44

Transkript

1 GIDA ÜRÜNLERİ VE İÇECEK İMALAT SANAYİİ Hazırlayan Ömür GENÇ ESAM Müdür Yardımcısı

2 44

3 1. SEKTÖRÜN TANIMI Gıda ürünleri ve içecek imalatı, ISIC Revize 3 sınıflandırmasına göre, imalat sanayii alt ayrımında 15 no lu gruplandırma içinde yer almaktadır. Bu grup altında üçlü düzeyde 5 alt sektör, dörtlü düzeyde ise 17 alt sektör bulunmakta olup bu sektörler aşağıdaki gibidir: 151 Sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması 1511 (Mezbahacılık; etin işlenmesi ve saklanması) 1512 Balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ve saklanması 1513 Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması 1514 Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağ imalatı 152 Süt ürünleri imalatı 1520 Süt ürünleri imalatı 153 Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta, nişastalı ürünler ve hazır hayvan yemleri imalatı Öğütülmüş tahıl ürünleri imalatı 1532 Nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı 1533 Hazır hayvan yemleri imalatı 154 Diğer gıda maddeleri imalatı 1541 Fırın ürünleri imalatı 1542 Şeker imalatı 1543 Kakao, çikolata ve şekerleme imalatı 1544 Makarna, şehriye, kuskus ve benzeri unlu mamüllerin imalatı 1549 Başka yerde sınıflandırılmamış gıda maddeleri imalatı 155 İçecek imalatı 1551 Alkollü içeceklerin damıtılması, arıtılması ve karıştırılması; mayalı maddelerden etil alkol üretimi 1552 Şarap imalatı 1553 Bira ve malt imalatı 1554 Alkolsüz içecek imalatı, maden ve memba suları üretimi 45

4 Sektör, NACE REV sınıflandırmasına göre üçlü düzeyde 9 alt sektör, dörtlü düzeyde ise 33 alt sektörden oluşmakta olup aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır: 15 Gıda ürünleri ve içecek imalatı 151 Et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması 1511 Et imalatı ve saklanması 1512 Kümes hayvanları etlerinin imalatı ve saklanması 1513 Et ve kümes hayvanları ürünlerinin imalatı 152 Balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ve saklanması 1520 Balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ve saklanması 153 Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması 1531 Patatesin işlenmesi ve saklanması 1532 Sebze ve meyve suyu imalatı 1533 Başka yerde sınıflandırılmamış sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması 154 Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı 1541 Ham, sıvı ve katı yağların imalatı 1542 Rafine sıvı ve katı yağların imalatı 1543 Margarin ve benzeri yenilebilir katı yağların imalatı 155 Süt ürünleri imalatı 1551 Süthane işletmeciliği ve peynir imalatı 1552 Dondurma imalatı 156 Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı 1561 Öğütülmüş tahıl ürünleri imalatı 1562 Nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı 157 Hazır hayvan yemleri imalatı 1571 Çiftlik hayvanları için hazır yem imalatı 1572 Ev hayvanları için hazır yem imalatı 158 Diğer gıda maddeleri imalatı 46

5 1581 Ekmek, taze fırın ürünleri ve taze kek imalatı 1582 Peksimet, bisküvi imalatı, dayanıklı pastane ürünleri ve dayanıklı kek imalatı 1583 Şeker imalatı 1584 Kakao, çikolata ve şekerleme imalatı 1585 Makarna, şehriye, kuskus ve benzer unlu mamullerin imalatı 1586 Kahve ve çayın işlenmesi 1587 Baharat, soslar, sirke ve diğer çeşni maddelerinin imalatı 1588 Hazır, homojenize gıda maddeleri ile diet yiyecekleri imalatı 1589 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer gıda maddeleri imalatı 159 İçecek imalatı 1591 Damıtılmış alkollü içeceklerin imalatı 1592 Mayalı maddelerden etil alkol imalatı 1593 Şarap imalatı 1594 Elma şarabı ve diğer meyve şaraplarının imalatı 1595 Diğer damıtılmamış mayalı içeceklerin imalatı 1596 Bira imalatı 1597 Malt imalatı 1598 Maden suyu ve alkolsüz içecek üretimi 47

6 2. SEKTÖRDEKİ FİRMA SAYISI 2001 Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı (devlet sektörünün tamamı ile özel sektörde 10 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerini kapsayan) sonuçlarına göre, Türkiye genelinde gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe faaliyet gösteren firma sayısı adet olup imalat sanayii genelindeki firma sayısının 14,8 ini oluşturmaktadır. Türkiye genelinde imalat sanayiinde (10 ve üzerinde işçi çalıştıran) işyeri sayısı 2001 yılı sayım sonuçlarına göre adet olup işyeri sayısı açısından, gıda ve içki sektörü, tekstil sektöründen sonra ikinci sırada yer almaktadır. Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe faaliyet gösteren işyerleri, ülke geneline yayılmakla birlikte, firmaların önemli bir bölümü, İstatistikî Bölge Sınıflandırması Düzey 2 ye göre, başta İstanbul olmak üzere İzmir, Trabzon, Tekirdağ, Ankara, Bursa ve Kocaeli bölgelerinde bulunmaktadır. Sektör genelinde yer alan adet işyeri sayısının, 12,4 ü İstanbul bölgesinde yer almakta iken, 9,1 i İzmir, 8,9 u Trabzon, 6,5 i Ankara, 6,3 ü Tekirdağ, 6,3 ü Bursa ve yine 6,3 ü de Kocaeli bölgesinde bulunmaktadır. Söz konusu bu altı Düzey 2 bölgesi, Türkiye genelindeki firma sayısının 55,9 unu kapsamaktadır yılı itibariyle sektördeki firmalara ait kurulu çevirici güç kapasitesi Bg-Hp (beygir gücü) olup bunun 9,8 i Bursa, 8,4 ü Tekirdağ, 8,1 i Kocaeli, 7,8 i İzmir, 7,3 ü İstanbul, 6,6 sı Trabzon ve 6,5 i Adana bölgesindeki firmalara aittir. Sektör genelindeki kurulu çevirici güç kapasitesi, ülke geneli imalat sanayii kurulu çevirici güç kapasitesinin 11,9 unu teşkil etmektedir. Sektör genelinde çalışanların sayısı incelendiğinde ise kişi olan sektör ortalama çalışan sayısının, Türkiye geneli imalat sanayiinde çalışan sayısının 13,7 gibi önemli bir bölümünü oluşturduğu görülür. Sektörde çalışanların (yıllık ortalama çalışan sayısının) 12 si Trabzon bölgesindeki firmalar tarafından istihdam edilmekte iken, 10,1 i İstanbul, 9,1 i İzmir, 8,6 sı da Bursa bölgesindeki firmalarda istihdam edilmektedir. Gıda ürünleri ve içki sektörü, istihdam açısından, tekstil ve giyim ürünleri sektöründen sonra en fazla istihdamın olduğu üçüncü sektördür yılı itibariyle sektör tarafından yaratılan katma değer 4,8 milyar YTL olup ülke geneli imalat sanayiinde yaratılan katma değerin 11,9 unu oluşturmaktadır. Yaratılan katma değerin 15,9 u İstanbul bölgesindeki firmalara ait olup bunu sırasıyla 9,9 ile İzmir, 9,7 ile Tekirdağ, 9,4 ile Manisa, 8,6 ile Kocaeli ve 8,5 pay ile de Bursa bölgesi izlemektedir Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı sonuçlarına göre gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörü, yaratılan katma değerin büyüklüğü açısından petrol ürünleri sanayiinden sonra ikinci sırada gelmektedir. 48

