Vakfi Yay~nlan Yddz Sarayl Arabacdar Dairesi Barbaros Bulvan Be~ikta~ - Istanbul Tel: 0212 227 37 33 Faks: 0212 227 37 32

Bogazici University Library Grafik Ugulama: Myra Ajans Tel: 0212 275 39 16-275 29 90 Rcnk Aynmr: Senkron Tel: 0212 212 49 34 Baskr: Numune Matbaasl Tel: 0212 629 02 02 Tarih Vakfi Yay~nlan Yddz Sarayl Arabacdar Dairesi Barbaros Bulvan Be~ikta~ - Istanbul Tel: 0212 227 37 33 Faks: 0212 227 37 32 Tarih Vakfi, "Bilanqo '98" Yayln Dizisi'nin gerqeklegmesini saglayan Tiirkiye IS Bankasl'na, Ba~bakanltk Tanltma Fonu'na ve 75. Yd Projeleri ana destekleyicisi Istanbul Menkul IGymetler Borsasl'na te~ekkiir eder. ISBN 975-730643-6

"Bu yiizyrlrn ikinci yarurnda meydanagelen en dramatik ve (...) bizigepmifin diinyasrndan koparan toplumsal de~isim koyliilii~un olumiidur (...) Terkurenin ancak iif boqen'nde esar olarak kiiyler ve turlalar hakim oldu: Aft-sahra, Giiney ve krwal Giiney-doju 4 a 9e Fin (...) AvruDa ve Ortad&&y&sinde sadece bir kgy&hh kaldr: Tiirki-a Burada kbjluliik zayrfladr, ancak 1980'lerin ortarrnda hdlh mutlak birpo0unluk olmaya devam ediyordu." (Hobsbawn, E., Krm 20. Tfizyrl Tarihi, Sarmal Yayrnevi, 1996, s. 336,338-339) Tanmsal niifusun toplam niifus iqindeki payl, iilkelerin sanayilegme diizeylerinin gostergelerinden biridir. Ornegn, giiniimiiziin sanayilegmig-geligmig iilkelerinde tanmcl niifus, toplam niifusun yuzde 5-yiizde 101u araslnda degigiyor. Azgeligmig iilkelerde ise,1950-1970 doneminde koyliilii&n hlzla azald~g~ goriiluyor ve ornegin 197011ere gelindiginde, Latin Amerika iilkelerinin hemen hemen hepsinde, koylu niifus azlnl~kta kal~yor. Bu donemde Twe'de de. hlzl~ bir traktorlesmenin esliiinde koyk&ds~~i~~c&b & dalealarl &. Ama, m r a eelindilinde. Tiirkiye'nin kornsular~nd.&&&b yiizde 20'lere inmisken. Tiirkiye'de hi11 yiizde 40'1 asmaktadr. ~nlii iktisat tarihqisi Hobsbawn'ln 198011er iqin yap@ degerlendirme, 1990'lar iqin de geqerlidir. Tiirkiye, Avrupa ve Ortadob'nun tek "koylii kalesiudir. Ama, bu durum, pazarla iligkisi zay~f, kendine -- yeten... -. kiiqiik ade igletmelerinin egemenligi anlamma gelmiyor. Bu yaz~da, Osmanh'dan devrallnan tanmsal yaplmn, Cumhuriyet doneminde izlenen politikalarla ne yonde degigtigi aragunlacak. Cumhuriyet'in kurulugundan giiniimiize kadar, Tiirkiye'nin tanmsal yaplslndaki degigimin doniim noktalanm, genellikle belirli iktisadi politika degigiklikleri ya da iktisadi krizler belirler. 1920'lerde libed, 1930'larda devletqi ve sanayilegmeye oncel'k tanlyan politikalar gudiildii. ikinci Diinya Savq~ ylllannda, piyasalara ve fiyatlara dogrudan devlet mudahaleciligi am. 195011er, yeniden liberal iktisat politikalanna don@ ve tanma oncelik tarunan bir donemi simgelerken, 1960'larda sanayilegmeye oncelik verildi, tanmsal destekleme politikalan siirdiiriiliirken, iilke ekonomis'i koruyan onlemler ahnd.197011erden 1990'lara uzanan doncmde ise istikrar politikalan ve ihracata oncelik stratejilerinin egliginde yeniden agln liberal ve serbest ticaretqi politimara doniildu. Bu qallgmada, liberalizm ile devletqilik, tanma oncelik ile sanayiye oncelik, serbest ticaretqilk ile korumacll~k arasmda gelgitlerin yagandlb donemlerin tanml nasd etkiledigi belirlenmeye qd~gllacak. Kurulu? Dijnemi I. DIE. Islatirtik ~~~f~~~~~ Cumhuriyet kuruldub orada Tiirkiyenin toplam niifusu 13,6 milyondu Bunun 10.3 milyonu koylerde yaglyordu.1 Koylii niifusun yiizde 22'sinin ig hayvan1 yoktu ve ade bag]- Ankara, r. 8.

ma bir karasaban bile diigrniigordu. Ekilebilir alanl~r~n ise ancak yiizde 5- yiizde 10 araslndaki bir bdliin~u ekiliyordu. 1920'lerin Tiirkiye tarirninda Osmanll doneminden devralinan miras~n etluleri driiyordu. Bu miraslli bagl~ca ozelligi,,ldaletsiz t o - w, c ~ a ~ & $ &, - + slndan b ~ ~ b ~ a k ~ ~ e ~ ~ ~ ~ ~ a. ~ ~ ~ ~.. 1912-1913 vlllannd~ vaprlan tanm baylmlan, Osrnanl~ doneminden devml~nan topr~k dagll~rn~na iligkin baz~ ipuqlan vermektedir.hadolu iqin derlenen ve 1 milyon aileyi kapsayan bu verilerr gdre&annvi a~lelerin wzde l'i to~uraklar~n yiizde 39'un~; a-@zde. 8 7 ~ i i i s i _ t 0 ~! ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 1 ~. ~ ~ & ~ ~ - ~ ~ 1. Karasaban: Anadolu insanlnln ve toprsgln yazglst, Cengiz Kahnnan q'wi. 2. Age, s. 29-30. 3. Bkz. janda. H. A,. Bir Yanm Mustemleke Oluf Tarihi, iktanbul, 1932; Reaya ve Krjylu, irtanbul, 1970. 4. Kurmus, 0,) Emperyaiizmin Turkrkiyeye Giri$i, 8ilim Yaylnlarl. istanbul, 1974, s. 106. 5. Novichev, A. 0.. 'Eaayr on the Economy of Turkey', C. lssawi (der.) The Economic History of the Middle East 18W-1914. New York, 1966, s. 68. 6. Hinderink, 1; Klray, M. 5.. Social Stratification as an Obstacle to Development Praeger Pubiirhen, 1970, s. 18-19. Tablo 1. 1912-1913 Y~llar~nda Toprak Da$l~ml Aile Sayls~ Ailelere Gore (yijzde) Toprab Gore (yuzde) Derebeyi 10.000 1 39 Topnk Agas~ 40 000 4 26 Toprak S~hibi Kovlu 870.000 87 35 Toprakslz Koylu 80.000 8 Kdynak: DIE, Turkcvr'dr Topiu~nml IY Ehonoinik Geljmenin 50 Ydr, 1973, s. 24. 1912 y~l~nda degi~ik bolgelerdeki 20 il iqm derlenen hilgiler, Akdeniz ve G'ijneydogu Anadolu hariq, diger tiim bolgelerde 50 deltardan az topraga sahip igletme oraninln yiizde 70 ile yiizde 85 ams~nda degigtigini; bu toprak.gmbundakilerin yaklag~k yanslnln ise 10 dekardan kiiqiik topraklar~ igledigini gostermektedir.2 Bolgelerin tarimsal geligmiglik diizeyleri aqlslndan farklilagmasirun h~zlanmasi, 19. yuzyll~n ortalarindan bqlayarak Batl'nln sa~lavilegmig iilkeleri ile yapllan serbest ticaret anlqmalarlnin egliginde gerqeklegti. Ozellikle Ege, varmara ve Akdeniz'in luyl bolgelerinde Avmpa pazarlanna yonelik iiretim yayglnlaglrken, ileri tarn teknikleri kullanilmaya bag land^; buna kqrlik, Iq ve Dogu Anadolu bolgeleri bu geligmelerden qok az etkilenmigti. 6 Anadolu'da, pazar iqin iiretim, ancak yeni yapilmaya baglanan demiryolu hatlan clvanyla sinlrl1yd.3 ksaca?,~smanli doneminde tarlmda kapitdist uretim iligkileri, bqlica hyi bolgelerinde, ticari iiriin iiretiminde, gerek sermaye ve diger girdiier, gerekse pazar aqlsindan Avmpa'ya bag~mh bir biqimde geligmeye baglamlgy7bu donemde, "Bau Anadolu tanm~nda kapitalizmin geligme siireci, Karaosmanogullan gibi upuz bucaksiz topraklara sahip ailelerin topraklann~ ortakqll~k veya yancll~k ile igleyen veya kendi kiiquk tarlalannda qalqan miilk sahibi koyliilerin topdanndan aulma ve miilksiizlegtirilme surecidir. "4 19. yiizyilin ikinci yansinda, lup bolgelerinde, qogunlugu Ermeni, Rum ve diger gayrimuslimler olan biiyhk toprak sahipleri, verimliligi mracak yontemlere biiyuk ilgi gostermiglerdi. Ornegin, 20. yiizydin ilk on yilinda, yalnlzca Adana'da yaklaglk 1.000 orak makinesi, 100 buharll harman makinesi, 25 qift-buharli pulluk ve 85 buharli pulluk vard.5 1920'lerin baglndaki niifus miibadelesi s~ras~nda, gayrimuslimlere ait biiyuk qiftlikler, fazla parqalanmadan Tiirkler tarafindan devrahnd.6 1920'lere gelindiginde, ozellikle Akdeniz, Ege ve Giineydogu Anadolu bolgelerinde guq- lu bir biiylik toprak sahipleri gmbu vard. Akdeniz ve Ege'de biiyuk toprak sahipligi, pazar iqin uretim yapan buylik $letmecilikle ortii~urken, diger bolgelerde biiyuk toprak sahiplerinin genellie koy dgmda yagadklann~, miilklerini ortakq~ ya da kiracllarla iglettiklerini, kendilerinin ise ticaret ve tefecilikle ugraguklann~ belgeleyen qe~itli kaynaklar vard~r. Ismail Hiisrev Tokin, 1932'de yazdgi rnakalelerde bu durumu ~oyle anlaur: "Ortakqd~k eden koylii, topnk sahibine istihsal yahut herhangi bir gekilde borqlanm~gur. Kendi hissesine dii~eil mahsulu borcuna mukabil toprak sahibie verir ve elinde bir gey kalmaz. Yqayabilmek iqin tekrar borqlarur. Ekseriyetle buyiik qiftliklerin yan~nda bulunan koylerin hallu, qiftlik topraklannda ortakqlllk etmek mecburiyetinde kaldklanndan toprak sahiplerine bu gekilde borqlanm~glardr. "7 "Bizde toprak sahipleri ekseriyetle gehir ve kasabalarda oturan tiiccar, esnaf, serbest meslek erbabi[&]... [Bunlar] ekseriye tediye edilemeyen borqlar mukabilinde koyde toprak sahibi olmqlardr. Bu vaziyete gore... koyde terakiiin etmesi icap eden milli sermaye bu tarik ile gehir ve kasabalarda terakum ediyor... Bqka memleketlerde gehir ve kasabalarda terakiim eden bu milli sermayeler, sanayiye, ticarete yahut diger bir ig sahas~na aku$ halde bizde pek kirll olan.m-tiihas~nda kullanhr. Koyde istihsal olunan fazla luymetler gehir veya kasabaya7fii2 oralardan murabaha kanal~yla tekrar k6ye dbnern.b Bir bqka kaynaga gore d( "Murabaha mahiyetinde kredi verenler umumiyetle o mahalin 1 tiiccan veya biiyuk qiftqisidi<9. -\...-_ --.--- Biiylik toprak sahiplerinin yukandaki ahntllarda sozu eden bu ozelliklerine kaq~m, kiiqiik koylulugii, igletme o1qe@ aqislndan tanlmlamaya qallgalm 1923-1938 arasmda Tiirkiye tanm~nda biiylik teknolojik ya da kununsal deggikliklerin olrnadguu goz oniinde bulundurarak, 192011erdeki dummu sergilemek iqin ilk kez 1930'larda yap~lan baz~ qah~malara bagvurabiliriz. Barkanlln 1934 iqin yap@ hesaplara gore, bii qiftqi ailesinin asgari geqimi ipn en qa$ 100 7.Tbkin. 1. H,, 'Thrkiye Kby lktisadiyatlnda lorclanma Sekilleri'. Kadro, 5. 3, Marl, 1932 s. 34. 8. T6kin, ismail Hisrev 'TOrkiye Kby lktisadiyatlnda Toprak Ranb,' Kadro, Nisan. 1932 s.14. 9. Atasagun, Y. 2.. Turkiye'de Zirai Kredi Kooperatifleri, Istanbul, 1940, s. 158.

