TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. EKONOMİK VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR MÜDÜRLÜĞÜ Ocak 2016 Ankara
TÜRKİYE ARA MALI DIŞ TİCARETİ (Sektörel Analiz) Hazırlayan Ömür GENÇ (Müdür) EKONOMİK VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR MÜDÜRLÜĞÜ ii
iii
İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ... 1 2. TÜRKİYE İMALAT SANAYİNİN YAPISAL ANALİZİ... 2 2.1. İmalat Sanayi Üretim Değeri... 2 2.2. İmalat Sanayi Katma Değeri... 3 2.3. İmalat Sanayinin Teknolojik Yapısı... 4 2.4. İmalat Sanayi Dış Ticareti... 5 2.5. Üretimde İthal Girdi Payı... 8 3. ARA MALI DIŞ TİCARET ANALİZİ... 10 3.1. Dış Ticaret Hacmi ve Dış Ticaret Dengesi... 10 3.2. Ara Malı İhracatı... 12 3.3. Ara Malı İthalatı... 17 3.4. Ara Malı Dış Ticaretinin Teknolojik Yapısı... 22 3.5. Ara Malı Dış Ticaretinde Denge... 22 4. ARA MALI İTHALATININ YÜKSEK OLDUĞU SEKTÖRLERDE TÜRKİYE NİN ÜRETİM YAPISI... 25 5. ARA MALI KULLANIMINDA ALT FAALİYET KOLLARI İTİBARIYLA ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET... 27 6. SONUÇ... 30
1. GİRİŞ Hammadde; üretilecek ürünün yapısına şekil veya bileşim değiştirerek giren maddelerdir. Ara malı ise başka bir malın üretim sürecinde girdi olarak kullanılan mallardır Üretimin her aşamasında ürüne eklenen değer olarak ifade edilen katma değer, üretim değerinden satın alınan her türlü girdi (ara malı, hammadde, hizmet, elektrik, su vs) değerinin düşülmesiyle hesap edilmektedir. Bu tanıma göre katma değer, bir üretim sürecindeki çıktı değeri ile kullanılan ara girdilerin toplam değeri arasındaki farktır. Üretim maliyetini oluşturan ara malı ve hammadde ile diğer girdilerin tedarikinin yurtiçindeki diğer mal ve hizmet üreten firmalardan sağlanması durumunda yaratılan katma değerin tamamı o ülkede kalacaktır. Aksi halde ithal edilen girdi ve hizmet kullanımının büyüklüğü oranında yaratılan katma değerin yurtdışındaki diğer üretici firmalara aktarılması söz konusu olacaktır. Bu açıdan bakıldığında yüksek katma değerli üretim yapmanın yanı sıra yaratılan katma değerin nerede kaldığı da ekonomi açısından oldukça önemlidir. Üretim zinciri içerisinde yurtdışından ithal edilen mal ve hizmetlerin payının yüksek olması, ilgili sektör açısından gelir kaybına neden olması yanı sıra, ulusal ekonomi açısından da döviz transferine sebep olmaktadır. Üretimin ithalata olan bağımlılığının yüksek olması dış ticaret dengesinin açık vermesine neden olmakta ve ödemeler dengesine olumsuz etkide bulunmaktadır. Üretim yapısının bu şekilde sürdürülmesi ülke açısından cari açık sorununun sürekli olarak gündemde kalmasını sağlayacaktır. Bu nedenle ülkeler özellikle sanayinin ihtiyaç duyduğu ara malı ve girdilerin üretimini ve yatırımını uyguladıkları farklı teşvik politikalarıyla cazip hale getirmektedir. Bu çalışmada Türkiye imalat sanayi üretiminin yapısı ve ara malı dış ticareti analiz edilecektir. Bu kapsamda öncelikle imalat sanayinin yapısı genel hatlarıyla ortaya konulurken, üretimde ithal girdilerin payı değerlendirilecektir. İkinci bölümde ise ara malı dış ticaretinin (özellikle ithalat) büyüklük itibarıyla durumu ortaya konulurken, ara malı ithalatı alt faaliyet bazında analiz edilecektir. 1
2. TÜRKİYE İMALAT SANAYİNİN YAPISAL ANALİZİ Türkiye İstatistik Kurumu nun 2014 yılı geçici verilerine göre imalat sanayiinde faaliyet gösteren firma sayısı (yerel birim sayısı) 370,597 olup, sektörde istihdam edilen kişi sayısı 3,630,827 dir. Sektörün üretim değeri 957 milyar TL, yaratılan katma değer ise 187 milyar TL dir. 2014 yılı itibarıyla sektörün ihracat düzeyi 147 milyar USD olup, Türkiye toplam ihracatının %93.3 ünü oluşturmaktadır. 2.1. İmalat Sanayi Üretim Değeri Türkiye imalat sanayi üretim değerinin gelişimi incelendiğinde 2009-2014 dönemini kapsayan 5 yıllık süre içinde üretim değeri yıllık ortalama %16.5 artarak 420 milyar TL düzeyinden 957 milyar TL düzeyine ulaşmıştır. Üretim değeri içinde en yüksek payı %15.1 oran ile gıda sektörü alırken, bunu sırasıyla ana metal, teksti ürünleri, motorlu kara taşıtı, mineral ürünler ile giyim eşyası imalatı izlemektedir. Bu altı faaliyet dalı, imalat sanayi üretim değerinin %56 gibi önemli kısmını oluşturmaktadır. Grafik 1: İmalat Sanayi Üretim Değerinin Alt Faaliyetlere Göre Dağılımı (%) (2014) Kaynak: TÜİK 2
2.2. İmalat Sanayi Katma Değeri 2014 yılı itibarıyla imalat sanayi katma değeri 187 milyar TL olup, katma değer içinde en yüksek payı, üretim değerinde olduğu gibi, gıda sektörü oluşturmaktadır. Gıda sektörü imalat sanayi genelinde yaratılan katma değerin %11.6 sını karşılarken, ikinci sırada yer alan tekstil ürünleri imalatı %10, mineral ürünler imalatı ise %8.4 pay almaktadır. Katma değerin büyüklüğü açısından bu üç sektörü sırasıyla ana metal sanayi, motorlu kara taşıtı, giyim eşyası imalatı izlemektedir. Bu altı faaliyet kolu imalat sanayi genelinde yaratılan katma değerin %52.3 ünü oluşturmaktadır. Grafik 2: İmalat Sanayi Katma Değerinin Alt Faaliyetlere Göre Dağılımı (%) (2014) Kaynak: TÜİK Katma değer oranı (katma değer/üretim değeri) incelendiğinde 2009 yılında imalat sanayi genelinde %20.3 olan katma değer oranının, 2009-2014 döneminde biraz gerileyerek, 2014 yılı itibarıyla %19.5 düzeyinde olduğu görülmektedir. Sektörde en yüksek katma değer oranına sahip olan alt faaliyet kolu ise %33.6 lık oran ile temel eczacılık ürünlerinin ve eczacılığa ilişkin malzemelerin imalatıdır. En düşük katma değer oranına sahip faaliyet kolu ise %3.8 oran ile kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri imalatıdır. Katma değer oranı sektörlerin teknolojik yapısı itibarıyla incelendiğinde, en yüksek katma değer oranına sahip sektörlerin yüksek teknolojili ürün üreten sektörlere ait olduğu dikkati 3
çekmektedir. Geleneksel üretim kapsamında olan gıda, deri ve deri ürünleri imalatı gibi düşük teknolojili sektörler ise düşük katma değer oranına sahiptir. Grafik 3: Katma Değer Oranının Alt Faaliyetlere Göre Dağılımı (%) (2014) Kaynak: TÜİK verilerinden tarafımızca hesaplanmıştır. 2.3. İmalat Sanayinin Teknolojik Yapısı Türkiye imalat sanayinin teknolojik yapısı genel olarak düşük ve orta-düşük teknolojili ürün üretimine yöneliktir. Yüksek teknolojili ürün üretiminin %2.4 olduğu imalat sanayinde, ortayüksek teknolojili ürün üretiminin payı %24.3 düzeyindedir. İmalat sanayinin teknoloji düzeyi katma değer açısından incelendiğinde, 2014 yılı itibarıyla yaratılan katma değerin %4 lük kısmının yüksek teknolojili ürünlerden oluştuğu görülürken, %25.6 lık bölümünün de orta-yüksek teknolojili ürünlerden sağlandığı dikkati çekmektedir. Katma değerin %39.4 ü düşük teknolojili ürünler, %31 i de orta-düşük teknolojili ürünlerden oluşmaktadır. 4
