Daha Demokratik ve Daha Etkin Belediye Yönetimi İçin Yeni Bir Seçim Sistemi Önerisi Bayram Özbey Halkın, toplumsal iradeyi temsil edecek siyasal ve yönetselorganların oluşumuna oylarıyla katılmalarının aracı olan seçimler, temsili demokrasinin en temel elemanı ve en önemli unsurudul I Seçimler, genel ve yerel düzeyde yönetim yetkisinin kaynağı ve meşruiyetin temelidil N itekim, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin 21. maddesinin 3. fıkrasında, ""halkın iradesi yönetim yetkisinin temelidir" denilmektedir. Yine, Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartında, "demokratik yönetim, düzenli aralıklarla yapılan serbest ve adil seçimlerle açıklanan halk iradesine dayanır" ifadesi yer almaktadır. ı Elbette seçim ve seçim sisteminin fonksiyonları ve önemi bunlarla sınırlı değildir. Ayrıca, bir köyü, bir kenti ve bir ülkeyi kimlerin yöneteceğini belirleyen seçimler, aynı zamanda a nayasa ve yasaları yapacak ve değiştirecek çoğunluğun oluşumunu belirleyen ve siyasal parti sistemini ve dolayısıyla siyasal rejimi etkileme gücüne sahip olan bir olgudur. 3 Hatta, ünlü siyaset bilimcisi George Burdeau'ya göre, "seçim sistemi ve seçim kanunu, uygulamada ülkelerin tek ve gerçek anayasasıdır".4 Ancak seçimlerin anayasada belirtilen temel ilkelere uygun olarak yapılması güvence altına alınamamışsa veya seçim sonuçları üzerinde oynanabiliyorsa, seçim mekanizması kendisinden beklenen bu önemli işlevi büyük ölçüde karşılayamayacaktır. Hele seçimleri kimin kazanacağı bir takım sosyal güç odakları ta Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü Araştırma Görevlisi. 1 Dieter Nohlen, "Seçim Sistemleri", Türkiye ve Avrupa'da Seçim Sistemleri, friedrich Ebert Vakfı, İstan bul, 1996, 20; Jean Marie CoUeret Claude Emeri. Seçim Sistemleri, (Çev. Ahmet Kotil), iletişim Ya yınları, istanbul, 1991, s. 7; Vakur Versan, Kamu Yönetimi Siyasi ve İdari Teşkilat, 10. Bash Der Yayınla rı, İstanbul, 1990, s. 46. Demokrasi temelde iki ayak üzerinde durmaktadır. biri siyasal katılma ve bunun tipik şekli olan serbest seçimler, diğeri de insan haklarıdır (Mustafa Erdoğan, "Anayasa Değişiklikleri ve Demok ratikleşme", Demokrasi Gündemi, Türk Demokrasi Bülteni. Sayı 18, i 994/IL s. 64). 2 H. Sami Türk, "Demokratik RejimIerde Seçim Kanunları ve Türkiye İçin Yeni Bir Seçim Kanunu Önerisi", Türkiye ve Avrupa'da Seçim Sistemleri, Friedrich Ebert Vakfı. istanbul. 1996, s. 7. 3 Seyfettin Gürsel, "Türkiye'de Siyaset ve iki Turlu Seçim Sistemi", Türkiye ve Avrupa'da Seçim Sistemle ri, Friedrich Ebert Vakfı, İstanbul, 1996, s. 67; Erol Tuncer, "Seçim Sistemi Uygulamalarında Türkiye Örne ği", Türkiye ve Avrupa'da Seçim Sistemleri, Friedrich Ebert Vakti. istanbul, 1996, s. 113. 4 Bilgi, "Dünya'da ve Türkiye'de Seçim Sistemleri", TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, Özel Sayı, Sa yı 8, Aralık 1994. s. 42. Bu yaklaşımlar doğrultusunda şöyle bir sonuca varılabil ir. O zaman seçim kanunları nın kabulü ve değiştirilmesinde ya anayasada olduğu gibi nitelikli bir çoğunluk aranmalı ya da seçim sistemi nin temel ilkeleri anayasa ile düzenlenmelidir (Türk Belediyecilik Derneği - Konrad Adenauer Vakfı, Yerel Yönetim Organlarınm Seçim Sistemi, Ankara 1997, s. 93). Çağdaş Yerel Yönelimler Dergisi, 0118 Sayı./ Ekim /999, s. /22-J../3.