Ilk makineleqtnf dineminin traktorleri, Cengii Kahraman aqivi. 1920'lerde Tarimsal [Jretim ve Tarimda Ilk Makinelegmeyi Tegvik Politikas~,,&In tanmsal uretim fazlaslnln olugtugu 1920'ler diinyas~nda Avrupa iilkeleri, Ymidiinya'run rekabetine karg~ tanm sektorlerini korumaya gallg~rken Tiirkiye'nin, Lozan Antlagmasl'na konan hiikiirnler qerqevesinde 1929'a kadar bu olanagl yoktu.,'~ola~~s~~la 1920'lerde bir anlamda zorunlu serbest ticaretci politikalar egliginde Yenidunya'dah bugday ve un ithal edilirken, diger yandan da, tarlmda ilk kez makinelegmeyi tegvik politika- Ian gudiilerek, iiretimin artlnlmas~ amaqlanh. Tiirkiye, aglrhkl~ olarak bir tahll iireticisiydi, ama slnai bitkilerin de iiretim degerinde azlmsanamayacak bir pay1 vardl. 1927 Tanm Say~rnl sonuglanna dayanarak, tanmsal iiretimin bilegimi ile ilgili bilgiler Tablo 2'de gosterilmigtir. Tablo 2. Tarlmsal ijretimi Yiizde Dagllimr 10. Barkan. 6. L., 'Ciftciyi Toprakland~rma Kanununuve TOrkiyede Zirai Reformun Ana Meselelerl', Istanbul Oniverritn, hrisat Fakultesi Mecmuas~, C. 6, Ekim 1944- Ocak 1945, s 90. ll.t6kin, 1. H. 'Thk K6ylirrunir Toprakland~rmal~. Fakat Nas~l?'. Kadm, 5. 21. ikinci Tqrin, 1933, 5. 35. 12 Birinci Koy ve Draat Kalkmnma Kongrai, A Seriri, Taklm 22. Ankara. 1938, s. 32-33, 43. 13. SarL 6. C.. 'Toprak Meselelerirniz', istanbul lhivenitesi iktiwt Fakulteri Mecml~sr, C. 4, TemrnuL 1944, 5.303. 306. 14. Ravndal, G. 8.. Turkey a Commercial and Industrial Handbook, Washington, 1926, 5.86-87. dekar gereklidir.10 ismad Hiisrev'in hesaplanna g&e, asgari geqimlik toprak 70-100 dekar arasmdahr.1l 1936 ylllnda Ziraat Vekaleti, iktisat Vekaleti ve istatistik Umum Miidiirlii- @'nun yunittiib "Zirai Anket" sonuqlanna gore ise, net ekili alan olarak 40 dekan kadar toprak igleyenlerin, kira ve faiz odemeleri, net tanmsal gelirlerinden fazlah, 40-70 dekar aras~nda toprak igleyenlerin, kira ve faiz odemeleri ise, net tanmsal gelirlerinin yanslndan fazlas~ru olugrurmaktahr. Bu dururnda net I00 deku toprabn bile asgari geqime yeuneyecegi belirtilmektedir.l2 Bu donemde nadas oranw yuzde 30, yuzde 50 araslnda oldu&- nu goz onunde bulundurarak asgan geqimlign iistiinde yer alan 'ona ureticiligin" alt SInlnlu 200 dekar olank saptayan arqtlrmalar da vardr.13 Bu verilere gore, 1923-1938 donemi iqin, nadas dahll onalama I00 dekarllk (net ekili alan olarak 50 dekar) bir qleuneyi asgari geqimlik birim olarak ele almak miimkiindiir. Diger bir deyigle, koyliilii@n en alt basama$ olarak talumlanabilecek kiiquk koyliilerin, koyliiliigiin biiyuk bir qohnluhnu olq- turdubnu, ma bdann sahip olduklan topraklann kendi geqimle~e yeunedigini gormekteyiz. Bu nedenle, asgari geqimini bile saglaymayan kiiqiik koyliiliign onemli bir boliimii, biiyiik toprak sahiplerinin yanclsl ya da kiraclslhr. Biiyuk toprak sahipleri ise, ortakqlltkla iglettikleri topraklanndan yuzde 50 iiriin rant almarun yaru slra, tiiccar ve tefeci olarak da kiiqiik koyliiliike dayanan bir sermaye birikimi elde eunektedir. 1920'ler Tiirkiye tanmlnl, bir yabana gozlemci ~oyle ozetlemigtir: "Tanmm iki ana diigmanl, go& krz ayru kigide birlegen, tefeci ve kasaba egrafi&... Kijylii qogunlukla biitiin yl kendine yetecek kadar hububat iiretemez... kotii hasat dwmunda, agktan i'lmemek iqin maddi yardma gereksinme duyar. Adeta hiq gqmaz bir biqimde her ekim mevsiminin bqmda gerekli tohum ve aletlerden yoksundur. Her defaslnda topraglnl veya genellikle yuzde 35, yuzde 40 araslnda falug faizle gelecek hasahn~ ipotek ettirdigi civar egnfa bqvurur. Sonuqta, borqlann~ nadiren odeyebilecek durumda oldu&ndan tiim baglmslz goriiniimiinii kaybederek zeng'i kompsunun toprag~nda igqi olur. Boylece egilim 'baglms~z' koyliiliigiin kaybolmasl yoniindedir."l4 ~riin p b u hlilrtu (kilo) Alan (dekar) Deger (TL) Tah~l 90,l 89,6 69,6 Baklagil 3,8 4,O 3,2 S~nai bidri 61 6,4 27,2 Kaynak: DlE, 1927Tnnm Saylmr, Yayln no. 614, Ankara, 1970. Tahll alanlnln yiizde 57'sine bugday, 9zde 26'slna arpa; s~nai bitla alanlnln yiizde 35'ine pamuk, yiizde 25'ine tiitiin ve ytizde 16'slna susam ekilmekteydi. Bugday~n ytizde 85'i,6 bolgede iiretilmekteydi. Bunun yaklag~k yiizde 35'ini IS Anadolu'yu olugturan iiq tanm bolgesi;l5 yarlslndan fazlasinl da, aynl zamanda onemli slnai bitki iireticisi olan Ege, Marmara ve Akdeniz bolgeleri saglamaktayd. 1920'lerin ortalannda tanmn durumu Tablo 3'te bolgelere gore sunulmugtur. Tablo 3. 1920'lcrde Bolgelere Gore Bazl Tarunsal Giistagekr Bolgekr Ekili CiQ Ailc bqma Tanm Tahd Baklagil Sinai alm niifus net ortalama makinelen alanr % slam % b~tki Pay1 % X 1 etdi alan &$nu X alan~ % (dew 1. Ortakuzey 19,l 16,4 27,8 25,2 20,3 15,O 4,9 2. Ege 19,O 17,4. 25,2 11,7 175 36,7 27,8 3. M m 12,l 9,5 31,4 6,9 12,l 9,2 13,6 4. Akdeniz 11.3 6.8 40,5 19,3 9,6 6,s 38,l 5. Kuzrydob 4,7 5,6. 22,O 41 5,l 1,l 1,5 6. Giincydo& 4,3 S,O ' 202 33 4,7 2,9 0,6 7. Karadcniz 9,9 17,7. 14,9. 10,8 10,l 11,5 6,4 9 Ortadob 7,8 10,5 20,l 1,9 8,3 5,2 3,3 9. Ortagiiney 11,s. 11,l ' 20,l 14,6 12,3 11,8 3,9 Tiirhye 100,O 100,O 24,9 100,O 1m,O 100,O 100,O ls.o~kuzey, Kaynalr: 1927Tnnm Snym~. Ortagiiney w Ortadogu.

,. A JOA~ pua3,,zamapns nim qfeq v -ev@u? ng whpq ~ s a u e ~ w p qnpunpq do1 Nnq elre@eq jd~z YP,nloP vipd!pad 66 VYZ?@P g h! -euv ~ JIU0% IAalh JJZ~W UIaq Fpd,Of61 'JqQ@o5 ISdm mqauegq $33 p~ maq 'ueqewq.,108709 eqq.np tun uatqedd yalarmlem lemz I!nq ~~:,'%4~~7 ep-yn'umpgod nak -~I@op-a saqa azpuoh~ vpd pad ~p+'pur[a% e,oe61 --aiqvd ~~ u ~ awad e mmiqm[lrul 6~saqyl;nd q2jadal73 ~~Slu?ua~ l a d ~ arnasal l ~ ~~~~~ " qes rrq hu$pa ~ l anpoi(nph q?@pmsnioq ammsalau?@m ml -qq'm[o r~[u - egep ap Waq uep -es Gqdeh mpqs ddn adauna odap m ~ ~ @ ~, 0OIP 0 0 tpi9e61 dns 'I@nplo 5m qq mf3dn 705 urn 'a,ooo 992 a EL61 '1dm FM nelo -eqes y5! urn nmq % npd~p a~al 000 OIZ JPALZ61 zamaua~d~s '?n Ep,9 61 '~~,zbe.i ~l,ee61 lsdes -~waulp u ~ d ~ d P ~ U O usrnm ~ ~ I Y -I, yzq 705 a~98 arnsa~rsedq mam Jolm (hwqs lqa ~ g ong d -nd ha, ap,~nlms~ apyzal ej mmsdes pnnd ap ama rr.msnmpu sflunrana appem?q oqop nq uaiuaa apu,nsrunsua leu -07 nusaj vfl errlo1 aqgl IRI ~ ~ ~ msamuap 0 8 ~ 0 pplermuzal e m "Z F'VH W sr'n~~o~~e~rre * -e~lpd ljmqi 2V nm"r( ajm P eqep 01 apzd ajal!5yd' U ~ J ~ 20s A -Jma sebi an "JUJWPJ~~P -mn% vemu sszz "51 ~umi-q demde~ w5yr5 epe id $~aq lemq PU F Q *'"I ~ '"'Tqa uap"!jvv-' "wqd 'ue@"" 'I-' ap nplodqsr --lpy 5aq m(punp G ~~oi umuapmyr) -m51ana5~a5 ng qqhukp e~n7la1lsed muelelm cq05 uepmnmle J~J~W mwly VP,~~JL u ~ b ~ h -el nq 1339~qeded @nnnd 000 001 Jolw ue@5 eller( @e ~ ~ p 5 rn OP-SE e ~n~lnl~d pqnq +do1 ue10 r~edoql UN,J~J~.L JVU.yr5 eury n7ajllns Japad -em UUL? u n q pmazn~ ere[lmu -q@s ESL PPUWH al~$n [PeAaN ' J ~ l ~ rapuujlau?@w n leulz. ~759% uap,mal ~P,OE~I UeJ!ZeH 01 'JeTrpm tpunjoz YeUl -WIUI! ruaa JJPJmWq VaP -au ng 'rpre110anpq qq eqcp ue~ -TmueT[nq epmm 'jamrpla pvy -el logad '!saurhp nppq mpe$ upn psunre~ aptsi wqng.npp nu -qmq vwouoqa dunp uesemod etunuos qd,5z61 '1se17ou quop ursnre ypursdes ~017~1 awal nq sesseq eqtp 'amsalauym psmml ''rnhpdd J~Wl u!$!i! a@?? -uals! apoll]lea unun,oi apzd ump pwuel ep,euepv epn[[lli ng.mfnu -l@p JOlTJl 0s ajapkj$ nlslnjel aj -apes rseqmg leuy ep ng.~shrn -'Jt'lznl ep WP umle nq as! Jl,SZ6T.Jlpaqamppa u!mqel ntnpunlnq JOW 10s xazn VWIO,,r(=m 13-q -nq,, s,98~ 'ep~efi n0,mhmdo~ aiamlalf!!spual nun,of 'hun4ep arap5g5 ~,OP 'Sm@ J~IV o,! 1s -el[rreg leu!^ aruos uamaq uepursem mum r~ueqd 'n~nuos unung.npal -qamas! qaquapajap epurseruos benes '!iial!sedaq r%r~seln aju!sajns knm @ems a q m aduna,rps~rp -a% lalamapap q![oloqa~ pad ISPAES ed$a!~uu!g uepued a10.mnpmtuu nq laud re^ rsempn eapap an ualaqm leenz @JVI~'?O~!!py -la u?amx '~PJOI~ IY qama '14 -ap ~ ~ d,mfnrulo o l uelddel lama rpauo rpnlk~es qu,adynl.~'pnn papau 31 'l'p u@!p 51 u~q muna '~ps!m~pq ~ 1J!q 4 JlaMY ~ aptu -od!sampnbqaqm ulmrnl ap ad -yj" EpUlSelUOS 1h.k~~ SnlNJnX?IS&! ununpjo 'hu[o uapau au -rsemfieq 1% euodsezqam cp -ml rseure[feq urursnqs ah! 'dns -np upgajn '~sempze unun~n25! les - m l epulsars rfeneg edma puu!~ 'np~odph8,pr, apzd mades vnnd 'rpze 705 ades E.yalSp~pa8 Joqen ~anq Lag pap mue~ qsq! adamali! TJ~OI!q@ up9 apezdaa I~EH nnnqan euepy,qn qrm~~l xp~odrlrpa ymye~ @np JP,Z161 Jl!!5y!5 T J!q -p anadrpej u@nnnd OOS'LI apufl! ~PU~J~EI ~~IJIUIS -!A V~V ap,it6t 'Jpf~aL!Paq eu ady~g n~p%nq 'epurnlli -1selIXl aunumu qaj>j!3~8 pu3j3 TQ 518uelSeq uru,rsenas eauna puu!~ m!tjqi!s!q a~!pala0 empv aptl061,msnusr@s edem~qfeptsded uepplind yoiqen 711 'rpze yad as! rsrdes Eql1"".SolaN,,!%plrp>S ~p,q!~laa papolp~ hsqe5 ap!zuag,npolnu ap,8061 JAuep~nllnd r%t1nded Ju,!q -alqaty eue~vda0 NTZ UFX.......-,,nS~mSep@od ap,euepv a11 a83 'ek~l nlung 'IIpJodnunpq zo~eq ~ 9apu!5! f uep1"~ adyw wn%nq a1,?161 'nsrunre@es uapjallqomoq -01 v@i layareq uualzojeg,nsruf( -ed palzoleq 507~1705 aqep 'Snusru -I"]" uapoleq jyiq Jasm ueyaq uepun?nplo m ~ depsnq q uas ap, ad -YJX 'J?S!wl!lr?a8 ep~6l81 npy - C J ~!5~5'lml?@P,R~J.L TJ -40 q! 'zoleq uelo!saupm uerujsh ppnw Isalnl aunmnn eucpv a],f061.~uswded ~e[amslle5 u!5!!samlpasrn!uaq a~al!51j!5 uueignllnd eqjeru,,ua~a,, ua~aq!~! ue~,o161 rputq~81azn8 nlol!map lep?ea 'pa7~!s nlokrpaa.~ohmue]seq aiam -WJO ~ P, J JP,8061 Y ~ 'a~,?"zl ap,z061 ~~Wllnd J!maPJ!PH 'JQ~W -1rM e5vplo ep,eduq an q~sn ']as -!qe~~quo.@'ale]@uc$ 'es!uen 'mp -dy 'aliinlob nmzi uanqp! uap,r6!31 rmp[n[lnd,,zob~j!~,, an,,~an!10 uelo qajn uc7uaury uep~eplnlpd -ya5 epe uapaur5g8 say~a3 an n~ely uala% d,euepy a,\ I!sa7rleg 'u'pdv 'Jrnaf.o[%J epulenos dents 81-LL81 r~udy (ynfrmmlfeq edemlrnellnq u -evpd!dp ueqa~g an 7aleg mlzs -mj a~ja~!5 @V IF ~ J W ~ ~ -SO uedamlo uemnlsnqq appapadel -? u'pdv a~ auqq,qaqauna pa8 npq 9Jal,SL81 pap u!s!5a8 nu -uel ualtdel aflualauyem ah ]ale leu -!z 'uepmuel m[tded elueqes an znqo