Grafik 4: İmalat Sanayi Üretiminin Teknolojik Yapısı (Üretim Değeri Açısından) Kaynak: TÜİK verilerinden tarafımızca hesaplanmıştır. 2.4. İmalat Sanayi Dış Ticareti Türkiye dış ticaretinin önemli kısmını imalat sanayi ürünleri oluşturmaktadır. 2014 yılı verilerine göre, imalat sanayi ihracatı ülke toplam ihracatının %93.3 gibi önemli kısmını oluştururken, imalat sanayi ithalatı da toplam ithalatın %77.5 ini teşkil etmektedir. 2000-2014 dönemini kapsayan 14 yıllık sürede imalat sanayi ihracatı yıllık ortalama %12.5 artarak 26 milyar USD düzeyinden 147 milyar USD seviyesine ulaşırken, imalat sanayi ithalatı da yıllık ortalama %10.3 artarak 44 milyar USD den 188 milyar USD düzeyine yükselmiştir. İhracatın ithalatı karşılama oranı ise bu dönemde artış göstererek %58 düzeyinden %78 mertebesine ulaşmıştır. 5
Grafik 5: İmalat Sanayi Dış Ticaretinin Gelişimi Kaynak: TÜİK İmalat sanayi ihracatında öne çıkan sektörlerin başında motorlu kara taşıtı gelirken, bunu ana metal sanayi, tekstil ürünleri, giyim eşyası, makine ve teçhizat ile gıda ve içecek ürünleri izlemektedir. 2014 yılı itibarıyla imalat sanayi ihracatının %13.1 ini motorlu kara taşıtı oluştururken, %11.3 ünü ana metal sanayi, %10.5 ini tekstil ürünleri, %9.4 ünü giyim eşyası, %9.2 sini makine ve teçhizat ve %7.6 sını da gıda ve içecek ürünleri oluşturmaktadır. Bu 6 sektör imalat sanayi ihracatının %61.1 gibi önemli kısmını karşılamaktadır. İmalat sanayi ihracatının teknolojik yapısı incelendiğinde, ihracatımızın önemli kısmının düşük ve düşük orta teknolojili ürünlerden oluştuğu dikkati çekerken, yüksek teknolojili ürünlerin payının düşük olduğu görülmektedir. Yüksek teknolojili ürün ihracatının %2.5 olduğu imalat sanayinde, orta-yüksek teknolojili ürün ihracatının payı %32.4 düzeyindedir. İhracatın %36.5 i düşük teknolojili ürünler, %28.6 sı da orta-düşük teknolojili ürünlerden oluşmaktadır. 6
Grafik 6: İmalat Sanayi İhracatında Sektörlerin Payı (%) (2014) Kaynak: TÜİK İmalat sanayi ithalatında ise öne çıkan sektörlerin başında kimyasal madde ve ürünler gelmektedir. Bunu sırasıyla ana metal sanayi, makine ve teçhizat, kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt ile motorlu kara taşıtı izlemektedir. 2014 yılı itibarıyla imalat sanayi ithalatının %18.6 sını kimyasal madde ve ürünler oluştururken, %14.1 ini ana metal sanayi, %11.6 sını makine ve teçhizat, %10 unu kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt, %9.8 ini de motorlu kara taşıtı oluşturmaktadır. Bu 5 sektör imalat sanayi ithalatının %64.1 gibi önemli kısmını karşılamaktadır. İmalat sanayi ithalatının teknolojik yapısı incelendiğinde, ithalatın önemli kısmının ortayüksek teknolojili ürünlerden oluştuğu dikkati çekerken, yüksek teknolojili ürünlerin payının da yüksek düzeyde (ihracatın yaklaşık 4 katı düzeyinde) olduğu görülmektedir. Yüksek teknolojili ürün ithalatının %10.8 olduğu imalat sanayinde, orta-yüksek teknolojili ürün ithalatının payı %44.2 düzeyindedir. İthalatın %14.6 sı düşük teknolojili ürünler, %30.4 ü de orta-düşük teknolojili ürünlerden oluşmaktadır. 7
Grafik 7: İmalat Sanayi İthalatında Sektörlerin Payı (%) (2014) Kaynak: TÜİK 2.5. Üretimde İthal Girdi Payı Üretim aşamasında kullanılan hammadde ve ara mallarının nereden tedarik edildiği önemli bir husustur. Kullanılan girdilerin yurtiçindeki üretici firmalardan tedarik edilerek karşılanması, yaratılan katma değerin ülke içinde kalmasını sağladığı gibi, bu sektörlerde yapılacak yatırımlarla rekabet güçlerinin artırılmasına da katkıda bulunacaktır. Aksi halde kullanılan girdilerin yurtdışından tedarik edilerek üretim yapılması, elde edilecek katma değerin yurtdışına aktarılmasına neden olacaktır. Bu durum, dış ticaret ve dolayısıyla cari işlemler dengesine olumsuz yansıyacağı gibi, gerek tüketim gerekse ara malı üreten firmaların uluslararası rekabet gücünü zayıflatacaktır. 2014 yılı itibarıyla toplam ithalatın 2/3 lük bölümü hammadde ve ara malından oluşmaktadır. Yine yatırım (sermaye) mallarının toplam ithalattaki payı ise %15 dolayındadır. Türkiye imalat sanayinin yapısal durumu ve üretim değeri açısından ön planda yer alan sektörlerin kullanmış oldukları girdilerdeki yurtdışına bağımlı yapı, imalat sanayinin dış ticaret açığı vermesine neden olmaktadır. Enerji, ham kimyasal ürünler ve hurda ürünlerde (çelik vs) dışarıya bağımlı bir yapı bu sektörlerdeki büyümeye bağlı olarak dış ticaret açığını da artırmaktadır. Nitekim bu bulgu ithalatın sektörel dağılımında da kendini göstermektedir. 8
İmalat sanayi ithalatında ilk sırayı kimyasal madde ve ürünler alırken, bunu sırasıyla ana metal sanayi, makine ve teçhizat ile kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt izlemektedir. Türkiye İstatistik Kurumu nun yayınladığı 2002 yılı Girdi-Çıktı tablolarından hesaplanan imalat sanayi alt sektörlerine ilişkin ithal girdi katsayıları incelendiğinde üretimde ithal girdi oranının en yüksek olduğu ilk beş imalat sanayi sektörü kok kömürü ve rafine edilmis petrol ürünleri, radyo, televizyon ve haberlesme cihazları, mobilya, tıbbi aletler ile deri ürünleri ve ayakkabı imalatının olduğu görülmektedir. Bunun yanısıra ana metal sanayi, plastik ve kauçuk ürünler, büro, muhasebe ve bilgi işlem makinalrı ile kimyasal madde ve ürünleri üretimi de ithal girdi katsayısı yüksek olan sektörler arasındadır. Grafik 8: İmalat Sanayi Sektörleri İthal Girdi Oranları (%) (*) Kaynak: Oktay KÜÇÜKKİREMİTÇİ, Türkiye İmalat Sanayinin Yapısal Analizi, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Ankara 2012. (*): Toplam üretim girdileri içindeki ithal girdi payı (ithal girdi tutarının toplam üretim değerine bölünmesi ile elde edilmiştir) 9
3. ARA MALI DIŞ TİCARET ANALİZİ Bu bölümde Türkiye nin ara malı dış ticareti detaylı bir şekilde analiz edilecektir. Bu kapsamda öncelikle ara malı dış ticaret hacminin yıllar itibariyle gelişimi genel olarak ortaya konulurken, dış ticaret dengesindeki gelişmeler incelenecektir. Dış ticaretin temel bileşenleri olan ihracat ve ithalat ise detaylı bir şekilde analiz edilecektir. Bu analizlerde gerek ihracatın gerekse ithalatın seyri zaman itibarıyla incelenirken, ikinci aşamada ürün grupları bazında ara malı ithalatı ve ihracatı incelenecektir. Son değerlemede ise ikili ve dörtlü kırılım bazında sektörel düzeyde ithalat ve ihracatın yapısı analiz edilecektir. 3.1. Dış Ticaret Hacmi ve Dış Ticaret Dengesi Türkiye nin üretim yapısı ve imalat sanayi alt sektörleri üretiminde ithalata olan bağımlılık durumu dikkate alındığında ara malı dış ticareti ve özellikle ithalatı Türkiye açısından önemli bir husustur. Türkiye nin ara malı dış ticaret hacmi 2000 yılında 48 milyar USD iken, 2000-2014 dönemini kapsayan 14 yıllık sürede dış ticaret hacmi 4.3 kat artarak 252 milyar USD düzeyine ulaşmıştır. Ara malı dış ticaret hacminin Türkiye toplam dış ticaret hacmi içindeki payı da ilgili dönemde artarak %58 den %63 düzeyine çıkmıştır. Grafik 9: Ara Malı Dış Ticareti Kaynak: TÜİK 10