7 Tablo 1: Gıda Sektöründe Faaliyet Gösteren Firma Sayısı Düzey 2 Bölgesi Firma Sayısı Yıllık Ortalama Çalışan Sayısı Kurulu Çevirici Güç Kapasitesi Katma Değer Adet Kişi Bg-Hp YTL İstanbul , , , ,9 Tekirdağ 105 6, , , ,7 Balıkesir 57 3, , , ,4 İzmir 153 9, , , ,9 Aydın 58 3, , , ,7 Manisa 83 5, , , ,4 Bursa 106 6, , , ,5 Kocaeli 106 6, , , ,6 Ankara 108 6, , , ,6 Konya 79 4, , , ,8 Antalya 42 2, , , ,4 Adana 80 4, , , ,9 Hatay 30 1, , , ,5 Kırıkkale 33 2, , , ,9 Kayseri 39 2, , , ,2 Zonguldak 21 1, , , ,1 Kastamonu 19 1, , , ,4 Samsun 65 3, , , ,5 Trabzon 149 8, , , ,1 Erzurum 22 1, , , ,4 Ağrı 7 0, , , ,2 Malatya 24 1, , , ,6 Van 15 0, , , ,1 Gaziantep 43 2, , , ,4 Şanlıurfa 15 0, , , ,5 Mardin 7 0, , , ,1 TÜRKİYE , , , ,0 Not: Özel sektöre ait tesis sayısı 2 ve altında ise işyeri sayısının dışındaki istatistikler, Kanun gereği gizli olarak değerlendirilerek, sektör toplamı içinde verilmektedir. 49

8 3. ÜRETİM VE KAPASİTE KULLANIM ORANI 3.1. Üretim Endeksindeki Gelişmeler Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe üretim endeksi genel olarak yükseliş eğilimi göstermektedir de 100 olan endeks değeri döneminde devamlı bir şekilde yükseliş göstererek 2006 da (ilk üç çeyrek dönem ortalamasına göre) en yüksek seviyesi olan 123,6 seviyesine yükselmiştir. Başka bir ifadeyle döneminde sektör endeksi 23,6 oranında bir artış göstermiştir. Sektöre ait üretim endeksi, imalat sanayiinin geneline ait endeks rakamının altında bir gelişim performansı sergilemiş olmasına rağmen yine de yakın değerler almıştır döneminde imalat sanayiine ait genel endeks değeri 36,2 oranında artmıştır. Tablo 2: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, yıllık ortalama) Yıllar İmalat Sanayii Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim ,0-100,0-100,0-100,0-100, ,1 0,1 100,8 0,8 104,4 4,4 96,4-3,6 101,3 1, ,9-4,2 100,4-0,4 100,5-3,7 87,0-9,8 119,8 18, ,1 6,5 104,1 3,7 105,3 4,8 88,5 1,7 124,4 3, ,4-9,5 101,7-2,3 109,2 3,7 86,9-1,8 113,9-8, ,5 10,9 104,6 2,9 113,9 4,3 89,6 3,1 112,4-1, ,0 9,3 112,6 7,6 119,0 4,5 95,7 6,8 127,3 13, ,7 10,4 112,2-0,4 110,1-7,5 100,5 5,0 137,2 7, ,6 4,8 119,0 6,1 117,7 6,9 107,7 7,2 144,7 5, * 136,2 5,1 123,6 3,9 125,9 7,0 95,1-11,7 167,0 15,4 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek itibariyledir. Not: Gıda ürünleri ve içecek sektörü, 3 rakamlı düzeyde beş alt sektörden oluşmasına rağmen, üretim değeri itibariyle en yüksek değere sahip ilk üç alt sektör verilmiştir Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörü alt dallar itibariyle değerlendirildiğinde, sektör üretim endeksinde en fazla yükselişin, 155 no lu sanayi dalı, içecek imalatında olduğu görülür döneminde sektör geneline ait üretim endeksinde 23,6 oranında bir artış olurken, içecek imalatında 67, sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması imalatında (151 no lu sektörde) 25,9 artış olmuştur. Fırın ürünleri, şeker, kakao, çikolata ve şekerleme imalatı, makarna imalatı ve başka yerde sınıflandırılmamış gıda maddeleri imalatından oluşan diğer gıda maddeleri imalatına ait üretim endeksi (154 no lu sektör) ise döneminde 4,9 oranında azalış kaydetmiştir Başka bir deyişle, incelenen dönemde, 151 ve 155 no lu alt sektörler genel imalat sanayi üretim endeksinin üzerinde bir performans göstermiştir. 50

9 Endeks GRAFİK 1 : ÜRETİM ENDEKSİNDEKİ GELİŞMELER (Yıllık Ortalama) (1997=100) 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0, İmalat Sanayii Üretimdeki fiziki artışların bir göstergesi olan üretim endeksindeki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, Ocak 2005 de 96,9 olan sektör üretim endeksinin, Eylül 2005 de en yüksek değeri olan 152 ye çıktığı ve bu aydan sonra kademeli olarak düşüş kaydederek Ocak 2006 da 99,4 seviyesine gerilediği görülmektedir. Şubat 2006 dan sonra tekrar yükselişe geçen endeks değeri, Haziran 2006 da 131,8, Temmuz 2006 da ise 134 düzeyinde gerçekleşmiştir. 51