~ F,y,. i I Slnai bitki uretimi, az say~da bolgede ve bu bolgelerin iqinde de az say~da ilde yobnlagmlgu. Tiirkiye ortalamaslna gore, aiie baglna net ekili alan, en genig Akdeniz, Marmara ve Ege ile t~hll bolgesi Ortakuzey'deydi. Tarlm makinelerinin de Iq Anadolu ve bu luy~ bolgelerinde yogunlagtlg~ goriiluyordu. Ekim alanlar~n~n genigletilmesini amaqlayan makinelegmeyi tegvik politikasl 1924'te kabul I ~qvekjiet~e.&sat Veaeti'ne yazd~j~ tezkerelerle, aaktor y e ~ e &$andan at hasuu istemighr. Atln gekim giiciine dqanarak tanm. detlerini aimna politikasmm iilkenin tiimmde eddi Lalmara da ban kesimlergde etkili old* anlqdmaktah. Bu b& yorelere en slk verilen amek Polath ydresih. Bu da Polath'ya "Anadolu'nun hububat ambann denilecek derecede iin ka- 1930'lann ikind yansmda tanmda h-akkjr kdhmm ycmden gundeme girdib godmektedir. 12.2.1937 tarih ve 3130 sayb kanunla Ziaat Vcldeti'ne bag olarak harekete gegen Zirai Kombialar Idaresi'ne; m h e ve alctler L hayvan satm almak, b~tlu ve hayvan hastal~klanyla miicadele ermek, k6y kaikmnas1 Ile ilgh ~~IIII $en yapmak yetldleri venlrmgu. Inceleme donemhz iqiide tam- <. 6. Kerwteclo4lt1, 5. Z., 'Blrde Zlraat I Aletlerl ~eselsl', DdnYm, No 29, Kar~m 1934, 1. 198.. 7. Slller, O., Tdrkip'de Tmmffl Yapinin Gelljlmt t923-1938, B@a21$1 Oniyenltesl. Istanbul. 1981, r. 1824. 8. Tekell. 1.-llkin, S., 1929 DYdya Bunal~m~nda TO~klyc'nln~ktIsadl hlitlka i Arayijhri, T~lrklye Be/gesa//ktkt TddhL : ODTO, Ankara, 1977, 189 9. IstatfstIk Ylli@, 1939-1940, C. 12, r. ; 286. - r lh 'Maklne Ma~atllll', DdnJm, No. 5,:,! Ekim 1932, r 31-32. 11. Gdkg6l. M, TOrklye Bugdaylari, C. 1., 1935 s 216 r a Onu, vafua gimdi u ~ u bir z riiya gibi hanrhyomz; hkin o yenilik biu hakikani, bir vaha idi. Daha doh- su zinatimizde bir dcvre idi. Bu devrede Tiirkiye ziraati cin garpqa dond~i ve delilendi. Birdenbie takatinin iistiinde p,~ut~u bir.hareket iqine girdi ve bir hamiede makinele~mek istedi. Onun iqii bu devreye mak~c devresi de9, fakat makine: lepek dcvrcsi diyomz. Bili yomz: son viziyerte, Kaiaman'da bir (if~i- B~ sevdasl zinatim,zi vht. nin~kendisii bqtan ghan bu yos- siz sarmlsn, ~ii,,kii onun ne t e ma ~ iizehe kazmasile yiiriidugiinii zom ne de sermaye kuieti vard. Ve bi h~ yayh ik pudad: L h Tiirkiye ziraati gok yetirjtir- YON^. mek istiyordu..' ' Goriiyomz: Vafua onun kotii vasltalan, yanm $imdi Anadolunun en umulmadk tekruge qhd$ krymetlendirile- yerinde, en sapa koyiinde makinemiyordu, deier fiauria, saulamyor- le~mek devrinin dokiintiilerini go: du. Bunarahen Tiirkiyede z'baat. riiyoruz. Bylu avlusunun biu kalebol istihsal kaypmda idi. Onun side,boy boy, ~ekilleri kay~p olmq, i@ ijfqi biriken ah tetini makine- parplan birbirine kaqq bi yt&n ye verdi. Bu para ticirci bilangomu-, duruyor. Bunlq her ciiten makine zun ithalat gdziinc bas& yabanci iskeletleridir. Ve bu kose makine - Bu dnce mccerret bi 6kir olarak memleketlere gitti, I$ biiunla bit-, mqawpdr. Oraya $4 ubmyor. '' ' belirdi, bilihara sozlegn. B a d m me&. Makineye' aylu ibantta ye-. Yahz horoz bu mqaw bir anhaiz~nda "makineli zuaat" paiolasl dirmek lazlm& ve makine$ Tiirkip ;-repol~gibi gez&iyor. - ~., halinde gezmege bqlad. Faliat gok ziraau hayw. yedirerek.besle4.., Diisiinijyomz:.,,,...,... - siirmedi, Tiirkiye'nin en biiyuk ~eh- ilk mesele, tabiat insam, ileri t&-,.ae d k m m,yli? H~+,,, h! rinden Anadolu'nun en 1ss1z koyiine, @ sslmna binince pkh. 4te bu @:,...:i, kat.pfgii krtan &e bi*. :...., kadar bu parola, biitiin memlekene manda makinc :~+$e&hn ~ t?: r4he saral;l&a.&s~u~gu,,, olmadim. sez>&;, KGys $lar;&.'"..:"...l.....',.... pp,ottii.,, muz ;..-.i::-:%-y ~"i*,,.-.. sdnra ter?&nii e.d,,cifgi air&i&~, -:..,::: "...."........: :: EL-;-. hdo1uda.cez!.li makine. I "e, d...,monf di,:.$iip)eslz.?a*- rnakineleje~et~ vhlan gafil maku~e miitehasslslan, b,' % pdan e+ji'ik+&i;(:& kum&'makini ajanlaii goriildxei:,...iidedi, :..:.-'...-.: :,;.-$.-.. ;..?. ::'"..... > 2... -.,, -, 5-$Gaw &ke* ~&fii,--& ;,a;7 BiriUerinin Q& bir.tiirk,.- Yo]di makink. mi&j,$.@z =rnwlgiin c~ti~i.;~~ei;~~; yenin desm, ikincilerin ellerinde Tiirkiye'nin yollan, geldiij yerle*:,.e ye,&j&dha &Jia@&-,&': ge~it ge~it memleketlerin Sarflann-. kine benzemiyordu, bu sebe ten ygr! b$du& takdird~~&k~,is~m, '... ' "', '.'' dan (*ma h&lar, anundann ~apdad,,~indeledi. so& ti;$ih":' ' ' ' ' h a gclecekcir...&c*:~nd$%$, gantal&.,da tiirlii tiir]ii kadb;aala. ' en &tam;li 'yer&de-,h&d&:?~ifgf.:;,!';,>"' "' ' ' tekni%, ' " ' d$&l~ege :'-: adres dekerleri v ~d..:. gim& de bicanslzl,c& wlarlasih: ',$,$&bzjz:. B+ SifgiF.bu;$~':.:,... 'Bii~ bunlar hadolu F-.s& g6-,s(j&jedi,-:,,.,;' :.;-',.?..,. -. d.. ;. ll.:- f-;';. ', i ~miice~edai,.tasdutl&&&.&*",;,.' ziine, kafaslna de3, I&in g6nlhe ~$i m&e ndm&, girdiler. Ve orada makine sevdasl yapma& bqlad. Laki ansrvn bi alev gibi parli&.-nihayet.... '. fi mutlak @,ti@ Ti&kiyenin deniz kaplan.dm zorlad, M&; kadx agllda;. DGnyanm dij* bu- de" hid, &bi;i& d. ca$ndaki cndiistri, Anadoluya had Ian pargay bigimine ibkmak 'kabil-.'.,: :1.1: had, 6mek 6mek makine kusmaia.dcrjldi. CifG naqar nddneyi, aylu-..,,..$eyket bqlad....,... >..'