Ara malı dış ticaret hacminin önemli kısmı ise ithalattan oluşmaktadır. 2000-2014 döneminde ihracatın dış ticaret hacmi içindeki payında az da olsa bir artış olmakla birlikte, ara malı ihracatı halen düşük bir düzeydedir. 2000 yılı itibarıyla ara malı dış ticaret hacminin %24.3 ünü ihracat oluştururken, 2014 yılında ihracatın payı %29.8 e çıkmıştır. 2015 yılı on aylık dönemde ise ara malı ihracatı ticaret hacminin %32.8 i olarak gerçekleşmiştir. Ara malı dış ticaret dengesi incelendiğinde dış ticaret dengesinin açık verdiği görülmektedir. 2000 yılında 24 milyar düzeyinde olan ara malı dış ticaret açığı, 2014 te 102 milyar USD düzeyine çıkmıştır. 2015 yılı on aylık dönemde ise ara malı dış ticaret açığı 62 milyar USD olmuştur. Ara malı dış ticaret dengesi Türkiye nin toplam dış ticaret dengesi ile mukayese edildiğinde aramalı dış ticaretinden kaynaklanan açığın genelde ülke dış ticaret açığının üzerinde olduğu dikkati çekmektedir. Özellikle Türkiye ekonomisinin yüksek büyüme hızları gerçekleştirdiği 2003-2007 döneminde ara malı dış ticaret dengesindeki bu açık kendini daha da belirgin göstermektedir. Grafik 10: Türkiye Toplam Dış Ticaret Dengesi ve Ara Malı Dış Ticaret Dengesi (Milyar USD) Kaynak: TÜİK 11
3.2. Ara Malı İhracatı Ara malı dış ticaret hacminin yaklaşık olarak %30 unu ihracat oluşturmaktadır. Türkiye nin ara malı ihracatı incelendiğinde 2000 yılında 11.6 milyar USD olan ihracat düzeyinin 2000-2014 dönemini kapsayan 14 yıllık süre içerinde yıllık ortalama %13.4 oranında artarak 75.2 milyar USD düzeyine ulaştığı görülmektedir. Aynı dönemde Türkiye toplam ihracatının yıllık ortalama artış hızı ise %12.4 tür. Ara malı ihracatının toplam ihracat içindeki payı da bu dönemde artış göstererek, %41.6 düzeyinden %48 seviyesine ulaşmıştır. Grafik 11: Ara Malı İhracatının Gelişimi ve Toplam İhracat İçindeki Payı Kaynak: TÜİK Türkiye nin ara malı ihracatında sanayi için işlem görmüş hammaddeler ön planda yer almaktadır. 2015 yılı 10 aylık verilerine göre, toplam ara malı ihracatının %69.8 lik kısmını sanayi için işlem görmüş hammaddeler oluştururken, %12.3 ünü taşımacılık araçlarının aksam ve parçaları, %6.5 ini yatırım mallarının aksam ve parçaları, %5.4 ünü sanayi için işlem görmemiş hammaddeler, %2.3 ünü esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş hammaddeler oluşturmaktadır. 12
Grafik 12: Ara Malı İhracatının Ürün Gruplarına Göre Dağılımı (%) Kaynak: TÜİK İhraç edilen ara malının sektörler bazında dağılımına baktığımızda ana metal sanayi ihracatının ilk sırada olduğu ve bunu tekstil ürünleri, kauçuk ve plastik ve ürünleri, fabrikasyon metal ürünleri ile kimyasal ürünlerin izlediği görülmektedir. 2014 yılı itibarıyla ihraç edilen ara malı toplamının %22.1 ini ana metal sanayi ürünleri oluştururken, %10.5 ini tekstil ürünleri, %8.9 unu kauçuk ve plastik ürünleri, %7.3 ünü fabrikasyon metal ürünleri, %7.2 sini de kimyasal ürünler teşkil etmektedir. Bu 5 sektör, ara malı ihracatının %56 sını karşılamaktadır. Ara malı ihracatında ilk 10 sektör toplam ara malı ihracatının %85 ini karşılarken, ilk 15 sektör %95 ini karşılamaktadır. 13
Grafik 13: Sektörler İtibarıyla Ara Malı İhracatı (2014) (Milyon USD) Kaynak: TÜİK Ara malı ihracatı alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde ise ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımları ihracatının ilk sırada yer aldığı görülürken, bunu sırasıyla motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarlar, rafine edilmiş petrol ürünleri, değerli metaller ile dokuma ürünlerinin takip ettiği dikkati çekmektedir. 2014 yılı itibarıyla ara malı ihracatının %11.5 ini ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımlar oluştururken, %5.7 sini motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarlar, %4.5 ini rafine edilmiş petrol ürünleri, %4.4 ünü değerli metaller ve %4.3 ünü de dokuma ürünleri oluşturmaktadır. Bu beş sektör ara malı ihracatının %30.3 ünü karşılarken, ilk 10 sektör %43.6 sını, ilk 15 sektör %53.4 ünü, ilk 20 sektör de %61.2 sini karşılamaktadır. 14
Grafik 14: Sektörler İtibarıyla Ara Malı İhracatı (NACE Revize 2-4 lü Kırılımda) (2014) (Milyon USD) Kaynak: TÜİK Yıllık 1 milyar USD ve üzeri ara malı ihracatı yapan sektör sayısı 4 lü kırılımda 22 iken, bu sektörlerin ara malı ihracatı 2014 yılı itibarıyla 48.2 milyar USD olup, toplam ara malı ihracatının %64 ünü oluşturmaktadır. 500 milyon USD ve üzeri ihracat yapan sektör sayısı ise 40 olup, toplam ara malı ihracatının %80 ini teşkil etmektedir. İhracat düzeyi yıllık 100 milyon USD nin üzerinde olan sektör sayısı da 89 olup, bu sektörlerin toplam ara malı ihracatı içindeki payı %96 dır. 15
Tablo 1: Ara Malı İhracatı 500 Milyon USD nin Üzerinde Olan Sektörler (2014) Milyon USD % Dağılım Ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımlar 8,608 11.5 Motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarlar 4,284 5.7 Rafine edilmiş petrol ürünleri 3,384 4.5 Değerli metaller 3,286 4.4 Dokuma 3,235 4.3 Plastik tabaka, levha, tüp ve profil 2,719 3.6 Diğer elektronik ve elektrik telleri ve kablolar 2,120 2.8 Motor ve türbin (hava taşıtı, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 1,768 2.4 Örgü (triko) veya tığ işi (kroşe) kumaşlar 1,694 2.3 Metal yapı ve yapı parçaları 1,674 2.2 Alüminyum 1,661 2.2 Çelikten tüpler, borular, içi boş profiller ve benzeri bağlantı parçaları 1,642 2.2 Tekstil elyafının hazırlanması ve bükülmesi 1,404 1.9 Diğer fabrikasyon metal ürünler 1,372 1.8 Diğer kauçuk ürünleri imalatı 1,304 1.7 Diğer demir dışı metal cevherleri madenciliği 1,287 1.7 İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi ve yeniden işlenmesi 1,170 1.6 Taş ve mermerin kesilmesi, şekil verilmesi ve bitirilmesi 1,127 1.5 Diğer inorganik temel kimyasal maddeler 1,127 1.5 Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları 1,119 1.5 Birincil formda plastik hammaddeleri 1,106 1.5 Öğütülmüş hububat ve sebze ürünleri imalatı 1,075 1.4 Süsleme ve yapı taşları ile kireç taşı, alçı taşı, tebeşir ve kayağantaşı ocakçılığı 999 1.3 Tel ürünleri, zincir ve yayların imalatı 963 1.3 Bakır üretimi 888 1.2 Plastik torba, çanta-poşet, çuval, kutu, damacana, şişe vb. paketleme malzemelerinin im. 816 1.1 Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı 803 1.1 Kilit ve menteşe imalatı 665 0.9 Suni veya sentetik elyaf imalatı 651 0.9 Çimento imalatı 640 0.9 Seramik karo ve kaldırım taşları imalatı 598 0.8 Boya, vernik ve benzeri kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun imalatı 589 0.8 Diğer musluk ve valf/vana imalatı 572 0.8 Diğer organik temel kimyasalların imalatı 571 0.8 Tütün yetiştirilmesi 516 0.7 Tehlikesiz atıkların toplanması 514 0.7 Maden, taş ocağı ve inşaat makineleri imalatı 510 0.7 Kağıt ve mukavva imalatı 506 0.7 Ahşap kaplama paneli ve ağaç esaslı panel imalatı 503 0.7 Elektrikli aydınlatma ekipmanlarının imalatı 503 0.7 40 Sektör 59,973 79.8 ARA MALI TOPLAM İHRACATI 75,171 100.0 Kaynak: TÜİK 16