10 Tablo 3: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, bir önceki aya göre değişme) Aylar İmalat Sanayii Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim 2005/1 116,6-96,9-87,7-100,1-106,1-2005/2 112,1-3,9 86,5-10,7 91,0 3,7 65,6-34,5 94,8-10,6 2005/3 130,1 16,0 105,8 22,3 107,1 17,7 78,9 20,3 133,8 41,1 2005/4 129,3-0,6 102,9-2,8 102,4-4,3 71,9-8,9 147,1 9,9 2005/5 133,6 3,4 111,3 8,2 106,5 3,9 81,7 13,7 171,3 16,4 2005/6 134,1 0,3 126,1 13,3 117,4 10,2 94,4 15,5 215,6 25,9 2005/7 128,8-3,9 118,2-6,3 122,6 4,4 83,6-11,5 174,7-19,0 2005/8 130,2 1,1 134,9 14,2 150,8 23,1 90,5 8,3 189,0 8,2 2005/9 142,6 9,5 152,0 12,7 169,9 12,7 126,8 40,1 175,6-7,1 2005/10 131,3-7,9 143,0-5,9 133,2-21,6 174,6 37,7 127,7-27,3 2005/11 129,2-1,6 124,4-13,0 111,7-16,1 164,9-5,6 94,4-26,1 2005/12 137,0 6,0 125,5 0,9 111,5-0,2 159,0-3,6 105,9 12,2 2006/1 107,4-21,6 99,4-20,8 89,0-20,2 110,3-30,7 97,8-7,6 2006/2 118,5 10,3 99,9 0,5 102,8 15,6 83,3-24,5 114,0 16,5 2006/3 143,0 20,7 109,8 9,9 111,9 8,8 86,4 3,7 132,2 16,0 2006/4 139,0-2,8 116,1 5,8 126,1 12,7 78,1-9,6 151,3 14,4 2006/5 146,2 5,2 123,5 6,4 124,6-1,1 82,9 6,1 179,8 18,8 2006/6 148,8 1,8 131,8 6,8 127,2 2,1 96,6 16,6 204,4 13,7 2006/7 141,1-5,2 134,0 1,6 136,7 7,5 89,0-7,9 213,6 4,5 Sektöre ait endeks değeri, Temmuz 2005 de bir önceki yılın aynı ayına göre 1,9 oranında azalış gösterirken, Temmuz 2006 da, bir önceki yılın aynı ayına göre 13,4 oranında bir artış göstermiştir. Temmuz 2006 da endeks değeri bir önceki aya göre ise 1,6 oranında artış kaydetmiştir (İmalat sanayii genelinde Temmuz 2005 de bir önceki yılın aynı ayına göre 2,6 oranında bir azalış yaşanırken, Temmuz 2006 da, bir önceki yılın aynı ayına göre 9,5 oranında bir artış gerçekleşmiştir). Sektörün aylık bazdaki son iki yılık verileri incelendiğinde, gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe üretimin, yoğun olarak mart-ekim döneminde yapıldığı, 0cak-şubat döneminde ise üretimin diğer aylara göre en düşük düzeylerde olduğu dikkati çekmektedir. 52

11 Endeks GRAFİK 2: ÜRETİM ENDEKDİNDEKİ GELİŞMELER (Aylık) 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 İmalat Sanayii Tablo 4: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, bir önceki yılın aynı dönemine göre değişme) Yedi Aylık Yıllık Temmuz Ortalama İmalat Sanayii 0,1 6,5 10,9 9,3 10,4 4,8-2,6 9,5 2,8 6,7 15 0,8 3,7 2,9 7,6-0,4 6,1-1,9 13,4 3,0 8, ,4 4,8 4,3 4,5-7,5 6,9-0,2 11,5 4,7 11, ,6 1,7 3,1 6,8 5,0 7,2-1,8 6,4 0,9 8, ,3 3,8-1,3 13,3 7,8 5,5-0,6 22,3 3,8 4,8 Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörünün alt sektörlerindeki (151, 154 ve 155) üretim endeksindeki gelişmeler incelendiğinde; sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması alt sektör (151) üretiminin, Ocak Temmuz 2006 döneminde 55,9, içecek imalatı sektör üretiminin (155) 101,3 oranında artış gösterdiği görülür. Başka bir deyişle, bu iki alt sektör üretim endeksindeki artışlar sektör üretim endeksinin üzerinde bir performans göstermiştir. Diğer gıda maddeleri imalatı sektör üretim endeksi (154) ise bu dönemde 11,1 oranında azalış göstermiştir Kapasite Kullanım Oranındaki (KKO) Gelişmeler Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe kapasite kullanım oranı (KKO) 70 civarında seyretmektedir. Sektör genelinde gerçekleşen bu KKO ları, imalat sanayii genelinde gerçekleşen KKO nın (75-80) 5-10 puan daha altındadır. 53

12 Tablo 5: Kapasite Kullanım Oranı (Üretim değeri ağırlıklı, Yıllık Ortalama,) Yıllar İmalat Sanayii ,8 71,1 64,8 75,9 70, ,8 71,4 64,1 77,7 75, ,2 72,4 64,5 78,9 78, ,0 73,6 66,0 79,1 80, ,4 72,6 59,7 80,3 80, ,6 72,5 66,2 75,4 75, ,9 71,6 66,0 73,8 76, ,6 72,9 66,9 75,4 79, ,0 72,4 65,6 77,6 78, ,4 72,3 68,5 73,7 76, ,5 69,4 63,6 72,5 76, ,4 67,8 62,2 68,3 76, ,9 68,5 64,3 71,0 76, ,9 65,7 60,7 69,7 72, ,4 66,1 61,0 73,8 67, ,4 70,8 63,1 80,2 72, ,3 71,4 65,7 75,7 77, ,3 71,0 66,6 77,3 70, * 80,6 70,6 65,0 77,3 76,9 (*): 2006 değeri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. Alt sektörler itibariyle değerlendirildiğinde ise, sektörde en yüksek KKO, 154 ve 155 kodlu diğer gıda maddeleri imalatı ile içecek imalatı sektöründe olduğu dikkati çekmektedir. Her iki sektördeki kapasite kullanımı, sektör genelinin 5 puan üstünde olmakla birlikte, imalat sanayii genelinden 5 puan daha düşük düzeyde bulunmaktadır. Sektörde en düşük kapasite kullanım oranı ise; sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması imalatındadır. Bu alt sanayi dalında gerçekleşen kapasite kullanım oranı 65 civarında olup sektör ortalamasının 5 puan, imalat sanayiinin genelinin de puan daha altındadır. Kapasite kullanım oranının eğilimi incelendiğinde, döneminde gerek sektör genelinde gerekse alt sektörler itibariyle eğilimin sabit olduğu ve dramatik yükseliş ve azalışların olmadığı dikkati çekmektedir. 54

13 GRAFİK 3: KAPASİTE KULLANIM ORANI (Üretim Değeri Ağırlıklı, Yıllık Ortalama, ) İmalat Sanayii Kapasite kullanım oranındaki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, Ocak 2005 de gıda ürünleri ve içecek imalatında 65,9 olan KKO nın, Temmuz 2006 da 73,3 düzeyine yükseldiği görülmektedir. Aynı dönemde kapasite kullanım oranı 151 kodlu alt sektörde 63,7 den 66,3 oranına, 154 kodlu alt sektörde 71,2 den 79,1 oranına ve 155 kodlu alt sektörde ise 53,6 dan 83,6 ya yükseldiği dikkati çekmektedir. Aylık bazda kapasite kullanım oranları imalat sanayiinin bütünü açısından incelendiğinde, Ocak 2005 yılında 76,6 olan KKO nın, yıl içerisinde devamlı artış göstermesine rağmen, 2006 yılı Ocak ayında 75,4 oranına gerilediği, buna karşın 2006 yılının Mart-Temmuz döneminde kapasite kullanım oranının bir artış eğilimi içerisine girerek temmuz ayında 82,2 seviyesine çıktığı görülmektedir. Sektör genelinde ve 151 ve 154 kodlu alt sektörlerde kapasite kullanım oranı aylar itibariyle çok fazla bir değişiklik göstermemesine rağmen, 155 kodlu içecek imalatında kapasite kullanım oranı özellikle mart-eylül döneminde yüksek seyretmekte (yıllık ortalama kapasite kullanım oranının 7-8 puan üzerinde), ekimşubat döneminde ise düşük gerçekleşmektedir (yıllık ortalama kapasite kullanım oranının 10 puan altında). 55