Belediye Yönetimi için reni bir Seçim Sistemi Önerisi 123 rafından belirleniyorsa ve temsilcilerin kararlarında sermaye ve ahlak dışı uygulamalar etkili olabiliyorsa, seçimler daha da önemsiz bir hale gelebilecektir. 5 Cotteret ve Emeri bu düşünceleri, "seçimin olmadığı yerde özgürlük yoktur ve seçim ancak özgür ve samimi olduğu sürece anlamlıdır" demek suretiyle özetlemektedir. h İşte bu çerçevede yerel yönetimlerin giderek önem kazandığı ve yerel yönetimlere yeni görev ve işlevler yüklenmesine yönelik önerilerin yoğunlaştığı günümüzde, öncelikle bu yönetimlerin genel karar organı olan meclislerinin oluşumunda uygulanan seçim sistemi konusunun tartışılarak, en ideal sistemin o luşturulması, yerel yönetimlerin sağlıklı işleyebilmesi ve yerel demokrasinin gelişmesi açısından son derece önemli bir sorundur. Çünkü kent yönetiminde demokratik yönetim anlayışının hayata geçirilebilmesi, büyük ölçüde kent içinde yaşayan farklı kesimlerin belediye meclislerinde güçleri oranında temsil e dilmelerine bağlıdır. Kent halkının taleplerini ve tercihlerini ifadelendiren siyasi partilerin, belediye meclisindeki temsiloranlarının belirlenmesinde ise, uygulanan seçim sistemi belirleyici bir fonksiyona ve etkiye sahiptir. 7 Ayrıca yapılan bazı araşilrmalarda, belediye meclislerinin oluşum ve işleyişi itibariyle demokratik niteliklerden uzak olduğu, bu nedenlerle belediyeler ülkemizde demokrasinin beşiği olma fonksiyonunu yürütemediği ve dolayısıyla bu konunun, yerel yönetimlerin yeniden yapılandırılmasında sorgulanması gereken en önemli noktalardan birini oluşturduğu belirtilmektedir. x Tüm bu saptamalar ve ihtiyaçlar dikkate alınarak bu çalışmada öncelikle belediye meclislerinin seçiminde uygulanacak seçim sistemi konusunda tutarlı bir öneri ortaya konması amaçlanmıştır. Buna paralelolarak belediye yönetiminin doğrudan halk tarafıııdan seçilen diğer bir organı olan, belediye başkanlığı seçimleri için de, belediye meclisi seçimleriyle uyumlu bir sistem oluşturacak benzer bir öneri geliştirilmeye çalıştımıştır. Seçim Sistemi Kavramı ve Türleri İlk olarak, kavram kargaşasına neden olmamak için "seçim" ve "seçim sistemi" kavramları kısaca şöyle tammtanabilir: Seçim, halkın yöneticilerini ve arzu ettikleri politikacıları belirlemelerinin temel aracıdır. Seçim sistemi ise, seçim sonuçlarının parlamento ve diğer meclislere yansıma biçimini ve oranını bel irs Dieter Nohlen, a.g.k., s. 21; J. Marie Cotteret Claude Emeri, a.g.k., s. 12-40. 6 J. Marie CoUeret - Claude Emeri, a.g.k., s. 9-39. 7 Selim Kaska, İstanbul'da Kent Yönetimi: Belediye Meclisinde Karar Alma Süreci. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. istanbul. 1989. s. 19-92. x Deniz Sayın. "Hemşehriler ve Belediye Meclisi Toplantıları", Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 5, Eylül 1994. s. 24; Ayfer Eğilmez. Belediyelerde Karar Alma Süreci (Ankara Belediyesi Örneği). TODAİE. Uzmanlık Tezi. Ankara. 1991. s. 152 vd.; Türk Belediyecilik Derneği - Konrad Adenatıer Vakti. a.g.k., s. LO.
124 Çağdaş Yerel Yönetimler, 8 (4) Ekim /999 lemek için kullanılan yöntemlerdir. 9 Başka bir deyişle dar anlamıyla seçim sistemi, seçime katılan partilerin ve bağımsız adayların aldıkları oy oranlarına göre parlamento veya yerel meclislerde kazandıkları sandalye sayılarının belirlenmesidir. İkinci olarak, seçim sistemi kısaca yukarıdaki gibi tanımlanmakla beraber, geniş anlamıyla da ele alınan bir kavram olduğunu belirtmekte yarar vardır. Geniş anlamda seçim sistemi ise, seçme ve seçilme hakkı, seçim organizasyonu ve dar anlamı da dahilolmak üzere seçim süreci kapsamına giren tüm unsurları İ çermektedir. 