3.3. Ara Malı İthalatı İmalat sanayi üretiminde başta enerji olmak üzere belli sektörlerde ithal girdi kullanımının yüksek olması ara malı ithalatının da yüksek olmasına neden olmaktadır. Ara malı dış ticaret hacminin yaklaşık olarak %70 gibi önemli kısmını ithalat oluşturmaktadır. Türkiye nin ara malı ithalatı incelendiğinde 2000 yılında 36 milyar USD olan ithalat düzeyinin 2000-2014 dönemini kapsayan 14 yıllık süre içerinde yıllık ortalama %11.4 oranında artarak 177 milyar USD düzeyine ulaştığı görülmektedir. Aynı dönemde Türkiye toplam ithalatının yıllık ortalama artış hızı ise %10.7 dir. Ara malı ithalatının toplam ithalat içindeki payı da bu dönemde artış göstererek, %66.1 düzeyinden %73 seviyesine ulaşmıştır. Grafik 15: Ara Malı İthalatının Gelişimi ve Toplam İthalat İçindeki Payı Kaynak: TÜİK Türkiye nin ara malı ithalatında ise sanayi için işlem görmüş hammaddeler ile enerji ön plana çıkmaktadır. 2015 yılı 10 aylık verilerine göre, toplam ara malı ithalatının %47.4 lük kısmını sanayi için işlem görmüş hammaddeler oluştururken, %16.6 lık kısmını ham petrol ve doğal gaz oluşturmaktadır. Ara malı ithalatında taşımacılık araçlarının aksam ve parçaları %8.3 pay alırken, yatırım mallarının aksam ve parçaları %7.8, sanayi için işlem görmemiş hammaddeler %6.5, esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş veya işlenmemiş hammaddeler %4, yakıt ve yağlar %9.4 pay almaktadır. 17
Grafik 16: Ara Malı İthalatının Ürün Gruplarına Göre Dağılımı (%) Kaynak: TÜİK İthal edilen ara malının sektörler bazında dağılımına baktığımızda ham petrol ve doğal gaz ithalatının ilk sırada olduğu ve bunu kimyasal ve kimyasal ürünler, ana metal sanayi, kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri motorlu kara taşıtının izlediği görülmektedir. 2014 yılı itibarıyla ithal edilen ara malı toplamının %19.7 sini ham petrol ve doğal gaz oluştururken, %16.2 sini kimyasal ürünler, %15 ini ana metal sanayi, %10 unu kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri, %4.7 sini de motorlu kara taşıtı teşkil etmektedir. Bu 5 sektör, ara malı ithalatının %66 sını oluşturmaktadır. İlk 10 sektörün ara malı ithalatı toplam ara malı ithalatının %83 ünü ve ilk 15 sektörünki de %94 ünü temsil etmektedir. 18
Grafik 17: Sektörler İtibarıyla Ara Malı İthalatı (2014) (Milyon USD) Kaynak: TÜİK Ara malı ithalatı alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde Türkiye ara malı ithalatının temelde üç ana ürün grubunda toplulaştığı dikkati çekmektedir. Enerji (ham petrol ve doğal gaz) başta olmak üzere ham kimyasal ürünler ve ana metal sanayinin ihtiyaç duyduğu hurda çelik ve metaller ara malı ithalatında önem taşıyan ürünlerdir. Nitekim 4 lü dijit bazında alt faaliyet kollarına göre ara malı ithalatına baktığımızda 2014 yılı ithalatının %19.7 sinin enerjiden (ham petrol ve doğal gaz) oluştuğu ve bunu sırasıyla %10 ile rafine edilmiş petrol ürünleri, %6.2 ile birincil formda plastik hammaddeleri, %5.5 ile ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımlar, %4.3 ile tehlikesiz atıklar, %4.1 ile değerli metaller, %3.2 pay ile de diğer organik temel kimyasalların imalatı ürünlerinin izlediği görülmektedir. Bu yedi sektör ürünü ara malı ithalatının %53.1 ini oluştururken, ilk 10 sektör ürünü %60 ını, ilk 15 sektör %68 ini, ilk 20 sektör ürünü de %73 ünü oluşturmaktadır. 19
Grafik 18: Sektörler İtibarıyla Ara Malı İthalatı (NACE Revize 2-4 lü Kırılımda) (2014) (Milyon USD) Kaynak: TÜİK Ara malı ithalatında yıllık 1 milyar USD ve üzeri ithalat yapılan sektör sayısı 4 lü kırılımda 29 sektör iken, bu sektörlerin toplam ara malı ithalatı 2014 yılı itibarıyla 141.8 milyar USD olup, toplam ara malı ithalatının %80 ini oluşturmaktadır. 500 milyon USD ve üzeri ithalat yapılan sektör sayısı ise 49 olup, toplam ara malı ithalatının %89 unu teşkil etmektedir. İthalat düzeyi yıllık 100 milyon USD nin üzerinde olan sektör sayısı da 118 olup, bu sektörlerin toplam ara malı ithalatı içindeki payı %98 dir. 20
Tablo 2: Ara Malı İthalatı 500 Milyon USD nin Üzerinde Olan Sektörler (2014) Milyon USD % Dağılım Ham Petrol ve doğal gaz çıkarımı 34,766 19.7 Rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı 17,640 10.0 Birincil formda plastik hammaddelerin imalatı 11,019 6.2 Ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımların imalatı 9,799 5.5 Tehlikesiz atıkların toplanması 7,583 4.3 Değerli metal üretimi 7,287 4.1 Diğer organik temel kimyasalların imalatı 5,740 3.2 Motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarları 4,971 2.8 Tahılların (pirinç hariç), baklagillerin ve yağlı tohumlar 4,126 2.3 Bakır üretimi 3,462 2.0 Alüminyum üretimi 3,248 1.8 Suni veya sentetik elyaf imalatı 2,810 1.6 Kağıt ve mukavva imalatı 2,590 1.5 Motorlu kara taşıtlarının imalatı 2,589 1.5 Sıvı ve katı yağ imalatı 2,581 1.5 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünler 2,090 1.2 Dokuma 2,029 1.1 Kimyasal gübre ve azot bileşiklerinin imalatı 1,806 1.0 Lifli bitkilerin yetiştirilmesi 1,752 1.0 Tekstil elyafının hazırlanması ve bükülmesi 1,719 1.0 Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı 1,585 0.9 İletişim ekipmanlarının imalatı 1,573 0.9 Plastik tabaka, levha, tüp ve profil imalatı 1,541 0.9 Temel eczacılık ürünleri imalatı 1,530 0.9 Motor ve türbin imalatı (hava taşıtı, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 1,402 0.8 Boya maddeleri ve pigment imalatı 1,251 0.7 Diğer inorganik temel kimyasal maddelerin imalatı 1,118 0.6 Rulman, dişli/dişli takımı, şanzıman ve tahrik elemanlarının imalatı 1,100 0.6 Demir cevherleri madenciliği 1,067 0.6 İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi ve yeniden işlenmesi 991 0.6 Boya, vernik ve benzeri kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun imalatı 947 0.5 Elektronik bileşenlerin imalatı 925 0.5 Kurşun, çinko ve kalay üretimi 904 0.5 Diğer musluk ve valf/vana imalatı 901 0.5 Diğer kauçuk ürünleri imalatı 876 0.5 Elektrikli aydınlatma ekipmanlarının imalatı 861 0.5 Taş kömürü madenciliği 826 0.5 Çelikten tüpler, borular, içi boş profiller ve benzeri bağlantı parçalarının imalatı 769 0.4 Kablolamada kullanılan gereçlerin imalatı 741 0.4 Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı 702 0.4 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer fabrikasyon metal ürünlerin imalatı 678 0.4 Ahşap kaplama paneli ve ağaç esaslı panel imalatı 667 0.4 Kağıt hamuru imalatı 650 0.4 Bağlantı malzemelerinin ve vida makinesi ürünlerinin imalatı 638 0.4 Kilit ve menteşe imalatı 636 0.4 Birincil formda sentetik kauçuk imalatı 631 0.4 Motorlu kara taşıtları için elektrik ve elektronik donanımların imalatı 617 0.3 Eczacılığa ilişkin ilaçların imalatı 573 0.3 Ağaçların biçilmesi ve planyalanması 534 0.3 49 Sektör 156,843 88.8 ARA MALI TOPLAM İTHALATI 176,722 100.0 Kaynak: TÜİK 21