14 Tablo 6: Kapasite Kullanım Oranı (Üretim değeri ağırlıklı, Aylık, ) Aylar İmalat Sanayii Ocak ,6 65,9 63,7 71,2 54,6 Şubat ,1 67,6 66,2 72,7 63,5 Mart ,5 68,7 62,5 76,0 73,4 Nisan ,8 69,3 64,7 76,3 69,5 Mayıs ,3 69,7 65,4 68,4 79,3 Haziran ,4 72,1 64,4 78,6 82,4 Temmuz ,6 72,4 63,9 77,7 81,6 Ağustos ,8 71,9 66,2 77,9 78,6 Eylül ,7 75,9 72,9 81,6 75,0 Ekim ,3 74,0 74,2 83,7 57,1 Kasım ,9 71,6 68,8 80,4 58,7 Aralık ,7 72,4 66,0 83,4 66,7 Ocak ,4 67,1 60,2 80,2 58,5 Şubat ,2 67,3 62,6 75,0 66,0 Mart ,7 69,6 63,8 80,4 73,9 Nisan ,3 69,6 63,9 76,1 79,1 Mayıs ,6 70,6 64,5 72,1 83,1 Haziran ,1 72,8 66,0 78,5 85,8 Temmuz ,2 73,3 66,3 79,1 83,6 GRAFİK 4: AYLIK KAPASİTE KULLANIM ORANLARI (Üretim Değeri ağırlıklı, ) Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 İmalat Sanayii 56

15 3.3. Üretim Değerindeki Gelişmeler 1 Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe, 2005 yılı itibariyle toplam 27,6 milyar YTL değerinde bir üretim gerçekleşmiş olup bu üretim değerinin 39,4 lük bölümünü; sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması (151) üretimi oluştururken, 30,2 lik kısmı diğer gıda maddeleri imalatı, 11,3 lük bölümü de içecek ürünleri imalatı sektörü tarafından yaratılmıştır. Diğer taraftan; sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması imalatının toplam sektör üretimi içerisindeki göreli payının artarak, 35 oranından 40 a yükseldiği, 35 paya sahip olan diğer gıda maddeleri imalatının payının 25 lere gerilediği ve yine düzeyinde bir paya sahip olan içecek imalatının payının ise 11 seviyesine gerilediği tespit edilmiştir. Sektör genelinde üretilen ürünlerin üretim değerinin Türkiye imalat sanayii geneli içindeki payı incelendiğinde, gıda ürünleri ve içecek sektörünün ülke imalat sanayii üretimi içindeki payının ortalama olarak 16 civarında olduğu görülürken, bu payın zaman içinde pek fazla değişmediği dikkati çekmektedir. Nitekim 1997 de imalat sanayii üretim değeri içinde 15 no lu sektörün payı 16,2 iken bu pay, 1999 da en yüksek seviyesi olan 19,9 yükselmiş, ancak bu yıldan sonra az miktarda azalış göstererek 2005 de 15,4 düzeyine gerilemiştir. Tablo 7: Üretim Değeri (Cari Fiyatlarla) Yıllar İşyeri Sayısı Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL * (*): 2006 değerleri ikinci çeyrek itibariyledir. 1 Burada verilen üretim değerlerinin sektör genelinin toplam üretim değeri değil, ankete yanıt veren firmaların toplam üretim değeri olduğu ve üretim değerindeki değişmelerin (artma ya da azalma anlamında) sektörün performansının yanısıra, zaman içinde ankete katılan firma sayısındaki değişmeden de kaynaklanabileceğini belirtmek gereklidir. Bu bölüm, sektörün toplam üretim büyüklüğü hakkında bir fikir verilmesi amacıyla hazırlanmıştır. 57

16 Üretim değeri USD bazında değerlendirildiğinde, sektördeki üretim artışının, imalat sanayiinin geneline oranla daha düşük kaldığı görülür. Nitekim, döneminde imalat sanayii genelinde toplam üretim artışı 82,8 olurken, gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe üretim değeri 74,2 oranında artış göstermiştir yılında 11,8 milyar USD olan gıda ve içecek sektörü üretimi, 2001 de en düşük seviyesi olan 9,2 milyar USD değerine düştükten sonra devamlı olarak yükseliş kaydederek 2005 de en yüksek seviyesi olan 20,6 milyar USD düzeyine yükselmiştir. Üretim değerindeki artış alt sektörler itibariyle incelendiğinde ise, özellikle sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması (151) sektöründeki üretim artışının dikkati çektiği görülür döneminde 151 kodlu sektör üretimi 91,9 gibi oldukça yüksek bir oranda artarken, diğer gıda maddelerinin imalatı alt sektöründeki üretim artışı 52,1, içecek ürünleri üretimindeki artış oranı da 35,8 olmuştur. Tablo 8: Üretim Değerindeki Değişme (USD ve Değişim) Yıllar Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , * (*): 2006 değerleri ikinci çeyrek itibariyledir Dolar cinsinden üretim değerindeki değişme ayrıntılı olarak incelendiğinde; 2001 krizinin ve 1998/1999 Uzakdoğu ve Rusya krizlerinin sektörel üretim üzerindeki olumsuz etkileri açıkça görülmektedir. Buna göre 1999 yılında gıda ve içecek ürünleri sektörü üretim değeri (dolar cinsinden) bir önceki yıla göre 7,4 oranında düşerken, 151 kodlu sektör 13,3, 154 kodlu sektör 13,2 oranında üretim değeri düşüşü yaşamıştır. 155 kodlu sektöre ait üretim değeri ise aynı yıl 18,2 oranında bir artış göstermiştir. 1998/1999 krizine göre, makro-ekonomik parametreler üzerinde oldukça sarsıcı sonuçlar yaratan 2001 krizinde ise sektörel üretim değeri bir önceki yıla göre 20,4 oranında düşerken, 151 kodlu sektör üretim değeri 13,5, 154 kodlu sektör üretim değeri 17,5 ve 155 kodlu sektördeki düşüş ise 29,5 oranında gerçekleşmiştir. Aynı yıllarda imalat sanayiinin geneline ait üretim değeri (USD bazında) ise sırasıyla 8,1 ve 21,2 oranlarında azalış kaydetmiştir. 58