1u Ancak bu çalışmada seçim sistemi, daha çok temsilcilerin belirlenmesinde kullanılan teknik bir yöntem olarak dar anlamıyla ele alınmaktadır. Bu yönüyle seçim sistemleri, genelolarak çoğunluk sistemi, nispi temsil sistemi (veya orantılı temsil sistemi) ve karma sistemler olmak üzere üç ana gurupta toplanabilir.ii Seçim sistemi türleri, seçim bölgelerinin belirlenmesi, adaylık şekli, oylama şekl i ve oyların hesaplanması gibi teknik öğelerin farklı şekiııerde kombine e dilmesinden doğmaktadır. ıı Çoğunluk sisteminin temel mantığı, belli seçim bölgelerinde oyların, basit, mutlak ya da beııi bir oranda çoğunluğunu alan partili veya bağımsız adayların seçimi kazanmasıdır. Dolayısıyla çoğunluk sistemleri, genellikle bir parti ya da partiler ittifakının mecliste çoğunluğu elde etmesine olanak tanımaktadır. Bu açıdan çoğunluk sistemi, oylann çoğunu alan partilerin mecliste de çoğunluğa sahip olması düşüncesi ve amacının gerçekleştirilmesinin bir aracı olarak görülmektedir. Çoğunluk sisteminin dar bölgeli, listeli ve iki turlu gibi değişik türleri ve uygulamaları vardır. Çoğunluk sistemlerinin temsilde eşitsizliklere neden olması, nispi temsil sistemini gündeme getirmiştir. Örneğin, blok listelerin kullanıldığı çoğunluk sisteminin uygulandığı ı 954 seçimlerinde, Demokrat Parti yüzde 58 oyla sandalyelerin yüzde 93'üne sahip olmuştur. 1J Nispi temsil sisteminin mantığı ise, nüfus içinde var olan sosyal güçlerin ve siyasal grupların mümkün olduğu kadar aynı oranda meclislerde temsil edilmesini sağlamaktır. Bu sistemin üç temel özelliği vardır: Birincisi, seçim bölgele 9 Henry Campbell Black, Black's Law Dictionary, Sixth Edition, 1990, s. 517 vd.: Hikmet Çetin, "Açılış Konuşması", Türkiye ve Avrupa'da Seçim Sistemleri, Friedrich Ebert Vakti, İstanbul,1996, s. 5; Seyfettin Gürsel, Türkiye'de Siyaset ve iki Turlu Seçim Sistemi. s. 67. ltı Dieter Nohlen, a.g.k., s. 19; H. Sami Türk. a.g.k.. s. 9. LI Yavuz Atar, "Karma Türk Seçim Sistemi ve Bazı Öneriler". Prof. Dr. Halil Cin'e Selçuk Üniversitesi 10. Hizmet Yılı Armağanı (17.11.1984-17.11.1994), Konya, 1995, s. 129; J. Marie Cotteret - Claude Emeri. a.g.k., s. 48 vd.; Dieter Nohlen, a.g.k., s. 35; Bilgi, a.g.k., s. 3 vd.: Ramazan Şahin, a.g.k., s. 134. ıı Dieter Nohlen, a.g.k., s. 25; Arend Lijphart, Çağdaş Demokrasiler, (Çev. Ergun Özbudun - Ersin Onulduran), Türk Demokrasi Vakfı ve Siyasi l!imler Derneği Ortak Yayını, 1986, s. 100. IJ J. Maric Cotteret Claude Emeri, a.g.k., s. 55. İngiltere'de de uygulanmakta olan çoğunluk sistemi, bugün bir çok yönden önemli eleştiriler almaktadır (Ramazan Şahin, --ingiltere'de Parlamento Seçimleri ve Seçim Sistemi", Türk idare Dergisi. s. 405, Aralık 1994. s. 141.
Belediye Yönetimi Için Yeni bir Seçim Sistemi Önerisi 125 rinin birden fazla temsilci çıkaracak şekilde düzenlenmesi. Seçim bölgelerinin 8-9'dan az temsilci çıkacak şekilde oluşturulması durumunda bu sistemin, kendinden beklenen amacı gerçekleştirerneyeceği düşünülür. ikincisi, partilerin a daylarını listeler halinde sunması. Üçüncüsü, seçimlerin tek turlu olarak yapılmasıdır. Nispi temsil sisteminin hiçbir türünde İki turlu seçim sistemi gerekmemektedir. 14 Her toplum ve ülke için tek tip ideal bir seçim sisteminin olmaması ve seçim sistemlerinden, siyasi istikrar ve temsilde adalet gibi farklı ve birbiriyle çelişebilen işlevleri yerine getirmesinin beklenmesi, karma seçim sistemlerini gündeme getirmiştir. ls Karma seçim sistemleri, çoğunluk ve nispi temsil sisteminin değişik türevieridir. Bunların bazıları çoğunluk sistemine, bazıları da nispi temsil sistemine yakındır. Bugün her ülke demokrasi geleneğine, toplumsal ve siyasal yapısına ve ihtiyaçlarına göre, değişik unsurları bir araya getirerek kendisi İ çin en uygun seçim sistemini oluşturmaya çalışmaktadır. Hatta seçim sistemi dinamik bir olgu olduğundan, aynı ülkede zaman içinde değişen koşullar ve ortaya çıkan farklı ihtiyaçlar yeni seçim sistemi modeli arayışlarına yol açmaktadır. Artık somut seçim sistemleri düzeyinde karma seçim sistemleri geniş uygulama olanağı bulmaktadır. Seçim sistemlerinin sınıflandırılmasında çoğunluk sistemi veya nispi temsil sistemi diye bir ayırım yapılması yerine, sadece hangisine daha yakın olduğuna göre yorumlanması düşüncesi ağırlık kazanmıştır. 1ö Belediye Meclis Üyeliği Seçiminde Uygulanacak Seçim Sistemi Sadece nispi temsil sisteminde üç yüze yakın oy hesaplama yöntemi ve türü olduğu dikkate alındığında, bu kadar geniş bir çeşitlilik içerisinde, yerel meclisler için en uygun olan seçim sisteminin oluşturulmasında, ne denli özen gösterilmesi gerektiği açıkça görülmektedir. Bu çerçevede, yerel demokrasinin gelişmesi ve yerel yönetimlerin daha iyi işleyebilmesi için, yerel meclislere ilişkin olarak bu çalışmada önerilen seçim sistemi öncelikle şu saptama ve düşüncelere dayanmaktad ır. Önerilen Seçim Sisteminin Temel Mantığı ]. Yerel ve ulusal düzeyde temsili demokrasinin uygulanmasında en ideal ve tek tip bir seçim sistemi yoktur. Demokrasinin en iyi yönetim şekli değil, en az kötü olan yönetim şekli olarak tanımlanınasında olduğu gibi, seçim sistemleri de öyle. Yani en iyi seçim sistemi değil, belki en az kötü olan seçim sistemi 0 luşturulabilir. 