3.4. Ara Malı Dış Ticaretinin Teknolojik Yapısı Ara malı dış ticaretinin teknolojik yapısı incelendiğinde, ihracatın önemli kısmının düşük ve düşük orta teknolojili ürünlerden, ithalatın ise orta yüksek ve orta düşük ürünlerden oluştuğu görülmektedir. Yüksek teknolojili ürün ihracatının %0.7 olduğu ara malında, orta-yüksek teknolojili ürün ihracatının payı %29.9 düzeyindedir. İhracatın %18.1 i düşük teknolojili ürünler, %51.4 ü de orta-düşük teknolojili ürünlerden oluşmaktadır. Ara malı ithalatında yüksek teknolojili ürünlerin payı ise %4.6 dır. İthalatın %12.7 si düşük teknolojili ürünler, %43.1 i orta-düşük teknolojili ürünler, %39.6 sı ise orta-yüksek teknolojili ürünlerden oluşmaktadır. Grafik 19: Ara Malı Dış Ticaretinin Teknolojik Yapısı (2014) Kaynak: TÜİK verilerinden tarafımızca hesaplanmıştır. 3.5. Ara Malı Dış Ticaretinde Denge Ara malında dış ticaret dengesi, genel dış ticaret dengesinde olduğu gibi açık vermektedir. Bu açık 2000 yılında 24.4 milyar USD iken, 2014 yılında 101.5 milyar USD düzeyine yükselmiştir. Alt faaliyet bazında ara malı dış ticaret dengesine bakıldığında dış ticaret dengesinde en çok fazla veren sektörün diğer elektronik ve elektrik telleri ve kablolarının imalatı olduğu görülürken, bunu metal yapı ve yapı parçaları imalatı, örgü (triko) veya tığ işi (kroşe) 22
kumaşların imalatı, diğer demir dışı metal cevherleri madenciliği, dokuma ile plastik tabaka, levha, tüp ve profil imalatının izlediği dikkati çekmektedir. Bu altı sektörde dış ticaret fazlası 7.9 milyar USD dir. 2014 yılı itibarıyla dış ticaret fazlası verdiğimiz sektör sayısı 75 olup, bu sektörlerin dış ticaret fazlası, toplam 19.6 milyar USD dir. Tablo 3 de dış ticaret fazlası verdiğimiz ilk 30 sektör yer almaktadır. Tablo 3: Ara Malı Dış Ticaret Dengesinin Fazla Verdiği İlk 30 Sektör (Milyon USD) (2014) İhracat ithalat Denge Diğer elektronik ve elektrik telleri ve kablolarının imalatı 2,120 467 1,653 Metal yapı ve yapı parçaları imalatı 1,674 270 1,404 Örgü (triko) veya tığ işi (kroşe) kumaşların imalatı 1,694 468 1,226 Diğer demir dışı metal cevherleri madenciliği 1,287 63 1,225 Dokuma 3,235 2,029 1,206 Plastik tabaka, levha, tüp ve profil imalatı 2,719 1,541 1,178 Süsleme ve yapı taşları ile kireç taşı, alçı taşı, tebeşir ve kayağantaşı ocakçılığı 999 16 982 Taş ve mermerin kesilmesi, şekil verilmesi ve bitirilmesi 1,127 232 895 Çelikten tüpler, borular, içi boş profiller ve benzeri bağlantı parçalarının imalatı 1,642 769 873 Öğütülmüş hububat ve sebze ürünleri imalatı 1,075 228 847 Tel ürünleri, zincir ve yayların imalatı 963 267 695 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer fabrikasyon metal ürünlerin imalatı 1,372 678 693 Çimento imalatı 640 14 626 Plastik torba, çanta, poşet, çuval, kutu, şişe vb. paketleme malzemelerinin im. 816 246 570 Seramik karo ve kaldırım taşları imalatı 598 110 488 Diğer kauçuk ürünleri imalatı 1,304 876 428 Giyim eşyası dışındaki tamamlanmış tekstil ürünlerinin imalatı 392 11 380 Motor ve türbin imalatı (hava taşıtı, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 1,768 1,402 366 Oluklu kağıt ve mukavva imalatı ile kağıt ve mukavvadan yapılan muhafazaların im. 370 67 303 Plastik inşaat malzemesi imalatı 444 144 299 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer madencilik ve taş ocakçılığı 367 70 297 Maden, taş ocağı ve inşaat makineleri imalatı 510 278 232 Doğal gaz çıkarımı 226 0 226 Diğer bina doğramacılığı ve marangozluk ürünlerinin imalatı 287 64 223 Seramik sıhhi ürünlerin imalatı 222 9 213 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer tekstillerin imalatı 356 146 210 İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi ve yeniden işlenmesi 1,170 991 178 Metalden kapı ve pencere imalatı 201 36 165 Kimyasal ve gübreleme amaçlı mineral madenciliği 323 168 154 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer gıda maddelerinin imalatı 234 82 152 Kaynak: TÜİK Ara malı dış ticaretinde açık verdiğimiz sektörlerin başında ise enerji, kimyasal ürünler ve hurda çelik gelmektedir. 2014 yılı itibarıyla en fazla açık verilen sektörler sırasıyla ham petrol ve doğal gaz çıkarımı, rafine edilmiş petrol ürünleri, birincil formda plastik hammaddelerin 23
imalatı, tehlikesiz atıkların toplanması, diğer organik temel kimyasalların imalatı ile değerli metal üretimi takip etmektedir. Bu altı sektördeki dış ticaret açığı 75 milyar USD dir. 2014 yılı itibarıyla dış ticaret açığı verdiğimiz sektör sayısı 142 olup, bu sektörlerin dış ticaret açığı toplamı 121 milyar USD dir. Tablo 4 te dış ticaret açığı verdiğimiz ilk 40 sektör yer almaktadır. Tablo 4: Ara Malı Dış Ticaret Dengesinin Açık Verdiği İlk 40 Sektör (Milyon USD) (2014) İhracat ithalat Denge Ham Petrol ve doğal gaz çıkarımı 0 34,766-34,766 Rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı 3,384 17,640-14,256 Birincil formda plastik hammaddelerin imalatı 1,106 11,019-9,913 Tehlikesiz atıkların toplanması 514 7,583-7,069 Diğer organik temel kimyasalların imalatı 571 5,740-5,170 Değerli metal üretimi 3,286 7,287-4,001 Tahılların (pirinç hariç), baklagillerin ve yağlı tohumların yetiştirilmesi 297 4,126-3,829 Bakır üretimi 888 3,462-2,574 Sıvı ve katı yağ imalatı 134 2,581-2,447 Motorlu kara taşıtlarının imalatı 174 2,589-2,415 Suni veya sentetik elyaf imalatı 651 2,810-2,159 Kağıt ve mukavva imalatı 506 2,590-2,084 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünlerin imalatı 415 2,090-1,674 Lifli bitkilerin yetiştirilmesi 91 1,752-1,661 Alüminyum üretimi 1,661 3,248-1,587 Kimyasal gübre ve azot bileşiklerinin imalatı 229 1,806-1,576 İletişim ekipmanlarının imalatı 67 1,573-1,506 