edilen bir yasayla bqlad~. Bu poliukanln iig Onernli uygulamas~ goylece ozetlenebilir: (1) tegviklerden en az 500 dekar igleyen, ya da 1.230 dekar zeytinligi olan, ya da 50 dekar bag-bahgr sahibi olanlar ile en az 200 kiislikbq ya da 50 biiyukbag hayvaru olanlar yaralanabilecek, bu kigiler ve yard~mcdan askerlikten mud tutulacaku; (2) makine girdilerine ve akalyhta giimriik mulfiveti saglmacak ve (3) devlet mall uaktorler, elverigli kogullar~ la biiyuk qiftqilere kiralanacaktl.16 1924'te 70 uaktor saun alan Ziraat bank as^, bunlann 40'1n1 qiftsilere kimlad~. Bu y~llarda Tiirkiye'de 486'sl devlete ait 501 uaktiir vard~. Bu uaktorlerinin 54ii Is Anadolu ve Dogu Anadolu blgelerindeki 16 ilde, geri kalan~ Ege, Marmara ve Akdeniz bolgelerindeki 24 ildeydi. Bu 24 ilin ll'inde ise, traktorlerin ylizde 725 toplanmqa. Bu aq~dan Adana, en onde gelen il durumundayd.l7 ksaca, makinelegmeyi tegvik politikas~ndan en biiylik pay1 Ege, Marmara ve Akdeniz bolglerindeki biiyiik Sif'tCiler ald. 1930'da bu politika sona erdiriiirken, tegvik edilen kigilere biiflk tazminatlar odendi.18 Buyuk Diinya Buhran~ ve 1930'lar Geligmig kapltalist iilkeler, 1929 diinya buhranm~, talebe gore agln iiretim fazlas~n~n dogurdugunun bilincinde olarak, ozellikle tanmsal iiretimi luslc~ trdbirler geligtirirken, Tiirkiye'de de benzer politikalar onuilmigti.l9 Oysa, Tiirkiye'de agln iirctim degil, ht iiretim soz konusuydu.tiirkiye ekonomisi, iki onemli kanaldari dunya ckonomisindeki krizlerden etkilenmekteydi. Bunlar dlg ticaret ve diinya tanmsal iiriin fiyatlanndaki dalgalanmalar ile dg ticaret iqin verilen yabanc~ krcdi hacmindeki degigikliklerdi. 1926'da, Vzde 12,6'hk bir payla Tiirkiye ihracaunda iiqiincii iike konumunda olan ABD'nin Tiirkiye'den gelen tanmsal iiriinler iqin giimriiklerinde muayene garu getirmesi, gerck ABD'li gerekse Avru-,, pall irhalatqllann verdikleri ticari kredilerin kesintiye ugramaslna yo1 asa.20 Bu karann alln- 17, Cumhun'yef 5 maslndaki siyasi neden, kapitiilasyonlann kaldvllmas~na k q olan ~ ABD Senatosu'nun Lozan Antlagmas1 qerqevesinde saptanan ticaret anlagmasln~ onaylamayl reddetmesi, aym za- Ekim 1924. manda "Ermeni az~nllk sorununnu yeniden giindeme getirerek, Tiirkiye ile diplomatik Tar~m~l iligkilerin kurulmasln~ geciktirmesiydi.21 Bu kararln iktisadi yoniiniin zincirleme etkileri gozlendi ve 1926'dan baglayarak, ticari kredi hacmindeki daralma siirdii, bu nedenle ta- 1938), 00 yaymi,,stanbui, 1981, nmsd ihracat olaganiisti etlulendi. Tiirkiye'de 1926'da baglayan buhran, 1929 diinya bus. 19.29 24. nd~nuyla doruga ulqn. 16. Ravndai, G. 8.. age., naziran 1924 ve 15 18. KdymdSilier, O., j'orkrye'de Yapln~nGeli$im1(1923-19. Bk2. Hatipmjlu j. Turkiye,deZirai ~uhras Ankara. 1936. s. 102-103; 'On Yilda Tirrkiye Ziraati,. mum s. 16.1933. 20. me EcoWmfs 30 d~ Ekim 1926. Buhran ydlannda, Tiirkiye'de tanmsal iiriin fiyatlan geligmig iilkelere gore daha hzh; sanayi mamul madde fiyatlar~ daha az dugti. 1929.1932 aras~nda Tiirkiye'nin bqhca ihraq mdanndaki fiyat dii~iigleri, fin& ve afyonda @zde 73, incir ve tiitiinde yuzde 50, pamukta yiizde 48, iiziim ve zeytinyabnda yiizde 43 oldu.22 ksaca, hem is ticaret, hem de ticaret hadleri tanm kesiminin aleyhine geligti. 21,.Why 193011arda, iktisat politikalar~nda sanayilegmeye oncelik veiidiej isin, hlikiimet bir yandan Democrau Defeated pamuk ve gekerpancan gibi temel sanayi girdilerini desteklerken, ote yandan, bugdayda tathe Turkish Treaty', The literaryd,ges290cak ban fiyat politikas~ giiuneye baglad. 1932'de bqlayan bugday taban fiyat uygulamasmm 1927.5.1011. amacl, donemin Ziraat Vekili Muhsin Bey'in belimigi gibi, hububat iireticisine yuksek fizz. meeconomi*f 8 yat vermek degil, fiyat dalgalanmaslru azaltmaya yonelikti ve bugday~ "...hakiki mkyasln- Temmuz, 1933, r. 93-94. da degerlendirmekten qok uzak(u)."23 BU konuda, Prof. Dr. Korkut Borata~r'ln, kanld$- 23. Kar~nca, 5. 2. Temmuz 1934.~.11-13. mlz degerlendirmesi goyledir: "Bir yandan bugday fiyatlan, dolay~s~yla iicretler diigiik tu- I tularak bir biitiin olarak sanayi kesiminde ve ozellikle devlet sanayiinde fliiksek bir serrnaye birikimi temyosu surdiirme imkan~ ymulmlg, ote yandan (pamuktan bir genelleme ya- I. parsak) sanayinin hammadesini~olugturan tarlm ii~nleri fiyat politikalanyla desteklmmig- I i tir. Bu hammadelen' ge~iig olqude kulhnan ve maksimum Er peginde kogmas~ zorunlu ol- ' mayan bir devlet sanayii kurulmaayd, bu donemin serbest piyasa kogullan iqerisinde fiyatlarln bu grup gift~ilerin lehine seyredebilme ihtimali, herhalde pek kuwetli olmazd1."24 1930tlarda, Nazi Altnanya'sinln sava? stoku yapmak amac~yla Tiirkiye ve Balkan iilkelerinden, gok diigiik olan diinya fiyaun~n bimz ustiinde fiyat vererek bugday saan almasmm, hem bugday ekim danln~n, hem de bugday ihncu~~ln artmasu~da onemli bir rolii oldu.25 Tokin ve Ilatipoglu, 1930'larda hububat iiretiminin niihsa yetecek diizeyde olmad$m, 1 ihrag edilen bugdayln "koyliiniin bogazlndan kestigi miktar" oldugunu belirtmekte, "koylii bugday1 hymetli meta telakki ettiginden onu paraya qevirmeyi daha faideli bulur" degerlendirmesini yaparlar.26 Buhran ydlannda, ozellikle hububat yoresi Orta Anadolu'da erkek nufus, vergisini de- mck ve ailesinin gegimini saglmak amac~yla kiiy dqlnda ig aradkmdan, erkekleri bogalmlg koyler yayg~nlqm~gtl; "... buhran, Tirkiye'de servet, miilkiyet kuruplagmas~na, yani iktisaden mukavim olmayan koyliiye ait istihsal vas~talanm iktisaden mukavim olan ziimreler elinde toplanmasma sebep olmugtur."27 hsaca, kii~iik bugday iireticisi hem kentlere go$ ederek sanayilegmeye ucuz iggbcii sagad, hem de kii~ii koyliiniin tiiketiminden keserek katluda bulundu& bugday ihrac~yla, sa- Atatiirk, Oman FifUigi'nde. 24. Boratav. K., "Byiik Dimya Bunailm~ iqinde Tirkiye'nin Sanayilqme ve Gelisme Sorunlan: 1923-1939', Tarihsel Gdkmi kinde Trirkiye bnayii, Ankara, 1977, 5.10. 25. KdymedSilier, 0.. '1930'larda Deviet~ilik ve DI Ticaret', Beziri Univenitesi Dergili, C 6, 1976. 26. Tdkin, i. H. 'Tfirkiye'de Hububat Siyaseti'. Turk Ekonomiri, 5. 1, 1943. r. 10: Hatlpoglu, 5. R., TOrkiye Ziraatinde Hububabn Yeri vf Ehemmiyetl, Ankara, 1937, s. 13. 27. Tdkin, 1. H., Turkiye Kiy ktisadiyat!, Istanbul. 1934, s. 145.

28. Uygay. 0. F.. (Zlraat istatistikieri MiidOrO), 'Toprak Meselelerimiz'. TGrk Ekonomisi, 5. IS, Eylirl, 1944, s. 79-80. 29. Sary. 6. C., agm, s. 317. 30. Tezel, Y., Cumhuriyet finemi Iktisadi Tarihi 1923-1950, Yurl Yaymlar~. Ankara. 1982, 5. 353. 357. 3. Cumhuriyei 'Toprak Reformu 15 Maytr Tart~)malar~', 1945. 32. Cumhuriyet, 17 May15 1945. 33. Cumhuriyef 18 May15 1945. 34. agy. nayilegmenin temel girdileri ithal edilebilh. Aynca, bugday fiyaun~n diigiikliigii, tanmdan sanayilegmeye kaynak/deger alugl anlamma geliyordu. Toprak Reformu Tart~$malar~ 1930'larda bqlayan toprak reformu tartlgmalarmdan anlagidgl kadanyla, hiikiimet, biiylik toprak sahiplerine dokunmadan, toprakslz koyliiye hazine arazile~den toprak verilmesini amaglanugn. Bu tartynalar s~raslnda, Tiirkiye'de "biiyiik miilkiyetin miihim bir mesele olmad~g~," 2.000 dekarhk giftwdere biiyiik miilkiyet denemeyecegi, g ~ ibirinci i Diinya Savagl'ndan sonra Cekoslovakya'da bie 2.500 dekarl~k giftliklere el konmadk yolunda uzman aglklamalan yapimg;28 topraks~z ve yoksul koyliilerin "toprak darll$run nedeni, "koyliiniin sermayesizlirjne, bilgisizligine, zihniyet ve mesleki ahlakla ilgili amillere" baglanm1gtl.29 Ama, koyliiniin "sermayesizligihnin biiyik toprak sahipligiyle, tefecil~kle iligkisi dile getirilmiyordu. Yaklqrk on yd siiren toprak reformu tarugmalan slraslnda biiyiik toprak sahiplerinin meclisteki muhalefeti giiglii bir bigimde siirdii. Ornegin 1936'da 1smet Pagalnln, "Yurdumuzda toprakslz giftginin saylsl her tasawurun iistiindedir. En ziyade topragi thim edilrni~ yerlerimizde bile, koyliiniin yarlslna yalun bir miktan toprakslzdr" goriigiine kargr, Eskigehirli biiyiik toprak sahibi Emin Sazak, toprak reformu tasansl geri allnusa Beylkkoprii'deki 30.000 dekar topraglm devlete hibe edecerjni soyleyerek, tasanya karg~ g~luyordu. 1945'te glkanlabilen Ciftgiyi Topraklanduma Kanunu heniiz komisyonda tarug~luken, Cavid 0d1n belirttigi iizere, "zarars~z" bir hale getirildi, 1948'de Cavid Oral tanm bakan~ oldu ve 1950 segimlerinden once, kanun, higbir ozel arazinin kamulagunlamayacab bir bigime sokuldu.30 Toprak reformu tarugmalan slraslnda toprak reformuna kary olan baz~ milletvekillerinin goriigleri gu noktalar euahnda toplanmlgu: Tasandan acl duydugunu belirten Seyhan milletvekili Cavid Oral'a gore, Tiirkiye'de toprak darh$ yoktur. Ama, zeki ve gahgkan Turk koyliisii modern vasrtalarla donanlmam~gu. Ona gore, "Bu tasan gahsa biiyiik ziraati menederken, devlete bizzat biiyuk ziraati yaparmaktadlr. Devlet igletmelerinin maliyeti ise tasawur edilemeyecek kadar yliksektir.i13l Kendisi de biiylik toprak sahibi olan Adnan Menderes tasanya iligkin goriiglerini goyle dile getiriyordu: "Ziraatte geri durumumuz toprak mdkiyeti rejiminin elveri+spli@nden de- @dir. As~rlarca geri kallpmlzm sebebi, zirai ve iktisadi sahadaki geriliktir. ban kaldrdk Fakat vasltah ve vasltaslz vergilerle giftginin yukiinii arurdk. Tanm bakdb yahz hatah istatisdkleri tanzim etmekle miikellef bir kadro gegindirmekten bagka ig yapmad. "32 Halil Menteg, 50 dekara kadar kamulqnrma yapdabilece@ni ongoren 17. maddeyi gok tehlikeli buldu~+nu belirterek goyle diyordu: "Kasabalardaki hallun yiizde 805 bu durumdadr... Sayllan 1 milyona yalun olan bu giftsiler orta s~ruflarh. Bunlan sefalete mahkiim edeceb. Bu orta smf, bujuva s~rufidr. Ve demokrat bir memlekette tasfiye edilmez, takviye edilir. " 33 General Naci Ozdeniz'e gore ise: "Benim 'mal~m' dedirjm bir geye bu tasan Imahn deg' diyor. Nigin benim m h a kaq~ emniyetim sarsis~n. Memleket genigdr ve iglenmemig yerler goktur. Bir yandan h~ikiimet kombinalanyla genig arazi igletmekteyken, bqkalanna vermek igin nigin benim mahmdan alsm. "34 Tasaruun lehinde konuganlar ise sosyal adaletten soz ederek, bu tasanyla orta igletmele~ kalhlmay~p guglendidece@ni sawndular. lkinci Dunya Savay Y~llar~ Savag ylllannda, savag ekonomisi kogullan geregince, devletin ekonomiye miidahale alanlar~ geniglerken, 1937'den beri devletgiligin bir biitiin olarak gevgetilme politikas~ da siirdii ve devlet miidahaleciliginin ozel sektore zarar vermemesine ozen gosterildi.35 1940'ta yimiliige giren Milli Komnma Kanunu, gerektiginde zorunlu iicretli qallgma getirirken, ekilen her 40 dekar arazi igin bir qift okiiziin "milli miidafaauya katlu amaclyla devlete verilmesini ongoriiyordu. 1942 Varltk Vergisi ise, hakslz kazanqlan bir defallgna vergilemeyi hedeflemigse de uygulamada, abrlrklr olarak az~nlik tiiccara yonelmigti. Savagln bailnda tarrm mahsulleri fiyatl serbest birahlmq, hlzla artan fiyatlar nedeniyle Toprak Mahsulleri Vergisi konmug, ayr~ca tahllda iiretirnin belirli bir b6liimii, diigiik fiyatla zorla satln almmlgu. 1938-1948 aras~ndaki savag ekonomisi kogullan ve enflasyon, gene1 olarak sermaye birikimini, ozellikle de tanmdan kaynaklanan sermaye birikimini hlzlandrd~. Ornegin, 1938'de 500 TL olan bir vagon bugdayln fiyatl 1942'de 10.000 TL'ye yiikselmigti.36 Bu donemde piyasalan biiyiik olgekte bugdav saglayabilen qi&i ve tiiccar, biiyiik kirlar elde eta; koy dlglnda yagayan biiyiik toprak sahiplerinden ve yoksul koyliilerden toprak satln alarak, igletmelerini daha da geniglettiler.37 Savag ylllannda, tanmda sermaye birikiminin bir gostergksi de istanbul'a gqiin hzlanmasr oldu. Istanbul'daki fabrikalann, savq kogullari nedeniyle devlete k q "resmi ~ taahiitleri"ni yerine getirmek igin gece giindiiz gahgmasr, Istanbul'a bagka illerden iggi goqiinii hzlandud~. Tiiccar ve zengin koylii de hem iglerini genigletmek, gayrimenkule yaunm yapmak, hem de eglenmek igin Istanbul'a gelmekteydi. "Anadolu'nun'muhtelif bolgele~de yiiksek fiyatla mahsul satmaya imkan bulan veyahut ithalat egasl yiiziinden biiyuk kklar temin eden tacirlerin, iglerini genigleterek Istanbul'a a!un ettikleri gergek bir olaydr. Anadolu'daki sermaye birikmesi ve ticari gehme yiiziinden meydana gelen yeni tiiccar tipleri Istanbul'un maruf magazalann~ satln almaktadr...(gq,istanbultdaki) eglence yerle~in miktanru da arurmlgtlr. Anadolu'dan gelen kasaba tiiccan ve zengin koyliiyii eglendirmek igin, galglh gazinolar gogalmlgtlr. Bu gazinolarda ekseriyetle Anadolu prlulan soylenmekte, koylii hyafetine girmig kadn artistler, Konya'n~n kq~k havaslnl taklit ederek rumba ile kanpk oyunlar oynamaktadrlar."38 1950: Bir Diinum Noktas~ 35. loratav, K. TGrkiye'de Devlet~IIik Ikinci Diinya Savay'ndan sonra,abdye Diinva bank as^. azedismis iilkelerin once-... s=iii "modemlee vani traktor p- (19231950), Ankara,.... 1962. s. 174-177. tikini, daha sonra da tanm iiriinleri ihracatlna oncelik tamyarak 36. Yurt ve DGnya, 29 siiriivordu. 195011erdeapitalist sistem kendini "mad e -u " a" t arudvor ~ a z - ilktqrin. 5.20, 1942 geligmia iilkele~ kallunmasmn da modem diinya ile iliqkileri sayesinde ger~eklevce~ s. 293... 37. HGseyin. A,, 'KbyliJ savunuyordu. Iligkiden kastedilen, azgehmi? iilkele~ ds ticaret ve v h sermavegy- Igetmeleri Kirqllyw gini - serbestleui, bu alandaki engelleri kaldmas~yd. mu!'. Yurt ve DOnya, Eyli~l, 5. 33, 1943. s. 333. 195011erde ABD'nin yardim, kaknma kredileri, ABD sermayesi, ABD'nin siyasal ve kiiltii- 38. Hirseyin, A, re1 degerleii ile kimi kurumlamn azgelimigler diinyas~na gumesiyle, once baz~ sektorlerin 'Istanbul'un Ni~fusu Neden n*-m alanlanna dob vadan, kendiliijnden Art~yor?', Yurt ve DOnya, Temmuz, ve ken& k&ihcsleyen, Qama avama bi&&~mwreklesecefj ongoriiliivordu. 5. 31, 1943, s. 238.