17 4. DIŞ TİCARET DURUMU Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe, 1995 yılı itibariyle 4,1 milyar USD olan toplam dış ticaret hacmi (ithalat + ihracat) yıllar itibariyle inişli çıkışlı bir gelişim göstererek 2005 yılında 6,4 milyar USD düzeyine yükselmiştir. Sektörün dış ticaret hacmi 2006 yılının ilk yedi aylık döneminde ise 3,6 milyar USD olarak gerçekleşmiştir. Sektörün dış ticaret hacmi döneminde yıllık ortalama olarak 4,4 oranında artış göstermekle birlikte, sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması sektörü dış ticareti, 3,3 oranında, diğer gıda maddeleri imalatı sektörü dış ticareti 5,2 ve içecek sektörü dış ticareti de 6,4 oranında yıllık ortalama gelişme hızı sağlamıştır. Aynı dönemde imalat sanayii geneline ait dış ticaret hacmi ise 12,3 oranında yıllık ortalama gelişme hızı kaydetmiştir. Başka bir ifadeyle, incelen dönemde, gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörü (alt sektörleri de dahil olmak üzere) dış ticaret hacmi, genel imalat sanayinin yıllık ortalama artış hızının altında bir ivmeyle gelişim göstermiştir. Tablo 9: Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörü Dış Ticaret Hacmi Yıllar Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim 59 Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,7 52-9, , , ,4 51-2, , , ,3 53 4, , , , , , , , , , , , , * (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir yılı itibariyle toplam 6,4 milyar USD olan sektör dış ticaret hacminin yarıdan fazla kısmını (59 unu) sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri oluştururken, 21,8 ini diğer gıda maddeleri sektörüne ait ürünler, 3,1 lik kısmını da içecek ürünleri alt sektörü oluşturmaktadır. Dış ticaret hacminin Türkiye imalat sanayii geneli içindeki payı incelendiğinde, 1995 yılında 8,6 olan payın, zaman içinde azalış kaydederek 2005 de 3,9 oranına; 151 kodlu sektörün aynı dönemdeki payının 5,6 dan 2,3 e; 154 kodlu

18 sektörün payının 1,7 den 0,9 a, ve 155 kodlu sektörün payının ise 0,2 den 0,1 e gerilediği görülmektedir İhracattaki Gelişmeler Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe 2005 yılı itibariyle 4,3 milyar USD düzeyinde bir ihracat gerçeklemiş olup bunun 59,1 ini sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri oluştururken, 22,4 ünü diğer gıda maddeleri sektörüne ait ürünler, 3,5 lik bölümünü de içecek ürünleri alt sektörü teşkil etmektedir. Tablo 10: Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörü İhracatı Yıllar Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , * (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir döneminde sektör genelinde ihracat değeri 83,9 oranında bir artış gösterirken, aynı dönemde sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri ihracatı 74,6, diğer gıda maddeleri ihracatı 72,2 ve içecek ürünleri ihracatı da 66,2 oranında artmıştır. İncelenen dönemde imalat sanayiinin geneline ait ihracat değeri ise 257,3 gibi oldukça yüksek düzeyde bir gelişim göstermiştir (Bu dönemde, imalat sanayii genel ihracatı yıllık ortalama 12,7 oranında gelişme hızı kaydederken; gıda ve içecek sektörü 6,1, sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri 5,6, diğer gıda maddeleri 5,4 ve içecek ürünleri ihracatı da 5,1 oranında yıllık ortalama gelişme hızı sağlamıştır). 60

19 Bin USD GRAFİK 5: YILLARA GÖRE İHRACAT 4,500,000 4,000,000 3,500,000 3,000,000 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000, , Yıllar Tablo 11: Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörü İhracatının Toplam İhracat ve İmalat Sanayii İhracatı İçindeki Payı () ,72 12,04 6,67 7,49 2,56 2,88 0,41 0, ,57 11,96 6,05 6,84 2,89 3,27 0,48 0, ,41 11,73 5,91 6,66 2,85 3,21 0,29 0, ,74 9,79 5,73 6,42 2,17 2,43 0,21 0, ,67 8,51 5,33 5,92 1,72 1,91 0,16 0, ,61 7,19 4,11 4,48 1,79 1,94 0,14 0, ,43 6,99 3,88 4,22 2,00 2,17 0,12 0, ,22 5,58 3,27 3,49 1,41 1,51 0,12 0, ,61 5,97 3,44 3,66 1,51 1,61 0,15 0, ,30 5,62 3,16 3,35 1,41 1,49 0,18 0, ,80 6,20 3,43 3,66 1,30 1,39 0,20 0, * 4,76 5,07 2,78 2,95 1,24 1,32 0,15 0,16 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. (1): Toplam ihracat içindeki payı (2): İmalat sanayii İhracatı içindeki payı Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörünün imalat sanayii ihracatı içindeki payı incelendiğinde ise, sektöre ait ihracat değerinin imalat sanayii ihracatı içindeki payının sürekli olarak azalış gösterdiği dikkati çekmektedir. Nitekim, 1995 yılında sektörün geneline ait ihracatın imalat sanayii ihracatı içinde 12 olan payın zaman içinde azalış kaydederek 2005 de 6,2 oranına; 151 kodlu sektörün aynı dönemdeki payının 7,5 den 3,7 ye; 154 kodlu sektörün payının 2,9 dan 1,4 e ve 155 kodlu sektörün payının ise 0,5 den 0,2 ye gerilemiştir. Aynı dönem içinde sektör ihracatının Türkiye toplam ihracatı içindeki payı da 10,7 den, 5,8 e gerilemiştir. 61

20 4.2. İthalattaki Gelişmeler Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe 2005 yılı itibariyle 2,1 milyar USD düzeyinde bir ithalat gerçeklemiş olup bunun 58,9 unu sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri oluştururken, 20,6 sını diğer gıda maddeleri sektörüne ait ürünler, 2,5 lik bölümünü de içecek ürünleri alt sektörü teşkil etmektedir döneminde sektör genelinde ithalat değeri 18,7 oranında bir artış gösterirken, diğer gıda maddeleri ithalatı 58,4 ve içecek ürünleri ithalatı da 218,3 oranında artmıştır. Aynı dönemde sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri ithalatı ise 0,8 oranında azalış göstermiştir döneminde imalat sanayiinin geneline ait ithalat değeri ise 245,2 gibi oldukça yüksek düzeyde bir gelişim göstermiştir (Bu dönemde, imalat sanayii genel ithalatı yıllık ortalama 12,4 oranında gelişme hızı kaydederken; gıda ve içecek sektörü 1,7, diğer gıda maddeleri 4,6 ve içecek ürünleri ihracatı da 11,6 oranında yıllık ortalama gelişme hızı sağlamıştır. Aynı dönemde sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri ithalatı ise yıllık ortalama 0,1 oranında azalış göstermiştir). Yıllar Tablo 12: Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörü İthalatı Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , * (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 62