Temel eczacılık ürünleri imalatı 201 1,530-1,329 Ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımların imalatı 8,608 9,799-1,191 Demir cevherleri madenciliği 80 1,067-987 Boya maddeleri ve pigment imalatı 307 1,251-945 Kurşun, çinko ve kalay üretimi 12 904-893 Elektronik bileşenlerin imalatı 41 925-884 Taş kömürü madenciliği 7 826-819 Motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarların imalatı 4,284 4,971-686 Rulman, dişli/dişli takımı, şanzıman ve tahrik elemanlarının imalatı 471 1,100-628 Kağıt hamuru imalatı 27 650-623 Birincil formda sentetik kauçuk imalatı 46 631-584 Eczacılığa ilişkin ilaçların imalatı 43 573-530 Ağaçların biçilmesi ve planyalanması 31 534-502 Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı 1,119 1,585-465 Elektrikli aydınlatma ekipmanlarının imalatı 503 861-359 Boya, vernik ve benzeri kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi, macun iml. 589 947-358 Uçucu yağların imalatı 103 459-356 Tıbbi ve dişçilik ile ilgili araç ve gereçlerin imalatı 84 437-353 Elektrik enerjisi üretimi 89 439-350 İçecek üretiminde kullanılan bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi 9 349-340 Diğer çok yıllık (uzun ömürlü) bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi 7 339-331 Diğer musluk ve valf/vana imalatı 572 901-329 Bağlantı malzemelerinin ve vida makinesi ürünlerinin imalatı 314 638-324 Kaynak: TÜİK 24
4. ARA MALI İTHALATININ YÜKSEK OLDUĞU SEKTÖRLERDE TÜRKİYE NİN ÜRETİM YAPISI 2013 yılı itibarıyla 546 milyar USD olan sanayi üretim değeri, 2014 yılında 531 milyar USD olarak gerçekleşmiştir. Ara malı ithalatının tamamına yakın kısmının sanayi üretimi için yapıldığını varsaydığımızda, ara malı ithalatı, sanayi üretim değerinin yaklaşık olarak %34 ünü oluşturmaktadır. Ara malı ithalatında yüksek değere sahip olan sektörlerin üretim değeri ile ara malı ithalatının mukayesesine baktığımızda; enerji ve petrol ürünlerinden sonra en fazla ithal edilen plastik hammaddeler ithalatının üretim değerinin 2.8 katı olduğu, organik temel kimyasalların 13.7 kat, kağıt ve mukavva imalatının 2 kat büyüklükte olduğu görülmektedir. Yine önemli ithal kalemlerinden biri olan ve 10.5 milyar USD ithalat düzeyine sahip olan ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımları ithalatı, üretim değerinin %33.7 lik kısmını oluşturmaktadır. Tablo 5 de ithalat değeri yüksek olan ilk 60 sektörün ithalat tutarı ve bu sektörlerin üretim değeri verilmektedir. Tablo 5: Ara Malı İthalatı Yüksek Sektörlerde İthalatın Üretim Değeri İle Mukayesesi (Milyon USD) (2013) İthalat/Üretim İthalat Üretim Sektör (%) Ham Petrol ve doğal gaz çıkarımı 35,680 (1) - Rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı 17,382 (1) - Değerli metal üretimi 15,336 (1) - Birincil formda plastik hammaddelerin imalatı 10,948 3,919 279.4 Ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımların imalatı 10,547 31,325 33.7 Tehlikesiz atıkların toplanması 7,895 1,615 488.9 Diğer organik temel kimyasalların imalatı 5,168 377 1371.9 Motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarların imalatı 4,913 11,389 43.1 Bakır üretimi 3,637 3,921 92.8 Alüminyum üretimi 2,986 4,426 67.5 Suni veya sentetik elyaf imalatı 2,587 (1) - Motorlu kara taşıtlarının imalatı 2,574 22,235 11.6 Kağıt ve mukavva imalatı 2,561 1,289 198.7 Sıvı ve katı yağ imalatı 2,469 5,621 43.9 Dokuma 2,064 9,038 22.8 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünlerin imalatı 2,000 2,063 97.0 Kimyasal gübre ve azot bileşiklerinin imalatı 1,872 1,602 116.9 Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı 1,712 3,076 55.6 Tekstil elyafının hazırlanması ve bükülmesi 1,682 9,407 17.9 Plastik tabaka, levha, tüp ve profil imalatı 1,456 6,670 21.8 İletişim ekipmanlarının imalatı 1,450 390 372.2 Motor ve türbin(hava taşıtı, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 1,409 1,703 82.7 25
Tablo 5 in Devamı İthalat/Üretim İthalat Üretim Sektör (%) Temel eczacılık ürünleri imalatı 1,393 0 - Demir cevherleri madenciliği 1,160 587 197.5 Boya maddeleri ve pigment imalatı 1,147 423 271.5 İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi ve yeniden işlenmesi 1,085 2,464 44.0 Diğer inorganik temel kimyasal maddelerin imalatı 1,078 1,191 90.5 Rulman, dişli/dişli takımı, şanzıman ve tahrik elemanlarının imalatı 1,078 750 143.7 Diğer musluk ve valf/vana imalatı 956 1,189 80.5 Boya, vernik vb kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun iml. 901 3,493 25.8 Taş kömürü madenciliği 900 326 276.0 Çelikten tüpler, borular, içi boş profiller ve benzeri bağlantı parçaları iml. 875 6,052 14.5 Diğer kauçuk ürünleri imalatı 856 2,826 30.3 Elektrikli aydınlatma ekipmanlarının imalatı 819 1,527 53.7 Kurşun, çinko ve kalay üretimi 789 (1) - Ahşap kaplama paneli ve ağaç esaslı panel imalatı 789 3,778 20.9 Elektronik bileşenlerin imalatı 788 185 425.0 Kablolamada kullanılan gereçlerin imalatı 758 936 81.0 Birincil formda sentetik kauçuk imalatı 691 0 - Başka yerde sınıflandırılmamış diğer fabrikasyon metal ürünlerin imalatı 645 1,916 33.6 Kağıt hamuru imalatı 632 0 - Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı 631 1,117 56.5 Bağlantı malzemelerinin ve vida makinesi ürünlerinin imalatı 627 759 82.7 Kilit ve menteşe imalatı 589 904 65.1 Motorlu kara taşıtları için elektrik ve elektronik donanımların imalatı 572 1,467 39.0 Eczacılığa ilişkin ilaçların imalatı 482 4,452 10.8 Ağaçların biçilmesi ve planyalanması 470 557 84.3 El aletleri, takım tezgahı uçları, testere ağızları vb. imalatı 467 1,108 42.2 Soğutma, havalandırma donanımlarının imalatı,evde kullanılanlar hariç 462 2,957 15.6 Etin işlenmesi ve saklanması 454 1,843 24.6 Diğer elektronik ve elektrik telleri ve kablolarının imalatı 453 3,883 11.7 Uçucu yağların imalatı 451 103 438.5 Örgü (triko) veya tığ işi (kroşe) kumaşların imalatı 447 3,456 12.9 Diğer teknik ve endüstriyel tekstillerin imalatı 429 2,112 20.3 Diğer elektrikli ekipmanların imalatı 417 380 109.8 Sabun ve deterjan ile temizlik ve parlatıcı maddeler imalatı 409 4,785 8.5 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer genel amaçlı makinelerin imalatı 409 1,363 30.0 Derinin tabaklanması ve işlenmesi; kürkün işlenmesi ve boyanması 394 1,272 31.0 Diğer plastik ürünlerin imalatı 393 3,208 12.3 Tıbbi ve dişçilik ile ilgili araç ve gereçlerin imalatı 389 1,164 33.4 60 Sektör Toplamı (*) 92,839 184,599 50.3 (1): Gizli veri (*): Yüzde değeri hesaplanırken gizlilik ilkesinden dolayı üretim değeri verisi olmayan 5 sektörün ithalat tutarı (toplam 71.8 milyar USD) dikkate alınmamıştır. Kaynak: TÜİK verilerinden tarafımızca hesaplanmıştır. 26