17 Her ülke sosyo-kültürel yapısına, siyasal geleneklerine ve önle 14 Luis Lopez Gm:rra, "İspanya'da Demokrasi ve Seçim Sislemi", Türkiye ve Avrupa'da Seçim Sistemleri, Friedrich Ebeıt Vakfı. İstanbuL, ı 996, s. H),'~: Bilgi. a.g.k., s. X. 15 H, Sami Türk. a.~.k.. s. i O; Bilgi, a.g.k., s. 20; 1. Maric Collerel - Claude Emeri, a.g.k., 77. 16 Dieter Nohlen, a.~.k.. s. 22. 17 TOrk Belediyecilik Derneği - Konrad Adcnauer Vakfı, a.g.k.. s. i i X
126 Çağdaş Yerel Yönetimler. 8 (4) Ekim 1999 rnek istedikleri sorunların çeşitliliğine göre kendine en uygun seçim sistemını kurmaya çalışmaktadır. Bir ülkede çok güzel sonuçlar veren bir seçim sistemi, bir başka ülkede hiç de iyi sonuçlar vermeyebilir. Ancak bu durum, ülkemizde yerel meclisler için oluşturacağımız seçim sisteminin diğer Hlkelerin seçim sistemlerinden mutlaka bir farklılık taşımasını da gerektirmez. Diğer ülkelerin benzer sorunları çözmek ve benzer sonuçlara ulaşmak için yaptıkları uygulama ve deneyimlerinden pekala yararlanılabilir. ıx 2- İlk basamaktaki saptama doğrultusunda şehirlerimizin sosyo-kültürel ve siyasal yapısına ve yerel meclislerin seçiminde halen uygulanmakta olan seçim sistemine baktığımızda, bir takım sorunların yaşandığı görülmektedir. Örneğin, belediye meclisi seçimlerinde her kasaba ve şehir (büyük şehirlerde her ilçe) bir seçim çevresi olarak kabul edildiğinden ve partiler adaylarını listeler halinde sunduğundan, hemşehrilerle meclis üyeleri arasında ne seçim ve ne de çalışma sürecinde yeterli bir bağ ve ilişki kurulamamaktadır. Dolayısıyla meclis üyelerinin seçim ve çalışmalarında en etkin faktör yerel parti teşkilatları ve bazı çıkar grupları olınaktadır. ii) Mevcut sistemde yerel meclis üyeleri büyük oranda halk tarafından seçilmemekte, aksine parti örgütlerince seçilen adaylar bir liste halinde halkın sunulmaktadır.!1i Doğalolarak bu tür ilişkiler içinde oluşan meclislerin kararla onayına rında, yerel halkın ihtiyaç ve önceliklerinden çok, parti teşkihitlarının çıkarları yönlendirici olmaktadır. Bu şekilde oluşan belediye meclislerinin üzerinde, artık partilerin il ve ilçe teşkilatlarının etkisi kurumsallaşmıştır.!1 Paıii teşkilatlarında söz sahibi olanların ise, genellikle siyaset yapına güdiileri, halkın beklentileriyle çelişebilmektedir. Partililerin bir kısmının aktif siyaset yapmasının temel amacı, belediyenin rant dağıtımından payalmaktır. Yapılan bir anket çalışmasında, "siyaset idealleri gerçekleştirme amacı olmaktan çok, kişisel statü ve rant edinmek için yapılmaktadır. Katılır mısınız?" sorusuna, anketi yanıtlayanların yüzde 69 katılırız yanıtını vermiştir.!! Diğer taraftan şuanda meclis üyesi adayları belde halkınm' tamamen bilgisi dışında, yerel parti teşkilatlarınca listeler halinde belirlendiğinden, belki kentin bir bölümünden birden fazla meclis üyesi seçilebilirken bazı mahalle ve semtlerden hiç temsilci seçilerneyebilmektedir. Bu durum ıx Seyfettin Gürsel, "Dar Bölge Seçim Sistemi". Türkiye GÜnUiğü. Sayı 23. Yaz 1993. s. 47: Dieter Nohlcn. a.g.k., s. :'7: H. Sami Türk. a.g.k.. s. II. I') Mustafa Dönmez. Siyasi Partilerde Aday Belirleme Süreci. TODAil.::. YaYll1lanınaınış Uzmanlık Tezi. Erzurum 1996. s. 4-:'4; Selahattin Yıldırım. Yerel Yönetim ve Demokrasi, TC. Başbakanlık Toplu Konut İ Jaresi Başkanlığı ve LU LA-EMME Ortak Yayını. Kent Basımevi. istanbul.l990, s. 2:': Süheyl Satuın. 'Tür kıye'de Devlet-Toplum İlişkilerine Demokratik Devlet Anlayışı Açısından Bir Bakış". Yeni Türkiye Sayı 4, i 99:'i. s. 20: Şevki Göğüsger. "Yönetirnde Yeniden Yapılanma". Yeni Türkiye. Sayı 4. 199:'. s. 23 ı: Türk Belediyecilik Derneği - Konrad Adenauer Vakfı. a.g.k., s. lo. 211 A.k., s. 2:'-10 i. 21 Ruşen Keleş, Yerinden Yönetim ve Siyaset, 2. Baskı, Cem Yayınevi, istanbul. 1994. s. 56: ilhan Tekeli. Belediyecilik Yazıları, (1976-199t). lljla-emmf Yay!llı. Kent Basımevi. İstanbuL1992. s. 61. 22 Mustafa Dönmez. a.g.k.. s 94: İlhan Tekeli, a.g.k.. s. 64.