21 Bin USD GRAFİK 6: YILLARA GÖRE İTHALAT 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000, , İhracatın ve ithalatın yıllık ortalama artış hızları mukayese edildiğinde, imalat sanayii geneline ait ihracat ve ithalatın aynı düzeyde arttığı dikkati çekerken, gıda ürünleri ve içecek sektörü ihracatının, ithalatından yıllık ortalama 3 kat daha fazla artış gösterdiği görülür. Alt sektörler bazında ise diğer gıda maddeleri ithalatının ve içecek sektörü ithalatının ihracatın yıllık ortalama artışından daha fazla arttığı görülürken, sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri ithalatının aynı düzeyde kalmasına rağmen (hatta yıllık ortalama 0,1 oranında düşmesine karşılık), ihracatının yıllık ortalama 5,6 oranında artış gösterdiği dikkati çekmektedir. Yıllar Tablo 13: Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörü İthalatının Toplam İthalat ve İmalat Sanayii İthalatı İçindeki Payı () ,97 6,22 3,51 4,39 0,77 0,96 0,05 0, ,60 5,71 3,04 3,77 0,94 1,17 0,11 0, ,63 4,43 2,74 3,35 0,37 0,46 0,05 0, ,16 3,72 2,29 2,69 0,35 0,41 0,03 0, ,58 3,09 1,64 1,97 0,39 0,46 0,04 0, ,12 2,62 1,41 1,74 0,33 0,41 0,03 0, ,45 3,10 1,67 2,11 0,39 0,49 0,03 0, ,64 3,29 1,82 2,26 0,40 0,50 0,02 0, ,36 2,93 1,53 1,90 0,38 0,47 0,03 0, ,95 2,37 1,20 1,46 0,38 0,46 0,05 0, ,81 2,24 1,06 1,32 0,37 0,46 0,04 0, * 1,80 2,28 1,08 1,37 0,38 0,48 0,05 0,06 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. (1): Toplam ithalat içindeki payı (2): İmalat sanayii ithalatı içindeki payı 63

22 Gıda ürünleri ve içecek sektörünün toplam ithalatımız ve imalat sanayii ithalatı içindeki payı incelendiğinde ise, sektöre ait ithalat değerinin gerek toplam ithalat içindeki payının gerekse imalat sanayii ithalatı içindeki payının devamlı olarak düşüş kaydettiği dikkati çekmektedir. Nitekim, 1995 de toplam ithalat içinde 5 olan sektör ithalatının payı 2005 de 1,8 seviyesine gerilerken, imalat sanayii ithalatı içinde 6,2 olan payı da 2,2 düzeyine inmiştir döneminde, alt sektörlerden yalnızca içecek sektörünün, gerek toplam ithalat içinde gerekse imalat sanayii ithalatı içindeki payı değişmezken, diğer gıda maddeleri ile sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri ithalatının payı, sektör genelinde olduğu gibi, dramatik bir şekilde düşüş göstermiştir. Bu dönemde sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri ithalatının toplam ithalat içindeki payı 4,4 ten 1,3 e gerilerken, diğer gıda maddelerinin toplam ithalat içindeki payı da 1 den 0,5 e düşmüştür İhracatın İthalatı Karşılama Oranı Gıda ürünleri ve içecek sektörünün yıllar itibariyle dış ticaret dengesini ve ihracatın ithalatı karşılama oranını gösteren tablo bulguları incelendiğinde, bütün yıllarda anılan sektörde dış ticaret dengesi Türkiye nin lehine gelişmiştir. Başka bir deyişle, sektörün ödemeler dengesi üzerindeki döviz kazandırıcı net etkisi pozitif olmaktadır. Tablo 14: Yıllar İtibariyle İhracat/İthalat Oranı Yıllar X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () * (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 64

23 600.0 GRAFİK 7: İHRACATIN İTHALATI KARŞILAMA ORANI (X / M) Sektörün dış ticaret dengesinde gözlenen dış ticaret fazlasının özellikle 2003, 2004, 2005 ve 2006 yıllarında önemli ölçüde yükselerek 2003 te milyon USD, 2004 te milyon USD, 2005 te ise en yüksek seviyesi olan milyon USD düzeyinde gerçekleştiği görülmektedir. Sektörün 2006 yılının ilk yedi aylık dönemindeki dış ticaret fazlası ise 841 milyon USD dır. Sektörde ihracat lehine gelişen dış ticaret sonucunda, ihracatın ithalatı karşılama oranı da artmıştır. Buna göre 1995 yılında 131 olan X/M parametresi, 2003 te 162 ye, 2005 de de en yüksek seviyesi olan 202 ye yükselmiştir. Alt sektör bazında dış ticaret dengesi ve ihracatın ithalatı karşılama oranları incelendiğinde, bütün sektörlerde dış ticaret dengesinin fazla verdiği ve X/M oranının yüksek olduğu görülür. Ancak, içecek ürünlerinde dış ticaret fazlası yıllar itibariyle düşüş kaydetmekte ve buna bağlı olarak X/M oranı azalış göstermektedir. Nitekim içecek sektörüne ait X/M oranı 1995 yılında 541 gibi oldukça yüksek bir oranda iken, bu oran 2005 de 283 e gerilemiş, 2006 yılının ilk yedi aylık döneminde ise 183 düzeyine gerilemiştir döneminde diğer alt sektörlerin dış ticaret dengesinde sağlanan fazlalıklar yıllar itibariyle artış göstermiş ve buna bağlı olarak aynı dönemde ihracatın ithalatı karşılama oranı en yüksek düzeylere ulaşmıştır. Bu dönemde X/M oranı, sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünlerinde 115 ten 203 e yükselirken, diğer gıda maddelerinde 202 den 220 ye çıkmıştır Sektörün Dış Ticaretteki Rekabet Gücü Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler olarak adlandırılan RCA kavramı, sektörlerin dış ticaretteki rekabet gücünü tespit etmek amacıyla hesaplanan RCA değerlerini kapsamaktadır. RCA skorlarına göre ortalama skor değeri 50 ve üzerinde olan sektörler (RCA>50) Rekabet Gücü Yüksek, RCA skorları 50 den büyük, 50 den küçük olan sektörler (50>RCA>-50) Rekabet Gücü Sınırda, RCA skorları 50 den küçük sektörler (-50>RCA) ise Rekabet Gücü Düşük sektörler olarak belirlenmiştir. 65