5. ARA MALI KULLANIMINDA ALT FAALİYET KOLLARI İTİBARIYLA ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET İmalat sanayinde üretim artışı ile ithal girdi kullanımı arasındaki ilişkiyi güçlendiren olgulardan birisi de Endüstri İçi Ticaret teki (EİT) gelişmelerdir. Endüstri-içi ticaret, son yıllarda uluslararası iktisat literatüründe oldukça önem kazanan bir konudur. Endüstri-içi ticaret, aynı endüstriye ait malların hem ihraç hem de ithal edilmesidir. Günümüz ticaret biçimleri ve uluslararası ticaretin nedenlerini açıklayabilmek için önerilen yeni teori ve yaklaşımlar arasında öne çıkan endüstri içi ticaretin analizi, rekabetçi bir endüstri ve ekonomi yapısının oluşturulmasında ne kadar başarılı olunduğu ve ticaretten kazançların gelişimi gibi ülkelerin refah düzeylerini doğrudan etkileyebilen unsurlara farklı bir bakış açısı getirmektedir. Ayrıca, politika yapıcıların stratejik plan, karar ve politika önerilerine esas teşkil etmesi, mikro ve makro boyutta doğru politikalar uygulanmasına katkı yapabilmesi, EİT analizlerinin önemini artırmaktadır. 1 Endüstri içi ticaretin ampirik analizinde farklı yöntemler kullanılmakla birlikte, yaygın olarak kullanılan yaklaşımların başında Grubel-Lloyd (1975) yaklaşımı gelmektedir. Buna göre Endüstri İçi Ticaret (EİT) aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır: EİT i = {1-[( X i -M i ) / ( X i + M i )]}*100 Formülde EİT i : ülkenin i ürünündeki Endüstri İçi Ticaret Endeksi değerini, X i : ülkenin i ürünündeki ihracat değerini, M i : ülkenin i ürünündeki ithalat değerini göstermektedir. Bu çalışmanın temel amacı ara malı ithalatını azaltacak politika önerilerinin geliştirilmesi kapsamında ara malı dış ticaretinin (özellikle ithalatının) sektörel bazda analiz edilmesi ve Türkiye nin üretim yapısı ile mukayese edilmesidir. Dolayısıyla çalışmamızda Endüstri İçi Ticaret Endeksini hesaplarken ihracat yerine üretim (yurt içi üretim) değeri dikkate alınmıştır. Buna göre çalışmamızda endüstri içi ticaret endeksi hesabında aşağıdaki formül kullanılmıştır. EİT={1-[( Q i -M i ) / ( Q i + M i )]}*100 Formülde Q i : i sektörü yurt içi üretim değerini, M i : i sektörü ithalat değerini göstermektedir. EİT nin sıfıra yaklaşması ülkede o mal grubunda endüstri içi ticaretin düşük kaldığını, diğer bir deyişle, endüstriler arası uzmanlaşmasının söz konusu olduğunu göstermektedir. EİT nin 1 e 1 Dr. Ahmet AKIN, Endüstri İçi Ticaret ve Türkiye: Ülkeye Özgü Belirleyicilerin Tespitine Yönelik Bir Araştırma, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, Yıl 2008, Cilt XXV, Sayı 2. 27
yaklaşması ise ülkede o mal grubunda yurt içi üretim ve ithalat değerlerinin birbirine çok yakın olduğunu, bu da endüstri içi uzmanlaşmanın geliştiğini göstermektedir. Buna göre sektörler itibarıyla Endüstri İçi Ticaret Endeksi rakamlarına baktığımızda ilk sırada en yüksek endeks değerine sahip faaliyet kolunun kağıt ve mukavva üretiminde kullanılan makinelerin imalatı olduğu görülürken, bunu sırasıyla başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünlerin imalatı, Başka yerde sınıflandırılmamış diğer seramik ürünlerin imalatı, bakır üretimi ile diğer elektrikli ekipmanların imalatının izlediği dikkati çekmektedir. Yurt içi üretimin olmadığı nükleer yakıtların işlenmesi, malt imalatı, diğer teknik seramik ürünlerin imalatı, kağıt hamuru imalatı, birincil formda sentetik kauçuk imalatı ile temel eczacılık ürünleri imalatında Endüstri İçi Ticaret Endeksi ise sıfır (0) düzeyindedir. Başka bir deyişle ilgili sektördeki ara malına olan talep yalnızca ithalat ile karşılanmaktadır. Yine, üretim değerinin yüksek ve ithalatının az düzeyde olduğu ya da hiç olmadığı sektörlerde (elektrikli ev aletlerinin imalatı, başka yerde sınıflandırılmamış meyve ve sebzelerin işlenmesi ve saklanması, süthane işletmeciliği ve peynir imalatı, çimento imalatı, diğer dış giyim eşyaları imalatı, diğer mobilyaların imalatı, vs) de Endüstri İçi Ticaret Endeksi sıfır ya da sıfıra yakın bir düzeydedir. Bu sektörlerdeki ara malı talebinin tamamına yakın kısmı yurt içi üretimle karşılanmaktadır. Tablo 6 da sektörler itibarıyla Endüstri İçi Ticaret endeksi rakamları yer almaktadır. Tablo 6: Endüstri İçi Ticaret Endeksi (EİT) En Yüksek İlk 40 Sektör (2013) Sıra NACE Faaliyet Adı EIT Endeksi 1 2895 Kağıt ve mukavva üretiminde kullanılan makinelerin imalatı 0.99 2 2059 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünlerin imalatı 0.98 3 2349 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer seramik ürünlerin imalatı 0.97 4 2444 Bakır üretimi 0.96 5 2790 Diğer elektrikli ekipmanların imalatı 0.95 6 2013 Diğer inorganik temel kimyasal maddelerin imalatı 0.95 7 2015 Kimyasal gübre ve azot bileşiklerinin imalatı 0.92 8 1610 Ağaçların biçilmesi ve planyalanması 0.91 9 2811 Motor ve türbin imalatı (hava taşıtı, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 0.91 10 2594 Bağlantı malzemelerinin ve vida makinesi ürünlerinin imalatı 0.91 11 2652 Kol saatlerinin, masa ve duvar saatlerinin ve benzerlerinin imalatı 0.90 12 2733 Kablolamada kullanılan gereçlerin imalatı 0.89 13 1395 Dokusuz kumaşların ve dokusuz kumaştan yapılan ürünlerin imalatı, giyim eşyası hariç 0.89 14 2814 Diğer musluk ve valf/vana imalatı 0.89 15 2445 Demir dışı diğer metallerin üretimi 0.88 16 2815 Rulman, dişli/dişli takımı, şanzıman ve tahrik elemanlarının imalatı 0.82 28
Tablo 6 nın Devamı Sıra NACE Faaliyet Adı EIT Endeksi 17 2442 Alüminyum üretimi 0.81 18 2572 Kilit ve menteşe imalatı 0.79 19 2391 Aşındırıcı ürünlerin imalatı 0.72 20 3030 Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı 0.72 21 2712 Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı 0.72 22 2740 Elektrikli aydınlatma ekipmanlarının imalatı 0.70 23 1629 Diğer ağaç ürünleri imalatı; mantar, saz, saman vb örme mal.yapılmış ürünler imalatı 0.69 24 0710 Demir cevherleri madenciliği 0.67 25 1712 Kağıt ve mukavva imalatı 0.67 26 2612 Yüklü elektronik kart imalatı 0.67 27 2343 Seramik yalıtkanların (izolatörlerin) ve yalıtkan bağlantı parçalarının imalatı 0.66 28 2530 Buhar jeneratörü imalatı, merkezi ısıtma sıcak su kazanları (boylerleri) hariç 0.65 29 2052 Tutkal imalatı 0.64 30 2211 İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi ve yeniden işlenmesi 0.61 31 1041 Sıvı ve katı yağ imalatı 0.61 32 2720 Akümülatör ve pil imalatı 0.61 33 2932 Motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarların imalatı 0.60 34 2573 El aletleri, takım tezgahı uçları, testere ağızları vb. imalatı 0.59 35 1062 Nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı 0.59 36 3220 Müzik aletleri