Belediye Yönetimi için reni bir Seçim Sistemi Önerisi 127 belediye meclislerinde bazı mahalle ve semtlerin aşırı temsil edilmesine, bazılarının ise hiç temsil edilmemesine neden olmaktadır. Ayrıca nispı temsil sisteminin, yüzde lo barajlı, D'Hondt türünü n uygulanmakta olması, çok sesli ve çok partili toplumsal ve siyasal yapımıza uygun düşmemektedir. 23 Örneğin, 27 Mart 1994 yerel seçim sonuçlarına göre, Trabzon Belediye Meclisinde, birisi tek üye ile olmak üzere, sadece üç siyasi parti temsil edilebilmektedir. yüzde 10 oyalan CHP. yüzde 4.97 oyalan DSP ve yüzde 9.12 oyalan MHP ve diğer partiler Trabzon Belediye Meclisine temsilci sokamamışlardır. 24 Esasen nispı temsil sistemi. farkı, görüşlerin eşit bir şekilde meclis Ierde temsil edilmesin.i sağlayacak bir yöntem olarak görülürken, ülkemizdeki uygulaması büyük partilerin gerçek güçlerinin üstünde temsil edilmesi ve azınlıkta kalan görüşlerin hiç temsil edilmemesi sonucunu doğurmaktadır. Hatta bu uygulamanın, büyük partilerin aşırı temsiline yol açtığı için, nispı olarak değerlendirilemeyeceği dahi söylenmektedir.~; Yine belediye meclisleri ile ilgili son yıllarda yapılan bir araştırmanın sonuçları, mevcut sistemin, belediye meclislerinde halkın yeterince temsil edilmesine olanak tanımadığını ortaya koymaktadır. Bu araştırmada kendilerine soru yöneltilen yerel siyasetçilerin yüzde 60.7'si, mevcut seçim sistemiyle yerel karar organlarında, halkın yeterince temsi i edilmediğini bel irtmişlerdir. Bu oran ortalama bir orandır, belediye büyüklüğü arttıkça bu oran da artmaktadır.ı<' Aynı şekilde İzmir ile ilgili olarak yapılan bir çalışmada, İzmir Büyükşehir Belediye Meclisinde inşaat, imalat ticaret büro vb. serbest meslek sahiplerinin yüzde 64 oranında yer aldıkları saptanmıştır. Bunlara esnaflar da eklendiğinde bu oran yüzde 75' e çıkmaktad 1r. 17 Sonuç olarak şuandaki oluşumu nedeniyle belediye meclis üyelerinin kimleri ve hangi menfaatleri temsil ettikleri açık değildir. Genelolarak temsil edilen menfaatler ya kişisel menfaatler ya parti veya partililerin menfaatleri ya da meslek ve çıkar gruplarının menfaatleri olmaktadır. Dolayısıyla belediye meclislerinin şu andaki oluşumu belli kişi ve grupların lehine. fakat geniş halk kit- B TUrk Belediyecilik Derneği Konrad Adenaııa Vakfı, a.g.k., s, 26.43-58. 24 Bu bilgiler Trabzon Valiliği Mahallı idareler Mlidürlüğünden alınmıştır. Ayrıca diğer benzer örnekler içın bkz. i 977- i 980 döneminde toplam 133 üyeden oluşan istanbul Belediye Meclisinde. 90 üye ilc CHP, 42 üye ıle AP ve ı üye ilc MSP olmak üzere sadece üç parti temsil edilebilmektedir Aynı şekilde 1984-1989 döllc minde de aynı mecliste, 81 üye ilc ANAP, 26 üye ilc SODEP vc i üye ilc HP olmak üzere yine sadece üç parti tcmsil edilebilmektedir (Selim Kaska, a.g.k.. s. 94-98): Türk Belediyedlik Derneğı - Konrad Adenaner Vakfı, a.g.k., s. 43. 25 Bilgi, a.g.k., s. 15. 21> Ruşen Keleş - Can Hamaıııe!. Belrdiye Başkanları ve Meclis fi~eleri Araştırması, Ankara, 1994, s. 2L) 30. Aynı YC1nde bkz Türk Belediyeeilik Derneği - Konrad Adenauer Vakti. a.g.k., s. 104-106; Selim Kaska, a.g.k., s. i 04 vd. 27 Özlem Bahçeler, Türkiye'de Yerel Yönetimlerde Temsil geleneği. İzmir Büyiikşehir Belediyesi için Bir Vaklaşım, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniversıtesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, izmir 1992, s. 102.