1kinci Diinya Savagi Sonrasrnda ABD'nin Diinya Tam Politikasl ABD'nin 1929 diinya buhm slrasida baglamg~ tmmi komma politikalan, Ikinci Diinya Savag~ sonras~nda da siirdiiddii ve diger iilkelerce ornek alind. Bu polittkalann ozii, hukiimederin yliksek taban tiyatlan belirleyerek, iiriinii saun alma ganntisi vermesi; aynca urctim danlnm hsltlanmas~ kqdigida siftrilere prim denmesiydi. Bu politikalu~n geregi olarak, ig piyasada tanmsd iiriin fiyatlanni yuksek tutabilmek isin ithalat yasaklan getirildi ve clde biriken fazla tarlmsal iininler. aubvnnsiyonia, yaii devlet destcgiyle, diiqiik tiyatla ihraq edildi. Bu politikl 1972.73 yllldr~na kadx siirekli bir iiretim fazlaslna neden oldu. Bu vlllarda, ABD'nin Sovyetler Birligl'ne ihras kredilerinin yiizde 75'ini vcrii~csi, aynca qok ucuza bugday ntmx~yln, diinya piydannda ticari dolag~mda olan bugdayn 3/4'iiniin Soqtetler'e akn~asl, biiyiik bi htlik ve tiyat mlglna 11eden oldu. 1973-74 diinya bunallnu, peuol ve tanmsal iiriin hyntlannln dttmasllla eglik eden puaral krizle (sabit kur sia- teminin b~ralulmas~) simgelellir. Bugday htli~~na kaq~,ud, ~iftjilerille uretim alan~n~ genigletmeleri isin ucuz kredi vermeve ba~ladl; 198O11e- re gelindiguide qin iiretim yeniden bit sorun oldu ve (iftqi borqlan 1930'1ardaki durumu andmr bit duzeye geldi. 1950'lcrde MD, A\.rupalnin bugday ve siit iiriinlerini korumas~ru kabul etmi!, buna kqdik Avn~pa, ABD1den selen yem h~nlerine ithalat kotalan p da giimnik vergisi koymam~gu. 'tvmpa t m ayddanmn iistiinde durmayn baglad~ktan sonrl (1954).UD tanmsd iirlin ihracan ve yiyecck yardlml biiyiik ijlsiidc Tiirkiye'nin de anlannda bulundu%u azgeligmig iilkelere ydneldi.1 ABD yiyccek yardlml ve d3uk tiyatla tanmsal iinii ihracan, go$ azgelig- mi? iilke tarhndan, sanayilegmelerine kallunmalanna varhmc~ olaca$ i(i hevesle kabul edildi ve burlbd de az- ~eligmig iilkeler arannda yeni bir iligkmin baglangici oldu. ABD, iiretim fazlalklanndan bu bigirnde kurtulurken, ABD'ye yerel pdarla deme yaplyor ve ABD hiikiimeti bunu o iilkede istedigi bigimde kullanabiliyordu. Ore yandan, Tiirkiye orneginde de goriildiigii iizere, bit yandan kallunmada tanma ve ihrag eddebi tanmsal iiriinlere oncelii venlirken, ote yandan yiyecek yardmi ve ucuz ihracat bi~iminde gelen ABD bugdaylm, bubday iireticisii ylkama ugratmamas] i(i hiikiimeder yiiksek taban fiyat politikas~ uygulamak zom- da Myor; bunu da para basarak gaplyorlardi. Geligmi~ iilkelerden farkli olarak, Tiirkiye ve diger azgeligmig iil. keler, 195011erde, tanmsal ithalata kaq~ gumriii duvarlan ya da ithal kotalanyla kendi iiretiulerini komyamadlar. Ciinku GAIT hikiimleri geregince, bu lilkelerden serbest ticaret il- kele~e uymalar~ istenivordu. 1945'te yiyecek iiredminde kendinc yeten azgeligmig ulkelerin qoh, bu politikalann ba$lamas~ndan yaklag~k 20 yd sonra, bugday ithalauna ba- @rnh hale gel&. 197011erde, daha iince hiq bugday ithal etmeyen Afnka, Asya ve Latin Amerika iilkeleri, ABD bugday ihracarlnln yiizde 78'ini hyordu.1 1972-74 krizinden soma borqlanrun odenebilmesi ifi 3:'. '! Diinya iilkeleri, yeni ve egzotik iiriin- I let p da gigcklerde ihracata doniik : uzmanlqmaya yonelmek zomnda i kaldr. Topraklam bu amagla kullarulmasl, ithal yiyecek ba$d$iu daha da amrdi..... 1. Friedrnann, Harriet, 'The Political. ' Economy of Fwd: a Global Crisis', New Leff Review, 197,1993. 2. Friedrnann, Harriet 'The Origins of Third wesfion, World (der.) Food Bernstein, Dependence,' H; Crow, The 8; Food Mackintosh, M; Martin, C., Monthly. Review Press, 1990,.s. 20.

39. Bkz. Rostow. W. W.. y0rdu.3g Stages of Economic ~rowth, A Non Commun~st Man~festo, Cambridge Bu sure$ b ~r uga$n, kalluga gegmeden once pistte yavag yavag ilerlernesi~ie benzetiliyor ve azgeligrnig iilkelerin de belirli bir anda "havalanaca$" ve ieligrnig iilkeler diinyas~na dogm uq~cagna iligkin kallunrna kuramlan ortaya q~hyordu. Bu tiir modernlegme kurarnlar~nda, geri kalrn~g iilkelerdeki toprak miilkiyeti diizeni, bu lilkelerin geleneksel kumrnsal yap~l~n ve deger yargdar~, kallunrnan~n/modernlegrnenin onundeki bagl~ca engeller olarak goriildiih isin, bunlar~n Bau diinyas~ndakilere benzetilrnesiyle, kallunrnmn oniiniin afddcag~ belirtili- 1950'lerde Tiirkiye'de de bu kallunrna stratejisi benirnsendi; kallunrnada tanma oncelik verilerek, Marshall Plan1 qergevesinde saglanan yardrn ve kredilerle tanrn kesirninde ola- Press, 1960. ganiistii h1z11 bir tr&&$rne sureci ve kovlerden ken-. Marshall Plan1 Traktorleri Geliyor lkinci Diinya Snag1 sonras~nda Marshall Plan1 qerqevesinde yu~tulen ABD viyecek yardl-... rnl, saugl, kredileri ve boylece dhnabilen traktorlerinin etkisi, Avrupa iilkeleri ile 3. D~inya iilkeleri aras~nda farkl~l~k gosterir. ABD, Avrupa ile Japonya'da tanrnln yeniden canlandr~lrnas~n~ yonelik, k~rg~l~kl~ anlagrnal~rla yii~tiilen ve lusa siiren bir tanrnsal yard~rn politikas~ giiderken, ozellikle 1950'lerin ilk yar~s~ndan ba~layarak, yardlrnln~n biiyiik bir boliirniinli 3. Diinya iilkelerine yoneltrnigti. Yogun traktorlegrneni~i arifesinde 1948-1954 y~llan aras~nda Tiirkiye'de yqdyan ve Tiirkiye tarlrnl iistiine qal~gan bir herikal~ sosyal bilirncinin New York'taki kururnuna gonderdigi raporlardan birinde, Marshall Plan1 traktorleriyle ilgili ilginf bir sapt~mayla kargl- ne &p oldugu goruluyor uaktor pay artarken, Guneydob'nun Tablo 2. Bolgelere Gore Traktor Say1 ve Ordm 1950-1991 1950 1991 arasmda bolgelere gore 1950-1991 arasmda traktorle~medelu traktorlefme~~ ge$-e b d d b bolgesel Pay komdub goruluyor 1950 % 1952 % 1971 % 1991 % 1950=100 da (Tablo 2), 1950'de hdemz, Ege 1991 hnm Sayurn venlemden, Ege 1 Ortakuzey 1 379 14 4421 14 20 179 17 127932 18 1950 1960 donem~, uaktor sayes~nde ve Marmara bolgelenrun bqlanlgcta ve Marmara'da butun toprak grupla- 2 562 26 8 063 26 26213 22 151 822 22 yaygin tanm teknoloj~sme gecq done oldukca yohn uaktorle~me duzeylen nnda, dger bolgelere gore daha 3Marmara 1484 15 4561 14 18.833 16 110.482 16 nu& Bu donemde ekh a h QUL &t cehc~yd Turhye'mn bolgelen yuksek blr traktor sahphb gozlemryzde 18171den vuzde 2919'a arasmdh goreh traktor pay aq~s~ndan ken, Akdemz'de 50+ dekar grubun- 4 Akdemz 3 002 30 7 097 23 20 621 17 74969 11 19'Ota gehdbde' Ozeme meralar 1991'~ gehdbde, Marmara bqlan dan bqlayarak bu e9m belugdep 5 Kuzeydob 32 0 477 1 22 79 2 16415 2 sumlerek acdan topraklarla, ehm gcth konumunu komrken, Ege, yor. Tablo 3'ten godebdeces gb~, 6 Guneydob 318 3 1968 6 4450 4 24035 3 alanlan dogal suunna ulqnqh 1 ozelllkk de hdemz bolgesmde goreh hububat bolgelennde ~se (1 8 9 7 Karademz 185 2 609 2 4460 4 51 488 7 8 Ortadoh 263 3 1181 4 8 407 7 50 204 7 9 Onaguney 680 7 3.038 10 13380 11 95 475 14 TURKlYE 9 905 100 31 415 100 118 825 100 702 822 100 -& Tab10 3. Toprak G m p h Gore Traktor Sahibi Aileler-1991 (X) -, 1- Ortakuzey _ 68,2<,, 87 J....