imalatı 0.58 37 3092 Bisiklet ve engelli aracı imalatı 0.57 38 2931 Motorlu kara taşıtları için elektrik ve elektronik donanımların imalatı 0.56 39 2891 Metalürji makineleri imalatı 0.55 40 2320 Ateşe dayanıklı (refrakter) ürünlerin imalatı 0.54 40 2442 Alüminyum üretimi 0.81 149 2352 Kireç ve alçı imalatı 0.01 150 2332 Fırınlanmış kilden tuğla, karo ve inşaat malzemeleri imalatı 0.01 151 7420 Fotoğrafçılık faaliyetleri 0.01 152 1031 Patatesin işlenmesi ve saklanması 0.01 155 2351 Çimento imalatı 0.00 156 1012 Kümes hayvanları etlerinin işlenmesi ve saklanması 0.00 157 1039 Başka yerde sınıflandırılmamış meyve ve sebzelerin işlenmesi ve saklanması 0.00 165 1413 Diğer dış giyim eşyaları imalatı 0.00 188 2363 Hazır beton imalatı 0.00 191 2110 Temel eczacılık ürünleri imalatı 0.00 192 2017 Birincil formda sentetik kauçuk imalatı 0.00 193 1711 Kağıt hamuru imalatı 0.00 194 2344 Diğer teknik seramik ürünlerin imalatı 0.00 195 1106 Malt imalatı 0.00 196 2446 Nükleer yakıtların işlenmesi 0.00 Kaynak: TÜİK verilerinden tarafımızca hesaplanmıştır. 29
6. SONUÇ 2000-2014 dönemi Türkiye toplam dış ticaret dengesi ve ara malı dış ticaret dengesi verilerine göre Türkiye nin ara malı dış ticaret açığı 2000 ve 2011 yılı hariç olmak üzere toplam dış ticaret açığının üzerinde gerçekleşmiştir. Ara malı ithalatında, enerji hariç olmak üzere en fazla ithalat yaptığımız ürünler içerisinde ana metal (demir çelik ve demir dışı metaller) ile kimya ve otomotiv sektörlerine ait girdiler ilk sırada yer almaktadır. 2014 yılı itibarıyla bu üç sektörün toplam ara malı ithalatı içindeki payı %39 iken, enerji hariç tutulduğunda bu pay %51 olmaktadır. Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) ve Eylem Planı ında (2013-2015) GİTES in stratejik hedefleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir; Girdi kaynaklarındaki belirsizliklerin, girdi ithalinde ülke/bölge bazlı coğrafi dağılımdaki aşırı bağımlılık gibi dengesizliklerin, hammadde niteliğindeki doğal kaynakların geleceğine dair risklerin en aza indirilmesi, İhracata dönük üretimde daha etkin ve düşük maliyetli girdi tedarikinin sağlanması ile üretim ve ihracatın ara malı ithalatına bağımlılığının azaltılması ve bu suretle ihracatta sürdürülebilir rekabet gücüne katkı sağlanmasıdır. Bu temel stratejik hedeflere ulaşmada, 6 sı yatay 31 i sektörel olmak üzere toplam 37 hedef belirlenmiştir. Bu hedefler arasında ithalat bağımlılığı yüksek olan ara mallarında yatırımların özendirilmesi ve girdi tedarikinde yurtiçi kullanımın özendirilmesinin yanı sıra sektörel hedefler (yurt içi hurda arzının artırılması, hurdaya alternatif kaynakların değerlendirilmesi, maden tedarikinde bağımlılığın azaltılması, etkinlik ve verimliliğin artırılması, motor ve aktarma organlarında yurt içi üretim ve katma değerin artırılması, yan sanayi yetkinliğinin küresel ölçek seviyesine yükseltilmesi, elektronik bileşenlerde yurtiçi tedarik imkânlarının geliştirilmesi, petrokimya sektöründe yatırım ihtiyacının karşılanması, ilaç ve eczacılık sektörü girdi tedarikinde etkinlik ve verimliliğin artırılması, yurtiçi üretimi hiç bulunmayan veya yetersiz olan ürünlerde yatırımların hayata geçirilmesi vs) yer almaktadır. 2016-2018 yıllarını kapsayan Orta Vadeli Program da (OVP) temel amaçlar arasında enflasyon ve cari açıkla mücadelede maliye, para politikaları, makro ihtiyatı tedbirler, yapısal reformlar, ihracat ve döviz kazandırıcı faaliyetlerin desteklenmesi temel politika aracı olarak benimsenmiştir. 30
Yine OVP de yapısal reformların bütüncül olarak hayata geçirilmesiyle birlikte üretimin ithalata olan bağımlılığının azaltılması ve ihracatta yüksek katma değerli ürün çeşitlendirmesinin sağlanmasının yanı sıra cari açığın finansmanının sağlanması istihdam ve katma değer oluşturan doğrudan yatırımlarla ve uzun vadeli kaynaklarla karşılanması vurgusu yer almaktadır. Bu kapsamda, özellikle ithal girdi oranı yoğun olan sektörlerde üretimde dönüşümün gerçekleştirilmesi adına yeni yasasıyla Ar-Ge ve girişimcilik faaliyetlerinin teşvik edileceği, yatırım desteklerinde ithal ürünlere bağımlılığı yüksek olan teknoloji yoğun ürünlerin önceliklendirileceği belirtilirken, dahilde işleme rejimi uygulamalarının yurtiçi üretim koşulları ve dış ticaret dengesi açısından yeniden değerlendirileceği belirtilmektedir. Türkiye ara malı ithalatının yapısı incelendiğinde ithalatın temelde 3 ana sektörde yoğunlaştığını görmekteyiz: Enerji ve enerji hammaddeleri Hurda çelik ve metaller Kimyasal ürünler Enerji hariç ara malı ithalatı incelendiğinde Türkiye nin ara malı ithalatında öne çıkan ilk 25 ürün aşağıdaki gibidir: Grafik 20: Enerji Hariç Ara Malı İthalatında İlk 25 Ürün (Milyon USD) (2014) 31
Sanayi üretim yapısında hammadde ve ara malı kullanımındaki mevcut yapı dış ticaret açıklarına ve bunun neticesinde de ödemeler dengesi açıklarına sebep vermektedir. Bu sebeple öncelikle ara malı kullanımının yoğun olduğu sektörlerde yerli ara malı kullanımının tercih edilmesini sağlayıcı politikaların oluşturularak, kaliteli ve fiyat rekabetini de sağlayacak bir üretim modelinin sağlanması ve bunun sürdürülebilirliğinin temin edilmesi imalat sanayi açısından önem taşımaktadır. Ara malı kullanımında ithalata olan bağımlılığın azaltılması kapsamında gerek sektörler bazında ara malı ithalat verileri gerekse sanayi sektörünün üretim yapısı (üretim ve katma değerin büyüklüğü, firma sayısı vs) dikkate alındığında Türkiye açısından önem taşıyan sektörler aşağıdaki gibidir: Ana Metal Sanayii (demir-çelik ve demir dışı metaller) Motorlu Kara Taşıtı, Treyler (Römork) ve Yarı Treyler (Yarı Römork) İmalatı Başka Yerde Sınıflandırılmamış Makine ve Teçhizat İmalatı Kimyasalların ve Kimyasal Ürünlerin İmalatı Kauçuk ve Plastik Ürünlerin İmalatı Tekstil Ürünlerinin İmalatı Temel Eczacılık Ürünlerinin ve Eczacılığa İlişkin Malzemelerin İmalatı Bilgisayarların, Elektronik ve Optik Ürünlerin İmalatı Tıbbi ve Dişçilik İle İlgili Araç ve Gereçlerin İmalatı Tarım Türkiye açısından önem taşıyan bu sektörlerden gerek yüksek teknolojili (temel eczacılık ürünleri ile bilgisayarların, elektronik ve optik ürünlerin imalatı) gerekse orta-yüksek teknolojili (otomotiv, makine ekipman, kimyasal ürünler vs) ürün üretiminin yapıldığı bu sektörlerde, üretim aşamasında kullanılan girdiler (ara malı) daha ziyade orta-yüksek veya orta-düşük teknolojili sektörler tarafından üretilmektedir. Türkiye nin üretim yapısı dikkate alındığında Türkiye imalat sanayinin (üretim değeri açısından) teknolojik yapısında %32.9 olan orta-düşük ve %24.3 paya sahip olan orta yüksek teknolojili ürün üretim imkanı yüksek 32