128 Çağdaş Yerel Yönetimler. 8 (4) Ekim 1999 lelerinin aleyhine rant oluşturulmasını kolaylaştıncı bir sonuç doğurmaktadır. Bu nedenlerle belediye yönetiminin sağlıklı işleyebilmesi ve yerel demokrasinin gelişmesi için, meclis üyelerinin halka karşı sorumluluk bilincini geliştirecek bir sistemle seçilmeleri zorunludur. 1K 3- Bu sorunlar karşısında oluşturulacak seçim sistemi, çok sesli ve çok renkli sosyal ve siyasal yapının, eşitlik ilkesini çok fazla zedelemeden mecliste temsil edilmesini sağlayacak bir kombinasyona sahip olması gerekmektedir. ı () Ulusal düzeyde parlamenter sistem uygulandığından, yönetirnde istikrarın sağlanması düşüncesiyle, temsilde adalet ilkesinden büyük ölçhde ödün verilmektedir. Elbette temsili demokrasilerde, seçimlerin en temel işlevlerinden biri. şüphesiz toplumdaki çeşitli görüşleri siyasal kararlar alacak ve faaliyette bulunabilecek şekilde bir araya getirmektir. Başka bir deyişle, siyasi sistemde istikrarlı bir çoğunluğun oluşumunu sağlayarak, gerekli kararları alabilecek siyasi iradeyi teşekkül ettirmektir:'" Ancak yerel düzeyde yürtitme organı, ayrıca halk tarafından doğrudan seçildiği için, yönetirnde istikrarın sağlanması, ulusal düzeyde olduğu kadar, meclisin oluşumuna bağlı değildir. Dolayısıyla yerel düzeyde temsilde a daletten ödün verilmesini gerektirecek çok önemli bir neden olmadığından, o luşturulacak seçim sistemi, çok yüksek olmayacak belli bir oranııı UstUndeki farklı göruşlerin temsiline olanak tanımaııdır. Örneğin, yüzde 2 veya yüzde 3 'ün üzerinde oyalan bir siyasal parti ya da bağımsız aday mecliste temsil edilebilme olanağına sahip olmalıdır. Ayrıca, oluşturulacak seçim sistemi, yerel halk ile temsilciler arasındaki yabancılaşmayı kaldırarak, hem seçim hem de çalışma sürecinde, halk ile aday ve seçilen temsilciler arasında tutarlı bir ilişkinin kurulmasına yardımcı olmalıdır. 4- Yukarıda saptanan sorunlar ve belirlenen amaçlar doğrultusunda, oluşturulacak seçim sisteminin aynı anda birden çok işlevi yerine getirmesi gerektiğinden, sistemin biraz karmaşık olması kaçınılmaz olacaktır. Önerilen Seçim Sisteminin Türü ve Niteliği Bu temel düşünceler doğrultusunda ve şimdiye kadar geliştirilen seçim sistemleri göz önüne alındığında, yerel meclisler için en uygun seçim sisteminin oluşturulmasında belli başlı iki seçenek olduğu söylenebilir: Birinci seçenek, yerel düzeyde farklı görüş ve düşüncelerin aynı oranda temsilini sağlamak amacıyla, nispi temsil sisteminin esas alınarak, bunun tercihli oyll ve adayların daha demokratik yöntemlerle belirlenmesini ve parti örgütleriııı TUrk Belediyeeilik Derneği - Konrad Adenauer Vakfı. a.g.k.. s. 2X-M. 2'1 Seyfettin Görsel, Seçim Sistemi Tartışması ve iki Turlu Sistem, TCısiAO Yayını. istanbul. 1996. s. 18. 311 J. Marie CoUeret - Claude EmerL a.g.k.. s. 26; Dieler Nohlen, a.g.k.. s. 39..\1 Tereihli oy. nispi temsil sisteminde. parti aday listelerindeki sıralamayı değiştirmek şeklinde olabileceği gi bi, çoğunluk sisteminin bir torli olarak seçmen bir oy kullandıktan sonra. ikinci, i.içfıncü vs. tercihlerini bclir
Belediye Yönetimı için Yeni bir Seçim Sistemi Önerisı ı 29 nin daha demokratik işlemesini sağlayacak değişik unsurlarla takviye edilmesidir. 31 Fakat bu durumda yerel düzeyde temsilde adalet bir ölçüde sağlansa da, nispi temsil sisteminin niteliği gereği geniş seçim bölgesi uygulamasını gerektirmesi dolayısıyla, seçmenlerle temsilciler arasıııda amaçlanan yakın ilişki yeterli ölçüde kurulamayacaktır. Sonuçta yukarıda "2" numaralı paragraf ve devamında açıklandığı üzere, günümüzde yerel demokrasinin en temel sorunlarından birini oluşturan, meclis üyeleri ile yerel halk arasındaki ilişki ve iletişim eksikliği devam edecektir. Ayrıca bu sistemin kabulü, geniş kapsamlı bir düzenleme gerektirdiğinden, ülkemizin günümüz siyasal ve toplumsal koşullarında kısa dönemde bunun gerçekleşme olasılığı çok zayıftır. ÇUnkü parti içi demokrasinin gelişimini sağlayacak ve aday belirleme yöntemlerine daha demokratik nitelik kazandıracak yasal düzenlemeler bir şekilde yapılsa dahi, bu gibi değerlerin toplumda yerleşmesi zamanla ve deneyimlerle olacaktır. Salt yasal