lq~yoruz. "Egcr hfarsh~ll Plan1 tanm makineleri tahmin ettigim gibi koylii* kente goqe,4kdeniz biilgeleridir (...) Koyliilerle gehirliler araslnda ihtilaflann en yo@ oldugu iki bo1- zorlarsa, nasll yq~yabilecegini diigiinemivorum. HIZ~I tams- hz11 bir sa- ge; Akdeniz ve Giineydogu'd~r."~~ navile~me~le birlikte yiiriimezse, topraktan koparllan ve bqka wh-!rngan * 1945-1952 araslnda her bolgede makinelegmig i~letmelerin ortama biiyiikliigii artmakhallun onemli bir bijliimii~hm ~etirir,.. Uzun donemde bir dellge kumlur dernck la birlikte en fazla arug Orta Anadolu ve Giineydo@'dad~r. kolay. Ama bu ~rada on binlerce insan ekonominin qarklan araslnda ezilip yak olacakur... * Makinelejmeyle birlikte qikilige baglayan aile orammn yiizde 15'le en yuksek Giiney- Sanavilesme vr qnelegmesi avnl sevin iki &... Bana oyle geliyor ki 20. dogu Anadolu'da oldub saptamr (genel ortalama yiizde 4) ve bu ailelerin yiizde 83'ii yizv11 u ~ ~ a r I ~ k ~ n ~ b ~ mhderi~gibi;tek,h,~~~p~j~bi~.,top!un!~. : s ~ ~ a u m kendi koylerinden toprak saun al~r (genel ortdama yiizde 38). spkmak... bunu tehlikeli bir yok e t ~ ~ ~ ~ & n ~ u bu ~ makineleri ~ d.. degil. ) dostlanmln, en biiyiik diigmanlmln bagma gelmesini bile istemem... Baulan traktor bir silahla 1 * Traktorle~me oncesi qiftqilik yapmayanlar~n @~de 61,4'iiniin kasaba ve gehirlerde yagad~g~; bu ailelerin yanslndan fazlas~nln ise (yiizde 53) esnaf ve tiiccar oldugu belirtilir. kargllagunlabilir mi diye diigiinebilir. Bunlara, Amerika'n~n ortabauslndaki toz firunalarln~ i (erozvon) diigiiniin derim... Geqen yiizy111n sonu ve bu yuzyrlln baglndaki krsal kesimden 3 * Ote yandan, traktorlegme yuziinden igsiz kalan ortakq~lann biiyuk qogunlu&nun lame../-- i sanayiye bu@k goqii ve ac~lr... miicadeleleri diigiiniin... Her $eye ragmen bizirn Ameri- leu olarak tanm i~lerinde qdquglm saptayan arqurmaya gore, traktor yiiziinden ortava Q- I ka'daki makinelegmenin evrimi dogal bir siireci izlemigti; Tiirkiye'nin durumu gibi dgarl- i kan toprakslzla$ma en cok Akdeniz ve Giinevdoiu'da&, Ozellikle Giineydob'da toprakdan zorla ve basluyla d~yaulmamqu. "'0 slzlagan ailelerin bir lusmlnln devlet araziiini, orrnanlan aqarak qiftqilik yapmaya bagladb, I digerlerinin kasaba ve kendere go$ ettikleri saptanmaktadr.43 Traktorlegmenin ilk doneminde, Tiirkiye'deki Amerikan Yardm Tegkilau, bu olayln etksinin aragunl~nas~ icin Siyasal Bilgiler Fakiiltesi Profesorler Kurulu'na ortak bit aragurma Traktorlegmenin ilk ylllannda kiiqiik koyliilere yardm amac~yla bir denemeye girigiliyor. oneris'inde bulunur ve 1948-1952 y~llann~ kapsayan aynnul~ bir araaurrnaya baglmr. hag- Ankara Vilayeti 1950'de ilk taksidini odeyerek 12 biser diiger ve 38 traktor al~p, Koy ihurma sonuqlar~ 1954'de Tiirkiye'de Zirai Mahinel~e baal~g~yla yaylmlamr31 Bu aragur- tiyar Heyeti'ne teslim ediyor. "lki seneye yalun bir zaman siiren tecriibeler sonunda, mamanln onernli bulgulan goylece ozedenebilir: kinelerin ihmal edildigi (...) kullan~lmas~ hususunda pek qok ihtilaflann dogdugu tesbit * Traktor saylsl artarken, sift haym saylslmn azalrnas~ nedeniyle arpanln goreli onemi I edildi. Bu tegebbiisten (...) vazgegilerek makineler sanld~ ve proje tasfiye edildi."" azal~yor ve makinelegme sayesinde en qok bugday ve parnuk ekim alanlar~ genigliyor. Ma- 1 rraktorle$rnenin bir diier etksi de ozellikle 1952'den sonra koy ortak mah olan merala- I rp elume kinelegmeyle birlikte,~oprak saun alma da aruvor ama traktor sahipleri en qok, kiraclllk ve i ortakqll~k yoluyla igletmelerini genigletiyor. ":. traktor miibayawyla, yeni arazi sann alma kaynabndan voksun b~rakuk~ iqin krsal gelir dasmlnln daha da bozulmaslnda edih ihtiyacl bir arada geligmigtir. Miilkiyetteki bu genigleme hem aym koy hudutlan iqinde, hem de bqka koy s~nulanm agmak suretiyle wku b~lmu~tur.'~ I 1950'lerde Tar~msal Yap1 * Yeni toprak saun alanlann yuzde 85'i kendi koyiinden allyor. -an to~raklana Cumhuriyet doneminde, toprak dagdlmlna iligktn veriler ilk kez 1950-1952 yllannda ylizde 64% daha once tamamen, viizde 13% lusmen iglenmektedir, yiizde 23% ise b- topland ve bunlar il diizeyinde 1950 Ziraat Sayrms Neciceltn' baqh$yla 1956'da yaym- ' m r. " T m n ve hmen islenmekte olan ara-bnin land.& 195O11erin tanmsal yaplslnl biiyiik olqiide bu kaynaga dayanarak saptayabiliyomz. miilkivetine ggcmesi kuciik i$leunelerin biiyiik is1~-e. ' N Bu saylma gore, koylerde vasavan 2.760.304 ailenin 336.860'1 toprakslzdr. Iglenen alana * Makineli qiftqilerin sapn aldg~, taniamen ya da lusmen ialenen topraklann daha once gore yapllan degerlendimede ise, iqinde topraks~zlann da bulundub 2.527.800 aile, topf- urn. { W d a n, Institute kimler tarafindan iglendigi arqnnld~g~nda, ozellikle Ege ve Marmara'da kirachkla, gene lam 19.451.940 hektar topra$ iglemektedir. (Tanm saylmlarlna gore toprak miiikiyedne a, A ~ ~, 34,99.101,, ~, I of Current World 135.137. Ege ve Giineydo$ Anadolu'da ortakqdlkla iglenen topraklann, Ona Anadolu'da ise sahi- iligkin veder, bu kitaptaki "Tiirkiye'de Toprak Daglm~ Ustiine Bazl Notlar" bqllkh ya- Affain'teki, (New Yotk) 43. 129. Age., 5. 126-127, \ Waiters. Rogen'a bi mafindan iylenen topraklann satm almdlb goriiliiyor. ".. makinelegen ialetmelerdeki zlmlzda sunuhugtur.)! mektup 8 Agustor 1949 miilk araziye katllan ve daha once tamamen veya lusmen iglenmekte olan arazinin yiizde <DR 36, s. 20, 36. 1950 saylnuna dayanarak yapubmlz hesaplara gore, toprak daghmmn en adaletsiz oldub u, age., r. 103. 64'ii esasen sahlbi tarafindan, ylizde 24% ise kirac~ tarafindan, yuzde 12'si de onakq~ ve 41. JOrk@'deZirai iic bolge slras~yla Akdeniz, Giineydoh Anadolu ve& bolgeleridir. Akdeniz ve Ege ticui 45. ~kz. Hirsch. E., Makinalapna, Ziraatre maraba tarafindan iglenmekte idi. Demek oluyor ki miilkiyetteki tevessii yiizde 76 nisbe- tarunln en geligkin olduh bolgelerken, Giineydogu Anadolu bu apdan en geri kalmg bol- Makina Kullanrlmar,nm ~ r ~, " ~ ~ ~, v O n tinde sahibi, kinc~, ortakp veya maraba marifetiyle iglenen arazi aleyhine vuku bulmakta- Dogurdugu Jeknik gedir. Akdeniz ve Ege'de biiyuk rniilkiyet, biiyuk olqekli pazara yonehk iirenm anlamma ge- Columbia Univeniv Ekonomik ve Soryal dr. Ku~iik miilkiyetin bblece buhk miilbiyett yer terk edrji, iieerindt durulmaja dger ~os- Yo't1970, Iirken, Giineydob'da azgeliynig tanmsal yapllara iizgii bir biiyiik toprak miilkiyeti yaplsl Mex-leler Ozen'ne BC yal bir olaydsr" (abq).... makinalaamarun zirai i~leunelerde dogurdub temerkiiz, daha zi- Arqctrrma, Ankara vard~r. Toprak temerkiiziiniin yuksek olduh bolgelerde, igledi&i toprabn tamarmna sahip &, Tc Barvaa,et Univenitesi Siyal yade, ortakfll~k ve kiraclk ~eklindekigletme sisteminin inkigafi suretiyle tahakkuk etmia- olan aile oram Tiirkiye ortalamalanna gore diiaiiktiir. lg haym olmayan aile oraru ise en Istatistit umum Bilgiler FakOltesi @ tir (...) malunalqma ve onun neticeleri olarak igleunelerdeki temerkiiz arazi ihtilaflanna Yay~nlar~. No 39-21, yuksek Ege bdgesindedi Kentlqmenin yohn olduh Marmara'da 500+ dekar topra$ ~.. ~ ~ Ankara. 1954. yo1 aqmq ve ihtilaf saylsln~ artlrmlghr. ihtilaflann en qok armg~ bolgeler Orta lbadolu ve olan igletmeler onemli deejldir; bu bolgede i$letmelerin yiizde 82,6's1 100 dekara kadar olan no'371, ~nkarq 1956.

toprak grubunda yer almakla birlikte, diger bdlgelere gore yan-mal sahipliknin en yuksek oldugu yoredir. Tablo 4'tk bu dort bdlgenin baz~ ozellkleri gosterilmi~tir. Tablo 4 a. Geligm4 Bolgeler ile hgdiqmirj Bir Biilgeye (Giineydob) iligkin GBstergeler (1950) Ci(i ailelere orm (%) Tiirkiye Ege M-ara Akdeniz Giineydo$ Ma1 sahibi 72,6 65,l 6 3 62,O 63.7 Ym-d sxhibi 21,5 29,5 32,7 25,3 15,4 I$ hayan1 olmayan 21,6 24,6 17,3 19,9 16,9 Traktor % 26,O 15,O 23,O 40 Tablo 4 b. Geliqmig BBlgeler ilc hgeligm4 Bir BBlgeye (Giincydob) iligkin Giistergeler (1950) Cip aile oran~ (%) Toprak grubu-dekar Tiirkiye Ege Mman Akdeniz Giineydob 4 0 62,l 65,5 51,l 53,2 46,6 50.99 21,a 23,4 31,5 a5,4 2a,5 100-199 10.3 6.7 13.4 8.9 18,l 500t 24,s 29,6 63 54,4 32,8 Kayna!c 1950 Tanm Saymr Tanmsal destekleme politikalar~nln etkilerini belirleyebilmek iqin oncelikle ilgili iiriiniin iiretildigi i~letme biiyiikliigii dag~hmlna ve pazarlama onnlanna bakmak gerekiyor. Konu- 1950 Tanm Saylm vede~i kullanarak, Tiirkiye hsal gelir dagdm~ konusunda oncii bir yu agmak iqin iki iiriinii ele alacag~z: Bugday ve pamuk. 1963 Tanrn Say~mi'na gore, ropqalqma yapan Eva Hirsch1in47 bulgulanna gore, t ~ ~ ~ I ~ ~ ~ ~, & r ~ d ~ d ~ r m psrnda doin~dan bir iljzki-vard~ ve hdkj daklhmda d$b&&fi&&~kh g0@jy2- lam 3.100.850 koylii aileden 2.011.316'~1 bugday, 97.208 aile de pamuk yea~tiriyor.48 Hirsch, iiriin geli~de, toprak dagllirnlna gore iok daha biiyuk bi adaletsizlign ol- 1970 Tanm Say~m~ verilerine gore bugdaym pazarlanma oranl Fzde 32, pamugun yuzmaslru, daha qok makinele~mig olan buyuk qiftlikle~ en uninleri yeti~tirrneye elve- de 99,4.49 ri~li Ege ve Akdeniz bolgele~de bulunmaslna ve aym bolgelerdeki kiiqiik qiftgilerin ge- Bu iki iiriinii iireten i~letmelerin dagdlm~ Tablo15'te ghterilmigtir. nellikle gegimlik tanm yapmalanna baglamaktadr. 1970'lerin bqlnda DPT'nin yap@ hesaplara gore, asgari geqimlik top& miktan Tiirki- 1960'larda Tar~msal Politika yelde 70 dekar, bugday bijlgesi 1g Anadolu'da 80 dekar, pamuk bolgesi Akdeniz'de 40 dekardr.50bugdayda yaklag~k 100 dekardan sonra pazarlanabilir bir miktar ortaya q~kmak- [a&. Bugday yeti~tirenlerden yuzde 18,6's1 (100t dekar toprak grubu) toplam bugday 196011ar yaygln tanm teknolojisinden, gtibre, ilaq, iyi tohumluk ve sulammn onem kazandg~ yo@n tanm teknolojisine geqia ydlandu. Artlk birim toprak veriminin mnlmasl amaqlanmaktadr. Sanayi oncelik olmaslna ragmen, bu donemde de tanmsal destekleme politikalan siirdiinilmii$ir.ustelik 1950'lerden farl olarak, 1960'larda iilke ekonomisi 47. Hinch, E., age. ve tanm, dg rekabete kaq~ korunuyordu. iiretiminin yans~ndan fazlasln~ (ylizde 54) iiretmektedir. Bu durumda, destekleme allmlanndan yanrlanan grup, dogal olarak en gok bugday iireten ve pazarlayabilen bii* iglecme grubudur. 48. DIE, 1963 Gene1 Taffm Sayfmf Ornekleme Sonuybn yayln no 477, Ankara, 1965, s. 22, 26. 49. Bkz. F~nar, M.; K6ymen/Silier. 0.. Tlidiye Tarfmfnda /$letmeler Ararr Farklflqma, Bogazici ~niverriteri Yay~nl, 165, irtanbul, 1979, 1.36. 50. DPT, K~rsal Refah Politikaiar~ &el ihtirar Komiryonu Destekleme Politikalar~ Alt Komiryon Raponr, 1976, r. 9-10.