24 Dış ticaret istatistikleri kullanılarak hesaplanan rekabet gücü endeksi (RCA) rakamları incelendiğinde, 15 no lu gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörüne ait RCA değerlerinin döneminde devamlı yükseldiği ve 1995 de 217,9 olan RCA değerinin 2000 de 113,6 değerine çıktığı görülmektedir den sonra düşüşe geçen RCA değeri 68 seviyesine inerken, 2005 de bu değer 116,8 e yükselmiş, 2006 da ise 97,1 olmuştur. Sektörün dönemi itibariyle ortalama RCA değeri 96,2, dönemi itibariyle ise 94,2 dir. Sektör, bu iki döneme ait ortalama endeks değerleriyle yüksek bir rekabet gücüne (RCA skorunun 50 den büyük olması) sahip olmakla birlikte, her iki dönem itibariyle sektörün rekabet gücünün artma yönünde bir eğilim gösterdiği dikkati çekmektedir. Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörü, dönemine ait ortalama RCA değeri ile, imalat sanayiinin altında yer alan 22 alt sektör içerisinde beşinci en yüksek RCA değerine sahip sektör olurken, son yılları kapsayan dönemindeki ortalama RCA değeriyle de dördüncü sırada yer alır. Alt sektörler itibariyle rekabet gücüne bakıldığında ise, dönemi itibariyle 151, 154 ve 155 kodlu sektörlere ait ortalama RCA skorlarının 50 den büyük olduğu, başka bir ifadeyle yüksek rekabet gücüne sahip olduğu görülürken, 151 kodlu sektör hariç olmak üzere diğer alt sektörlerde rekabet gücüne ait eğilimin azaldığı dikkati çekmektedir. Sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünlerinde, gerek dönemine göre gerekse dönemine göre, rekabet gücündeki eğilim pozitiftir. Tablo 15: Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörü RCA Değerleri Yıllar ,8 64,2 120,6 218, ,1 68,8 112,0 151, ,4 76,8 203,1 182, ,6 91,9 183,6 183, ,9 117,9 149,1 149, ,6 107,1 169,1 161, ,6 84,5 164,1 126, ,0 58,7 125,9 176, ,7 81,3 138,9 171, ,9 96,6 131,7 123, ,8 117,0 125,1 150, * 97,1 94,3 118,6 110,0 Skoru 96,2 88,3 145,2 158, Değer Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek RCA Ort. Eğilim Artıyor Artıyor Azalıyor Azalıyor RCA Eğilim Artıyor Artıyor Azalıyor Azalıyor (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 66

25 Skor GRAFİK 8: REKABET GÜCÜ ENDEKSİ VERİMLİLİK DURUMU 5.1 Üretimde Çalışanlar Endeksi 1997=100 temel yıllı üretimde çalışanlar endeksi, döneminde gerek imalat sanayii genelinde gerekse gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe düşüş eğilimi göstermiştir. Ancak, 1997 de 100 olan endeks değeri, döneminde, imalat sanayii genelinde 15,7 oranında azalarak 84,3 olurken, gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründeki azalma 15,4 olmuştur Tablo 16: Üretimde Çalışanlar Endeksi (1997=100) Yıllar İmalat Sanayii ,0 100,0 100,0 100,0 100, ,2 103,3 101,2 106,5 101, ,2 97,4 96,1 97,9 94, ,1 95,7 98,8 91,6 92, ,7 87,4 83,8 88,9 88, ,2 85,8 84,9 85,2 80, ,7 84,2 84,1 82,3 77, ,4 85,2 85,4 84,5 63, ,8 85,4 86,2 84,7 62, * 84,3 84,6 83,3 84,7 62,9 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. 67

26 Endeks GRAFİK 9: ÜRETİMDE ÇALIŞANLAR ENDEKSİ (1997=100) İmalat Sanayii Alt sektörler itibariyle çalışanlar endeksi incelendiğinde, sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması ürünleri ile diğer gıda maddeleri imalatı sektöründe çalışanlar endeksinin sektör endeksine yakın bir düşüş gösterdiği görülürken, içecek imalatı sektöründeki endeksin daha fazla oranda düşüş kaydettiği dikkati çekmektedir döneminde çalışanlar endeksi, sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması sektöründe 16,7 oranında azalırken, diğer gıda maddeleri sektöründe 15,3 ve içecek sektöründe de 37,1 oranında azalmıştır 5.2. Üretimde Çalışılan Saat Endeksi Üretimde çalışılan saat endeks değerlerini gösteren tablo bulguları incelendiğinde, bulguların üretimde çalışanlar endeks değerine önemli ölçüde benzediği görülmektedir. Başka bir deyişle, üretimde çalışılan saat endeks değerleri ile üretimde çalışanlar endeks değerleri arasında minimal düzeyde bir farklılık bulunmaktadır döneminde çalışılan saat endeksi, imalat sanayii genelinde 17,3 oranında azalırken, gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe 19,6, sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması sektöründe 21,5, diğer gıda maddeleri sektöründe 19,9 ve içecek sektöründe de 38,2 oranında azalış meydana gelmiştir. 68

27 Tablo 17: Üretimde Çalışılan Saat Endeksi (1997=100) Yıllar İmalat Sanayii ,0 100,0 100,0 100,0 100, ,5 102,6 100,3 105,8 101, ,2 97,1 95,6 98,1 92, ,1 95,4 97,2 92,2 92, ,0 86,6 81,9 89,3 86, ,7 82,4 80,4 82,4 77, ,3 80,2 78,2 79,2 75, ,6 81,8 80,2 81,9 63, ,7 81,3 81,6 79,7 62, * 82,7 80,4 78,5 80,1 61,8 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. Endeks GRAFİK 10: ÜRETİMDE ÇALIŞILAN SAAT ENDEKSİ (1997=100) 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0, İmalat Sanayii 5.3. Üretimde Çalışan Kişi Başına Kısmi Verimlilik Endeksi Üretimde çalışan kişi başına üretim (emek verimliliği) olarak adlandırılan kısmi verimlilik endeksi, döneminde, gerek imalat sanayii genelinde gerekse gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe artış eğilimi göstermiştir de 100 olan endeks değeri, döneminde, imalat sanayii genelinde 61,6 oranında artarak 161,6 olurken, gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe 45,4 oranında artarak 145,4 olmuştur 69

28 Tablo 18: Üretimde Çalışanlar Verimlilik (Kişi Başına Üretim) Endeksi (1997=100) Yıllar İmalat Sanayii ,0 100,0 100,0 100,0 100, ,0 97,5 102,4 91,3 99, ,2 102,9 104,0 89,9 126, ,5 108,4 105,9 97,9 134, ,1 116,9 131,3 99,4 128, ,6 121,1 132,9 103,8 138, ,8 132,8 139,1 116,3 162, ,8 131,5 128,4 118,9 213, ,9 138,7 136,2 126,5 228, * 161,6 145,4 150,1 113,7 263,9 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. Endeks GRAFİK 11: ÜRETİMDE ÇALIŞAN KİŞİ BAŞINA KISMİ VERİMLİLİK ENDEKSİ (1997=100) 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0, İmalat Sanayii Alt sektörler itibariyle çalışan başına üretim endeksi incelendiğinde, bütün sektörlerde endeks değerinin arttığı görülürken, en yüksek verimlilik artışının içecek sektöründe olduğu dikkati çekmektedir döneminde içecek sektöründeki çalışan başına üretim endeksi 163,9 oranında artarken, sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması sektöründeki endeks değeri 50,1, diğer gıda maddeleri imalatı sektöründe ise 13,7 oranında bir artış meydana gelmiştir. 70