düzenlemelerle bir anda olacak bir İş değildir. İkinci seçenek ise, dar bölgeli çoğunluk sisteminin esas alınarak, bu sistemin nispl unsurlarla amaçlara uygun bir kombinasyonunun sağlanmasıdır. ÜIkemizde yerel demokrasi düzeyinde karşılaşılan sorunlar ve ulaşılmak istenen amaçlar açısından ikinci ihtimalin daha uygun sonuçlar verebilecek niteliklere sahip olduğu söylenebilir: n Örneğin, belediye meclisi seçimlerinde, büyük şehirlerde her ilçenin, büyük şehirler dışında her şehir ve kasabanın, bir seçim çevresi olarak kabul edilmesi, adayların partilerce listeler halinde sunulması ve seçmenlerin listelerde bir değişiklik yapma yetkilerinin olmaması dolayısıyla halkla temsilciler arasında herhangi bir ilişki kurulamamaktadır. Böylece adayların kişilikleri ve nitelikleri en aza indirgenmekte, buna karşılık parti teşkilatlarının üst yönetimleri belirleyici olmaktadır. Adayların kişiliklerinin ve niteliklerinin gerekli ölçüde ön plana çıkmasına ve temsilcilerin seçmenlerce yönlendirilebilmesine en geniş olanak sağlayacak seçim sistemi, dar bölgeli çoğunluk sistemidir. Ancak dar bölgeli çoğunluk sisteminin. tek turlu ve tek başına uygulanması, tamamen büyük partilerin yararına ve azınlıkta kalan görüşlerin tamamen dışlanmasına neden olabileceğinden. ülkemizin çok sesli sosyal ve siyasal yapısına hiçte uygun olmayacak sonuçlar doğurabilir:\.i Dolayısıyla yukarıda belirtilen amaçlar açısından en uygun seçim sistemi. meclisin yüzde 70-80'ninin iki turlu ve dar bölgeli çoğunluk sistemiyle, kalan yüzde 30-20'sinin de nispi temsil sistemiyle belirlenmesidir. 35 GÜRSEL, bu sistemi, parlamento seçimleri için yaptı- Iemesi şeklinde de olabilir, Şükriyc Hiçdönmcz. Demokrasilerde Temsil, Seçimler ve Tercihli Oy Sistemi. TODAİE, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi. Ankara 1996. s. i; J. Marie CoUereı - Claude EmcrL a.g.k.. s. 51): Türk Belediyecilik Derneği - Konrau Adenaucr Vakfı. a.g.k.. s. 22. \2 Dieter Nohlen. a.g.k.. s. 47-49. -'.' Seyfettin Gürsel, Dar Bölge Seçim Sistemi, s. 48. 34 J. Maric Cotteret - Claııde Emeri. a.g.k.. s. 51 35 Seyfettin Gürsel. Türkiye'de Siyaset ve İki Turlu Seçim Sistemi, s. 70.
130 Çağdaş Yerel Yönetimler. 8 (4) Ekim 1999 ğı seçim sistemiyle ilgili çalışmasında, "Nispi Takviyeli İki Turlu Dar Bölgeli Seçim Sistemi" olarak isimlendirmektedir..\(' Ayrıca bu sistem, belediye meclisi üyelerinin, mahaııe esasına göre seçilmesi yönündeki önerilerin 37 hayata geçirilmesi açısından da en uygun alternatifi o luşturacaktır. Bu doğrultuda Trabzon örneğini dikkate aldığımızda, Trabzon 'un son nüfus sayımı sonuçlarına göre 185400 nüfusu ve 36 mahallesi vardır. İşyeri olarak kullanılanlar hariç, mahallelerdeki ortalama konut sayısı 1570 civarındadır. En az konut olan mahalle 392 konut1a Kurtuluş mahallesi, en fazla konut olan mahalle ise 4200 konut1a Fatih mahallesidir: 1X İçişleri Bakanlığı tarafından hazırlanan mahalleierin boyutunu düzenleyen tasarıda mahaııelerin en az 400, en fazla 2000 l-raneden oluşması öngörülmektedir. Yalçındağ, konuya ilişkin bir çalışmasında, esas itibariyle tasarıdaki bu öngörüye katılmakla beraber, ancak çok katlı konutların bulunduğu mahallelerde tavan rakamın bir kat yükselti Imesini (yani 4000 olmasını) önermektedir.)\) Görüldüğü gibi, Trabzon şehir merkezinde hem mahalleierin büyüklüğü hem de mahalle.sayısı ile belediye meclisi üye sayısı arasında~ önerdiğimiz seçim sistemi açısından, bazı önemli sayılamayacak sapmalar dışında, genelolarak bir uyum olduğu söylenebilir. Çünkü şuanda belediye meclisleri sayısal bakımdan da yerel halkı yeterince temsi i edemediği için, üye sayılarının arttırılması gerekir. Bu doğrultuda yapılacak düzenlemelerle diğer kent ve kasabalarda da belediye meclis üye sayısı ile mahalle sayısı arasında kolayca bir uyum sağlanabilir. Önerilen Seçim Sisteminin Unsurları Önerilen bu sistemi. kombinasyon içinde yer alan öğeleri açısından kısaca şöyle analiz edebiliriz:.16 Seyfettİn Gürsel, Seçim Sistemi Tartışması, 18. 