Toprak Reformu Cumhunyet donemde top& so hrulmasl, gollem kurumas~ Qbdan ve Tam,+mdm* m h - (omdemek ~ ~ amauyla kabul hulenn doldmhnas~y~a Cumhuriyer'in ilamyla 1945 tarihli CiftGyi Topnklanduma Kanunu'nun kabuliine kadarki donemde, toprak diizeni ve miilluyet siteminde ternelli bir 41em ve deg4iklik yapdmanugttr. Bu ilk donemde yap~lanlar ozellikle savqlann yo1 aqu$ yhtllardan, niih hareketlerinden doh ihtiyacl olaylann yaralm sarmak amaclna yonelrmrjtir. Say, ayaklanma, qluya harekcti gibi olabiistii dununlar d- gmda, toprak bunalum geken yerli halkla ilgh ilk hiikiim 1925 yh Biitge Kanunu'nun 25, maddesiide yer alrmgar.1 Bu mda "$ark manadu d&de muhtag ziirda tevziye edilecek araziye dair kanun (1505, 11.6.1969)", "$ark vilayeti ile Beyaut, Erzurum ve Coruh vilayetlerinin bazl paqdannda muhacir ve s~bhlann yerlqtirilmesi ve yerli {igilerin topraklandu~lmasl b d a kanun (2502, 14.6.1934)n ve goqmen, miilteci ile gijgebele~ topraga yerlegtirilmesii amag giiden "Iskin Kanunu" (2510, 13.6.1934) vb. gibil yasama onlemleriyle toprak hukuku alarunda baa adunlar atllrmg ve 1944 ydma kadar 11-12 milyon doniimlik arazi dabtllmyhr.3 Aynca, 1935 tanhinde I6leri Bakanhb tarafmdan Toprak iskin Kanunu geklinde bir 11k toprak hunu pmjesi hazulamg, 1936 ydmda Atatiirk, "Toprak kanununun bir neticeye varmasm... beklerim. Her Tiirk Fii ailesinin geginecerj, galqacab toprab ma& olmasl behemahal lazundu" dzleriyle, bu kanunun gere$ne deijunigtir.4 Bununla birlikte, kurulan &giitiin yetersizlirj, plans~z ve pmgramsu davranmalar yiizunden, 1945 ydma kadar yapdan gler hig de bqanh olmarmgbr.5 r ve ne- veya yetmeyenler, d) Tanm ~gghbyle Duzenh blr gekdde ~glenrmg toprakla- slrun ylk ortalama geqlm mar& elde edecek gegienler vb 'du lo nn 5000 donumden yukanslll kamu- olan 10 ton bugdayk gelu geurecek edlen Clftqyl Topraklandrma Ka- topraklar dabnlacak~ ~d gecen kavn&jarla hsdere ;ut ara- lqh"la" arazl ve bedel ol~ak odenen bu norma gore yaplhqtlr Bu norm, u. 3 nunu, bu alanda en onemli agama sa- Bu topraklann yetigmedirj yerlerde, z~lerden para Tablo l'de gostenlmqu yahw faktom 500 mm'den qab ydabilir. ihtiyacl gidermek iizere aynca Toprak a) ~~f~~~~~ ~ ~ ~ ~ K~~~ a k Ote l yandan, ~ 1962'ye d ~ kadar ~ bu ~ kanun elan kurak bolgelerde 15 d~numle 4753 Saydl Ciq,iyi Kanunu hiilriimletioe gore: a) Vak~fnutnun mesmden sonfa gerebce, borglanduma geklide da- 260 donam, yab$ bolgelerde 10 Topraldanduma Kanunu lar, b) Ozel idareler, c) Belediycler, kg lslenmeyen mlm tamaml, b) Bola" toprak ve topraklanman de donumle 100 donum arasidah Ikinci Diinya Savql'ndan sonra, nii- d) Gerqek kijderle ozel hukuk kigile- Onakqk ve hchkla lglenen arazl- Tablo 2'de gohektedir Boqlanduma gekhde koyluye dabhun biiylik bu gogunlugunun gesi- Me ait mziler, kamulqunlarak {i- MI 2000 donumunden fazlas~, c) Toprak dabtm, bu koylu ah dan toprab bedeh, verpde kaylth mini topraga baglmg old& Tiirki- giye dabtllacaktu! ye'de, gerek gene1 ekonominin gcligmesi, gerekse tanmsal niihun yqa- Tablo 1. ma standarduun yukselmesi yolunda Kamulynrmr Kaynab Kamulqanko Toprak bdcncn Bedcl bir tanm ve toprak reformuna ihtiyag Ddniim m1 (TL) Bu ihtiyagla hazulanan kanunun hiikiimet tasansl gerekgesinde, iilke tanm ekonomisinin geri durumu, ozel- Wde toprak mdkiyeh yaplslrun ve bu yaplm blr sonucu gbl gozuken or tagag amb gen blr lgletme r e j w elvenp~zhbyle anlaulmakta ve bu yap~ ve ~gletme q ~m dektlnlmek IStenmektedu 6 CIftqy Topraklanhma Kanunu'nun amaglan 1 maddede de gemida sekdde a) Arazisi olmayan veya ye@mey.cn gift~ilcde bu hun geregince topraklandnlmakn kabul edilenleri, aileleri ik birkte gegmini saaayacak ve igguglerini degerlendiuecek olgiide araziye sahip b&, b) Kendile~e m- zi verilenlerle yeterli arazisi bulunup isuhsal vasltalan cksik olan tjiderden muhtag bdunanlara, kurulug, onarma ve gevirme sermayesl, c d ve canslz demirbq vermek; c) Yurt topraklanm surekh olarak iglcnmcsmi saaamakhr.7 Kanuna gore topraksu { i i e top- ~ raklanhasl ifin ilk planda: a) Devletln hukum ve tasanufi~ veya ozel muhyet almda bulunan m~, b) Kby, kasaba veya gehrin om mah olan arazinin ihtiyag fazlasl, c) Sahibi bulunmayan arazi, d) Batakhklann Genig toprak miilkiyetinin slmrlandnlmasl kuahn~ berumseyen kanun, 0x1 toprak miilkiyetinin tavan smln- IU 5000 doniim olarak belirlemigtir Bununla birlikte, bu smnn kesin olmad@ go~lmektedir. Gen$ toprakh biilgelcrde kamdqhrma smnm 5000 donum olmasma kaqhk, dar top& bdlgelerde "gerekh tesisleri ve donam olan ve duzcnli bu $dlde sahib1 tarafindan igkthekte bulunan arazi" dgida 2000 dijniimden yukan topraklar kamulqtdabilecektir. Ote yandan kanunla, bir adun daha anlarak, 'topraksu veya az toprakh ortakgdar veya tanm i~ileri tdndan iglenmekte bulunan mi... da- $tmaya esas tudan miktann. ug katl sdbme blalulmak gartlyla yukanda yazlh giq ve lggdere dahulmak uzcre hulagunlabdu Sdbme blrakdacak olan arav 50 donumden qa& olamaz" geklrndeh 17 madde sryie kamulqtuma smm~ gerebde 50 donume kadar mduebdmek ~stermgar 9 Bu kaynaklardm sailanacak toprakla- M dabtlrmndan yararlanacak olanlar kanuna gore oncelikle ve smlyla: a) Kendlslni veya desm hg arazl SI olmaylp, bqkalanrun aravslnde ortakghk, hchk yapanlar, b) Kendm tun veya desw mlsl yetmeyen qlftqller, c) Cqth tanmsal egum kummlanru blurenletden arazlsl olma- Y ~ X Ozel Idare 22 400 500 1 087 376 08 Bdehyeler 367 375 7 108 00 VaMar 600 165 486 4 593 676 26 Zuaat Baokas~ 596 900 14 870 64 Ozcl &ylcr 174 693 967 3 144 405 98 TOPIAM 798 221 328 8 847 436 96 Tablo 2. Yd Calqdan Top&& D+tllan Toprak Tahsis Edilen Halm El& Bulunan Kay Says Yerli Aile Sap1 (doniim) Toprak (doniim) Hazu Toprak 1 '

degerle~ 4 kah iizerinden belirlen- Gtir. Bu borcun odemesine, borglandmadan 6 yd sonra bqlanacak ve ijdeme 20 ylda tamamlanacakur. nu, uygulamada beklenen sonucu do+amqur. Gergekten, topraks~z veya topnh yetersiz olan qiftgileri, gegierini saglayacak olpde topraklanduma ikesinden hare ket eden bu kanun, topraklandumada biiyiik ozel miilkle~ kamulqt~nlmas~yla elde edilecek topraklardan yararlanam q, dar ve elveriyjiz toprak kaynaklan i$de amacuu gergeklegthe olanabdan yoksun kalmq!. Dii- zenli bit gekilde iglenmig olsa bile, genig 0x1 miilkletin 5000 doniimiinden fazlasuu kamulqmayl ongordii@ hdde, 4753 sayd kanun bu old an ancak 174.694 doniirn toprak saglayabilmigtir. 1947-1962 yllan araslnda 360.353 ailenin igleunesii koyulan norma ulagurmak isn 18.067.668 doniim toprak dabddkna gore, bu 4te kullarulan ozel miilk toprak ancak yuzde 0,8'k bir orana varmaktadr. Bu bhmctan 4- +yi topraklandmna hazineye ait topraklann da&!na.slndan oteye gegememistir. Aynca yerine ve zama gore dabdacak hazine topra$ kalmadkga; odaklam, verimi duguk topraklar~n dailurnlna gegilmigtir. Bazl topraklann iyilegtirilerek dabdmast i$ ele a l ~ m q Az ~ topracrh. bircok yeni giftqi adesi yaradnqnr. Ozel mulkiyette bdunan topraklar uzetinde oteden beri odp, kuac~ ya da ranm qgai olarak galqanlara bu topraklann dabtllmasl yoluna hemen lug gidhemi$tir.'l 0te yandan, kanun uyannca, 16 ydda ctakt~m 4lemlerinin 34.887 koyden yalmz 5.157'sinde bid* olmas~, uygularum igm eldeki kadastm kurul- 1x1 ve toprak komisyonla- yeter- vetlh azalmasl SO~UCUUU dohsizli@e a$& bir belgedir ' ramaz." Aynca, yurt toprakld ~iired 012-. Yine bu anayasamn bir "Kallunma rak iglenmesi i~in konulan kamulagnr- ~lm@m ongoren 129. maddesi uyama kurallan, yani topragm siireldi 4- nnca kurulan Devlet Planlama Te$kilenmemesi halinde kamulqanlmasl lau'ysa toprak reformunu; koflu; dinlen+me, odatma vb. gibi. a) iglemelerin genigti@n tayin ve dunmhda' bu ilkenin: ge~erlili@ tespiti, b) Toprak toplulqtmlmasl, c) kalhd 5618 say1 hunun Wr- igletmelerin rasyonallegfilmesi, d) luge 'rmesiyle iglemez olmqtur. ortak.d~ ve kirac$k Sartlanrun dii. Topnt;lan&an ailelcri ba&ms~z blrer 4lemeye kaqmay ve lggiig- du. lerini degerlendirecek ekonomik bi Plan'm reform konusundaki ilkeleri- &rime ulqunnay~ ongoren kanun, ne uygun dqen bu anlay~gla hukukaym ailenin onarma ve gevirme ser- p ve tanm uzmanlanndan meydana mayesiyle, c d ve canslz demirbqla gelen bu k d tarafindan 4.8.1961 donahayg~ndan oturii, dabulan tarihinde Bqbakanhka sunulan 86 toprakm randmanl~ bir gekilde ya- madde ve 3 gegici maddetik bir nrlanabdmelerini saglaymam~gur. "Toprak Reformu Tasans~" haz~rlan- Aynca, kredi ve donatun yardmlan '- kanunun amaclna uygun bir ~kilde Reform tasansun hareket noktasl, ve ihtiyag du~anlara yapilamarm$nr.l3 "yurt tanmm gehgudmesi, toprak ksac% Tiirki~e'm bugunku topr& varhk-..-- ko-as1 ve tanmla ubadram, sozii gegen kanunun ne ol~ii- SmlLi refahlmn saglanmas, ;gin de bagarh olduhu ortaya koymak- tasarrufve igletilme. tadu. siyle ilpi toprak statiisiinii yenideo Cihgiyi Topraklanduma Kanunu'nun diizenlernekfltir. bqanslzhb ve Tiirkyenin [oprak ve Bu ilk Top& Refomu bun Tasatanm so~nlaniun giderek abrlqma- nsl, mi Birr& Hmmeti donemin- SI, 1960 iktidar degigiklignin en ' de Osman Tosun,un Tm onemli iiriinii olan 1961 Anayasakanll$ hazulanar& s1'm Tiirkiye Cumhuriyeti'nin ik 4,8,1961\de ~ ~ b ~ sunulmq k ~ ~ l ~ &. anayisaslndan farkh olarak 37. madhunlqma olanab bulama- desiyle toprak miilltiyeti almda ozmgnr, lii ve buyurucu hiikiimler koymasma yo1 agrmgnr. 10Kaslm 1961'de goreve CHP-AP koaliiyonunda Tanm Baka- '~evlet, toptab redi o l d iile elan G ~t Od.m yeni tilmesii gergeklgtimek ve topnkslz bi tasan, he komisyonda gorii$iilmeolan veja yeteri kadar toprab bulunden hiilriimet etmi(cir, mayan &+ye toprak saglamak amaclyla gereken tedbirld h, bun, iki"ci lroalisyon doneminde Tanm bu -&la degi t- kl~eleri-., B,*?hmet imen'! (YTP) kone ve gegideke gore ge+. - wondm geri ddb bu tasan, biigijsterebilir, ~ ~ gift<sinin ~ l @k debw$ ~ ~ urnsj, ma yine de 41etme mglanna sahip ko-, k~m's~onda ele fiamarm~ur. laylqnnr. Toprak da$m, ormanla-.25 kahk 1963'te kurulan 3. koalis- M kiiphesi veya diger toprak ser- yon (honii) hiikiimetinin Tanm Ba- ''. km olan Turan $ahin, 115 maddek bi tasm hazulatrmqhr.16 Ilkece Milli Birlik Hiikiimeti'nin tasans~ ile biiyuk ol@de uzlqan bu tasm on dan aynldb noktalar goyle ozetlenebilir : Bir kez yeni tasanya iki yeni ma( eklenmigdr, a) Tanmsal, ekonomik ve sosyal gelifmeyi gergeklegtirmek amac~yla bu- Lunduklan yerlerde bu yonlerden M- hhlmalanna imkin goriilmeyen aiielerin Bakanlar Kdu karanyla bqka yerlere kalhlmalam ve yerlegdrilmelerini saglamak, b) ~glilr i$ietmeierie ade ~gleunelenmn tek bqlanna yapamaydcaldan ig len yapmak! top1um kalkmrnaslve re-...--""%,-.,-...- Bakm olan Turan Kapd zamm- M temel anlaylr,~ olmq ve bu da 3. Iniinii Hlikiimed'nin hazlrla- top& reformu tasanlan kanunlqma 1 mq olduh toprak reformu kanun ta- olana$ bulammgbr, sansmda koklii deijgkiiklei'ineydana getiri1mi.j ve toprak reformundm 1 1. Yawz F, 'Toprak ya da Tar~m umulan sonuglan saglama olanaklan Reformu'. SBFD, C 22.5 2, s 33 ortadan kaldmhgnr. Gergekten yeni 2 Tarfrn 8akanl1#1 Zmat Kanunlm, S 679, h~ikiimet, baz~ ~evrelerce anayaraya Ankara 1950, r 96,366 aykml' ve "ulkede rejimi &&hici, 3 Tfirkdooan 0, Tdrklye'de Kdy kutsal mdkiyet hakkm mayan bu h)olojis,nln Ternel So~nlafl, Atatark tasann olarak nitelenddenla bu re- ilnlvenltes~ Yaylnlar~, No 76, Erzurum, 1970, s. 85. form tasanslnda temelden dehiklik-. c.. * A ~~OYS 5 To~ak Refornunun Hukukl EsdsIarl, Ankara, 1964, s 130 '' YavUz' F" agm' 33 6.Akroy. S., age,$ 131. yapmg~, Once mag rnaddesuu temelden debgurerek konuyu butt bi toprak dabhrm ve lyi igleunechk cercevcslne.. sokmustur I lq 7.4753 byh Ci&lyI Toprakland~ma Reformun amacl bblliun&dedeki hum Kanunu, Madde 1, Zlraa Kanunlar~ 5618 kum, "ama~, F~$~YI to~rhdumak say111 kanunla deg~plrllen madde, Yavuz, ve topraklann iw bi sekiide kletilme- F., wv, s. 34. -. ne yardmcl ohak amaclyla koopera- mgm - /skjn,bakanlf#! Y11l1k Bd/ten! nher kurulmasm~ sadamak ve tepk Tasanya "duzenh ve rasyonel ~$lenlen 9.~&# 5.9 age, 5 133.134 - etmek. topraklar" l ~m koruyucu b i hiihn 10. Ad! gqen kanun, M 3'4 Bu tasanoln yedklennm en onemli- konu~mustur - 11 Adlgqen kanun, M 14