29 5.4. Üretimde Çalışılan Saat Başına Kısmi Verimlilik Endeksi Çalışmada verimlilik analizi için kullandığımız bir başka gösterge olan üretimde çalışılan saat başına kısmi verimlilik endeks değerleri incelendiğinde, döneminde, hem imalat sanayii genelinde hem de gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe artış eğiliminin olduğu görülür de 100 olan endeks değeri, döneminde, imalat sanayii genelinde 164,5 oranında artarak 164,5 olurken, gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe 53,1 oranında artarak 153,1 olmuştur. Alt sektörler itibariyle çalışılan saat başına üretim endeksi incelendiğinde, bütün sektörlerde endeks değerinin arttığı görülürken, üretimde çalışanlar verimlilik endeksinde olduğu gibi, en yüksek verimlilik artışının içecek sektöründe olduğu dikkati çekmektedir döneminde içecek sektöründeki çalışılan saat başına kısmi verimlilik endeksi 167,8 oranında artarken, sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması sektöründeki endeks değeri 59,2, diğer gıda maddeleri imalatı sektöründe ise 20,3 oranında artış gerçekleşmiştir. Tablo 19: Üretimde Çalışılan Saat Başına Kısmi Verimlilik Endeksi (1997=100) Yıllar İmalat Sanayii ,0 100,0 100,0 100,0 100, ,7 98,3 103,4 91,8 99, ,5 103,3 104,5 89,6 128, ,7 108,8 107,6 96,9 133, ,9 118,0 134,6 98,8 131, ,9 126,2 140,4 107,6 145, ,1 139,5 149,7 121,1 168, ,1 137,0 137,0 122,4 214, ,8 145,8 143,6 133,9 230, * 164,5 153,1 159,2 120,3 267,8 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir Endeks GRAFİK 12: ÜRETİMDE ÇALIŞILAN SAAT BAŞINA KISMİ VERİMLİLİK ENDEKSİ 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0, İmalat Sanayii 71

30 6. FİYATLARDAKİ GELİŞMELER Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründeki fiyat değişimleri incelendiğinde, döneminde, sektör genelindeki fiyat artışları hem imalat sanayiinin hem de genel Toptan Eşya Fiyat Endeksindeki (TEFE) artışlara paralel bir gelişim gösterdiği görülür. Nitekim, Ocak 1995 de 146,1 olan sektör TEFE değeri (1994=100), Aralık 2004 te 8.278,2 olmuştur. Başka bir ifadeyle döneminde gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründeki fiyatlar 55,7 kat artmıştır. Aynı dönemde genel TEFE değeri 55,6 kat artarken, imalat sanayii endeks değerindeki artış 54,7 kat olmuştur. Yıllar Genel TEFE Tablo 20: TEFE deki Değişim (1994=100) () İmalat Sanayii ,0 91,2 106,7 130,1 105,8 110, ,3 47,1 55,9 72,1 50,3 54, ,9 76,7 52,3 31,6 54,6 87, ,7 29,4 28,8 29,8 26,5 25, ,6 96,1 91,1 103,7 89,4 82, ,8 29,7 27,7 15,0 34,1 32, ,9 12,6 17,1 13,1 16,0 24, ,8 14,8 9,2-1,3 12,6 21,0 GRAFİK 13: FİYAT ENDEKSİNDEKİ GELİŞMELER (1994=100) 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0-20, Genel TEFE İmalat Sanayii Alt sektörler itibariyle TEFE deki değişim incelendiğinde, döneminde en yüksek fiyat artışının içecek sektöründe olduğu görülür. İncelenen dönemde, bu sektördeki fiyat artışı 81,3 kat olup bu, hem sektör genelindeki hem de imalat sanayii ve genel TEFE deki fiyat artışlarından 60 daha fazla bir fiyat artışını işaret etmektedir. Aynı dönemde diğer gıda maddeleri imalatı sektöründeki fiyat artışları 59,2 kat (sektör genelindeki fiyat artışına paralel bir artış), olurken, sıvı 72

31 ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması alt sektöründe ise sektör genelinin altında bir fiyat değişimi (41,1 kat) gerçekleşmiştir. Fiyat değişimleri Ocak 2005-Ağustos 2006 dönemi itibariyle değerlendirildiğinde ise, gıda ve içecek sektöründeki fiyat artışlarının hem genel ÜFE, hem de imalat sanayiindeki fiyat artışlarının gerisinde kaldığı dikkati çekmektedir. Bu dönemde fiyat endeksi (2003=100 bazlı Üretici Fiyat Endeksi- ÜFE) gıda ürünleri ve içecek sektöründe 1,7 oranında artış gösterirken, genel ÜFE 15,2 oranında, imalat sanayii fiyat endeksi ise 18,1 oranında artmıştır. Aylar Tablo 21: Aylar İtibariyle ÜFE Değeri (2003=100) Genel ÜFE İmalat Sanayii Ocak ,6 117,5 120,8 100,0 121,4 127,6 Şubat ,8 117,7 123,8 97,9 120,4 133,5 Mart ,3 119,5 123,8 101,3 120,0 134,0 Nisan ,7 121,8 123,8 108,4 120,2 134,1 Mayıs ,0 121,3 124,1 107,3 120,2 134,2 Haziran ,4 121,8 123,8 106,8 120,2 134,7 Temmuz ,5 121,4 123,7 110,4 119,8 134,6 Ağustos ,7 123,2 123,4 116,9 118,9 134,6 Eylül ,7 125,1 123,0 111,8 119,1 135,3 Ekim ,5 125,6 122,6 103,6 119,6 135,9 Kasım ,4 123,2 122,7 100,3 120,6 135,9 Aralık ,3 122,5 122,7 104,1 121,6 136,0 Ocak ,7 123,7 123,0 102,9 122,3 136,1 Şubat ,0 123,8 123,2 106,5 122,7 136,1 Mart ,3 124,4 122,8 112,2 122,3 136,5 Nisan ,8 126,8 123,0 119,3 122,6 137,2 Mayıs ,3 130,6 121,3 110,5 120,9 137,3 Haziran ,6 137,7 121,7 108,2 123,1 137,4 Temmuz ,8 139,7 122,8 110,6 124,4 138,1 Ağustos ,7 138,8 122,9 110,2 127,1 138,3 Not: TÜİK, Aralık 2004 tarihine kadar olan dönemde açıklamakta olduğu 1994=100 bazlı, ISIC Revize 3 sektör sınıflandırmasına göre Toptan Eşya Fiyat Endeksi ni (TEFE), Ocak 2005 tarihinden itibaren 2003=100 bazlı olarak, Nace Revize 1.1 sektör sınıflandırmasına göre Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) adı altında açıklamaktadır. Bu dönem içinde alt sektörlerin tamamında fiyat artışı sektör genelinin üzerinde gerçekleşirken, en yüksek artış 151 kodlu et ve et ürünleri imalatında (Nace Revize 1.1 sınıflandırmasına göre) olmuştur. Ocak 2005-Ağustos 2006 döneminde, et ve et ürünleri alt sektöründe fiyat endeksi 10,2 oranında artış göstermesine karşın, içecek imalatı sektöründe 8,4 ve diğer gıda maddeleri alt sektöründeki fiyat artışı 4,7 olmuştur. 73