51. Kazgan. G.. Tar~m ve Gelme, lrtanbul Onivenitesi iktisat FakOltesi Yaylnl, Istanbol, 1977, s. 508. 52. Ulusan. A. 'Public Policy Toward Agriculture and Itr Redistributive implications', The Political Economy of Income Distribution in Turkey, s. 138, 146. Tablo 5. Bugday ve Pamuk Ureticilerinin lrletme Biiyiildiilderine Giire Dayuru Bugday Pamuk iqletme biiyuldii@i Toplam ifletmelere Toplam iitetimdeki Toplam igiermelere Toplam iitctimdeki (dew @re (%) pay1 6) @re (4;) pay1 6) -50 57,06 17,17 59,28 25,lO 51-100 2429 20,42 26,80 2 1,46 101-200 13,20 21,50 6,72 19,04 201t $45 32.01 7,19 33,51 Devler Ifleuneleri 8,9 0,Ol 0,89 Kaynk 1963 Tanm Sqnmr, s. 22,26. Prof. Dr. Giilten Kazgan'm qalrgmasma gore de, 1950'ler ve 196011arda, tek baglna bugday, devlet siibvansiyonundan en biiyuk pay1 almakla birlikte bu, bugday iiretim degerinin ancak yiizde 1,4'ii kadardr. Uriin degerine gore en biiyiik siibvansiyonu ise tiitiin, Gay, gekerpancarr ve findk ahyor. 1968 verilerine dayanarak yaprlan hesaplar, bugday destekleme politikasrndan en qok, bu iiriinii yetigtiren igletmelerin yuzde 3,2'sini olugturan ve pazarlama oranr yuksek olan 200+ dekar grubunun yararlandlbnr gosterigor. Ote yandan, omegin, kiiqik igletmelerin egemen oldugu qavda destekleme alrmlarr dogrudan kiiqiik iireticiye ulaprken, pamukta biiyuk olqekli qifiqiler daha qok desteklendi.51 Bugday taban fiyat uygulamas~run, asgari geqimlik toprab olmayanlar aqrsmdan sonuqlan farkh oldu. Bu grup, piyasadan bugday saun almak durumunda oldu& iqin destekleme politikas~ nedeniyle olurjan goreli yliksek bugday fiyatlanndan, zarar gordii. Tablo 6. Bugday Ureticilerinin Dsteklerne Politikasmdan Yamlama OranIan (1969) Iqlcrme biiylilliis (Dekar) iqlerme (%) Dsteklcme Politikas~ndan Yamlananlar (%) 1-10 20,2 Kaylpta 11-25 38,7 Kayl~ta Kay& Mann, Charles, K The Effects of Governrnenr Policy on Income Distribution: A Case Study of Whear Production in Tutkey Sice World War II* nc Political Economy of Income Dihbvtian in Turkr?; der. Ozbudun, E; Ulusan, A,, Holrnes & Meir Publishers, 1980, s. 234. Tanmsal iiriin destekleme politkalanrun, kusal gelir da@lurulu ne yonde etkiledi%e iligkin, gelir da@m konusunda qahgan Ulusanl~n degerlendirmesi goyledr "Tiirkiye ekonomisinde 1950-1974 doneminde tanm ile tanm-dgr sektorler arasmda, gelinn yeniden da9rmmda b q d olundugu iddialanru destekleyemiyoruz. (...) Yhek destekleme fiyatlanndan, girdi subvansiyonundan, devlet sulama projelerinden ve teknolojik geligmelerden hep biiyuk qifiqider yararlanmrg ve bu geligmeler, egitsizlikleri amrma yoniinde olmurjtur."52 Destekleme politikalanrun etluleri aq~srndan 1960-1985 donemi iqin aralmnda Tiirkiye'nin de bulundugu 18 azgeligmig iilkeyi araguran Diinya Bankasr uzmanlanrun bulgulanna gore, bu iilkelerdeki sanayi komma politikalannrn yiiksekliginin, dogrudan ve dolaylr etkisi, iq ricaret hadlerini yiizde 30 oranlnda tanm aleyhine bozulmasr oldu. Dolay11 olumsuz etki yani "eksi koruma" aqrsrndan Tiirkiye birinci iilke konumundadr. Bu qahgmaya gore de tarrmsal destekleme politikalanndan en biiylik olqiide biiyiik qiftqiler yararlanrrken, geri kalan lursal hanehalklan gerqek bir gelir kaybrna ugradr ve tanmdan, tanm drgrna biiyuk bir gelir aktanmr oldu. Oysa, geligmig iilkelerdeki tanmsal destekleme politikalanyla tanma gelir aktanlmrgu.53 Yogun Tar~m Teknolojisinin Etkisi* 196011arda, ABD Uluslararasr Wnma Orgiitii tarafindan, tanmda "yegil devrim" teknolojisi donemine girildigi agkland. Yuksek verimli tohumlann, belirli bir teknoloji paketiyle kullanrld~bnda olaganiistii verim aruglanna neden olacab ve bu teknolojinin toprak reformu geregini ortadan Mharak, tanmda gelir dabhmr adaletini gergeklegtirecegi savunuluyordu. Yeni teknoloji, bql~ca bugday ve pirinqle ilgiliydi. Tiirkiye dahil birqok iilkede, 1965-1975 doneminde belirli bijlgelerde bu teknoloji uyguland. Yiiksek verimli tohumlann ancak beliuli oranlarda, sulama, giibre ve ilaqlama ile bqwl olabilecegi on go^liiyordu. Bu nedenle hukiimederin ithal girdileri desteklemesi ve sulama projele~e hz vermesi istendi. Ama birqok iilkede, teknolojik pakedn ongordii@i oranlann tutturulama- &@I, gird subvansiyonunun maliyetinin qok yuksek oldubnu ve ancak igletme sermayesi olan ya da ucuz kredi kaynaklanndan yararlanabilen biiyiik qifiqile~ bu teknolojiyi kulldabildigini belirten arqtirmacdar, 10 $Irk uygulama sonuqlanru degerlendirdikten sonra, bu teknolojinin tanmsal gelir dablun~ru daha da bozdub ve onemli iiretim arglanna neden olmadgl sonucuna ulqular.54 Tiirkiye'deki durumu ise goyle ozetleyebiliriz. 1950'lerde bqlayan yohn traktorlegmede kullandan agu ve toprag] derinden siiren uaktorler, erozyona yo1 aqmg ve toprabn en verimli iist tabakalan yok olmqtu. b ~n dozlarda kullandan tanm ilaqlan, bitlulere de zarar verdi. Giibrenin ancak yuzde 20, yiizde 30'11 bugdayda, biiyuk bu boliimii slnai bitkilerde kullaruld ya da detejan sanayine kayd. 1963-1973 doneminde, bugday iiretiminde yobn tanrna iligkin girdilerin ve bugday ekim alanrllln arunasma kqhk, verimlilik artrnad.s5 1980'e gelindignde, Tiirkiye'de yeterli miktarda gubre, ilaq ve tohumun, zama- 53. Schiff, M.; Valdes. A,. 'The Plundering of Agriculture in Developing Countries', Finance Development and Mart, 1995, s. 44-45. 54. Bkz. Keith, G.. me Political Economy of Agrarian Change, 1979. 55.30 Kas~m-1 Araiik 1978'de. 'Bugday ve Pamuk Oretiminde Teknoloji Sorunu' OstOne Ankara'da yap~ian bir toplant~da sunuian garo#ler. bzetlenen g6~fleri su uzmanlar ikri s~irmristijr: AO Ziraat Fakbltesi'nden Prof. Dr. Orman Torun, DPTden Orhan Sayg~deger. Planlama Genel MOdurlOgO'nden Nurettin Ay ve Yusuf ErgOn.

68. Byerlee, 0.. 'The Political Economy of Third World Food Imports: The Care of Wheat', The Political fconomy of Development and Underdevelopment, McGraw-Hill, 1992, 5. 306. labilecegi inana hep giiglii olmuytur. 1950'lerde traktorle~menin, 1960'larda yo& tanm girdilerinin kullan~lmaslnln, beklenen verim syramaslna ya da ihracat patlamas~na yo1 agmamaslnln igsel nedenlerinden biri kummsal diizenlemelerin yapdmamas~, bir diger neden ise, kulldan yeni teknolojik girdilerin d~ga baglml~l~brun getirdigi sorunlardr, Ithal girdilerin siirekliligi ve Turkiye tanmsal kogullanna uygunlu& saglanamam~g, dolayls~yla pahah ithal gird subvansiyonlan, enflasyona yo1 agan etmenlerden biri dummuna gelmigtir. Ote yandan desteklerne fiyatlan ve al~mlarln~n etlusi, tanmsal gelir dagll~m~m daha da bozucu yonde olmqtur. Tanmdan kentlere biiyiik bir goq olmaslna kaqdlk, guniimiizde Tiirkiye niihunun hili yanslna yalunlmn tanmda olmas~, tarn sektoriinde koklii bir yaplsal donugiimiin geqeklegtirilemediginin gostergesidir. Geligmig iilkelerde niihun sadece ylizde 5 ile yuzde 10'u aranndaki bir boliimiiniin tanmla ugragmasrna ragmen, bu niifus hem kenrleri doyurabilmekte, hem de onemli rniktarda ihncat yapabilmektedir. Ornekin, diinya bugday iiretiminin 2/3'iinii ve bugday ihraca~n~n yiizde 95'ini geligmig iilkeler saglamaktadr.68 Tiirkiye'nin ve diger azgeligmig iilkelerin bugday ihracau patlamas~ndan medet urnmasi gergekgi olmadl$ gibi, ucuz bugday ve diger tar~msal iiriin ithalau karglslnda, tanm iireticilennin ayakta kalabilmesi de zordur. 1990'lara gelindiginde, " kaknma" kavram~ gibi, tanm sektijriiniin de neredeyse unutulmas~, bir rastlanu olmasa gerek. Oya K m ProJ D*. Bogado ~niversitesi Ekonomi Biiliimii