37 Belediye meclisi üyefiği seçimlerinde. seçim çevresinin mahalle kabul edilmesi yönünde yoğun bir görüş birliği vardır. Başta KAYA Projesi Yerel Yönetimler Araştırma Grubu Raporu olmak üzere (s. 136), aynı yönde diğer görüşler için bkz. Mustafa Tamer, "Mahalle Ml1htarlığl ve Belediye Meclisi Üyeliği", iller ve Belediyeler Dergisi, Sayı 581, Mart 1994, s 136: Türk Belediyedlik Derneği - Konrad Adenauer Vakfı. a.g.k., s. 59,83,84.113: Mete Yıldız. "Yerel Yönetimler vc Demokrasi", Ça~daş Yerel Yönetimler De rı:ı; i si, Cilt 5, Sayı 4, Temmuz 1996, s. 14: Metin Eriş, "Aykırı Bir Görüş". Yeni Türkiye. Sayı 4, 1995, s. 85; Bilal Eryılmaz, "Yerel Yönetimler ve Seçimler", Hak-İş, Nisan 1994, s. 14: İsmet Sezgin. ''Türkiye'de Kcntlerin Yönetim Sonınıarı ve Belediye Reformu", Yeni Türkiye, Sayı 4. 1995. s. 407: Selçuk Yalçındağ, "Yerel Yö netimler ve Seçimler", Hak-İş, Nisan 1994, s. 26: Firuz Demir Yaşamış, "Uçüncü Bin Yılın Yönetim Tekno lojisine ilişkin Gereksinimleri ve Türk Belediyeleri", Yeni Türkiye. Sayı 4. 1995, 441: Fatih Uğurlu, Bele diyelerin Yeniden Yapılanmaları İle İlgili Çözüm Önerileri. DPT Yayını. Ankara 1995, s. 109: Yerel YÖ netimlerde Yeniden Yapılanma Reformu, Doğru Yol Partisi Yayını, Ankara 1994, s. 18. JII Bu bilgiler Trabzon Belediyesi Emlak Müdürlüğünden alınan ve 1996 yılı itibariyle ulaşılan rakamlara dayanmaktadır. Türkiye"de genelolarak mahallelerin boyutuyla geniş bilgi için şu çalışmaya bakılabilir. Ertuğrul Taylan, "Mahalle Muhtarlığı İle İlgili Sayısal Veriler Notlar", Türk idare Dergisi, Sayı 397, Aralık 1992.19 Selçuk Yalçındağ. "Yerel Demokrasinin Örgütlenmesi ve Yerinden Yönetimin Geliştirilmesi Açısmdan Muhtarhk kurumu", Çağdaş Yerel Yönetimler DergisL Cilt 7, Sayı 3, Temmuz 1998. s. 53.
Belediye Yönetimi için Yeni bir Seçim Sistemi Onerisi ı 31 Dar Bölgeli Seçim bölgeleri şehir veya kasabanın büyüklüğüne göre, o şehirden seçilecek meclis üyesi sayısının yüzde 70 veya yüzde 80'nine karşılık gelecek sayı kadar tek adayın seçileceği bölgelerden oluşacaktır. Seçim bölgeleri nüfus ölçütline göre eşit şekilde oluşturulacak ve her nüfus sayımından sonra tekrar düzenlenecektir. Bu sistemde her parti, her bölgeden tek adayla seçime katılacağından seçim sürecinde parti teşkilatları belirgin roloynamaya devam etse de ve yine seçmenler oylarını genellikle bir partinin adayına verse de, onlarca adayın yer alacağı bir listeye değil, beııi bir adaya vereceklerinden adayın kişiliği, siyasal birikimi ve dürüstlüğü büyük önem kazanacaktır. Çünkü aday tek olunca, rekabet, partileri en iyi adayı bulmaya zorlayacaktır. Dolayısıyla dar bölgeli ve tek adayıı oylarna, aday tespitini de etkileyecektir. 40 Böylece dar seçim bölgesi uygulaması, daha işin başında seçmenlerle aday ve temsilciler arasında tanınma, güven ve sorumluluk açısından yakın bir ilişkinin kurulmasını sağlayacaktır. Aynı zamanda bu durumda. toplumda hem dayanışma ve hemşehrilik bilinci gelişecek, hem de temsilciler üzerindeki parti teşkilatlarının aşırı egemenliği törpüleneceğinden temsilcilerin halkla yakınlaşması sağlanmış olacaktır. Halka, daha etkin bir şekilde kendini ifade etme ve daha geniş bir şekilde tercihini yansıtma olanağı tanıyan her yöntem, demokratik gelişmenin yaygınlaşmasına önemli bir katkı sağlamış olacaktır.41 İki Turlu Yukarıdaki gibi oluşan seçim bölgelerinde, ilk tur da oyların yarısından fazlasını alan adaylar seçimi ve dolayısıyla belediye meclis üyeliğini kazanmış olacaklardır. İlk turda hiçbir adayın salt çoğunluğu alamadığı bölgelerde ise bir hafta sonra, o bölgede oyların en az yüzde ls'ini alan adayların katılımıyla İ kinci tur oylama yapılacak ve bu turda en fazla oyalan aday seçilmiş 0lacaktır. 41 İkinci tur seçimlere katılma barajını tek partinin aşması ya da hiçbir partinin a şamaması durumunda, en fazla oyalan ilk üç parti ikinci tur seçimlere katı labilmelidir. 43 Sistemin iki turlu olması dolayısıyla, seçmenler oylarını zayii olacağı endişesine kapılmadan, kendilerine en yakın gördükleri parti ve adaya vereceklerdir. Böylece partilerin şehir genelinde gerçek oy oranları belli olacak ve meclisin kalan yüzde 30 veya 20'sİ bu oranlara göre paı1iler arasında l1ispi yöntemle dağıtılacaktır. İki turlu olmanın diğer önemli bir avantajı, genelolarak çoğunluk 411 Seyrettin Gürsel. Tiirkiyc'de Siyaset ve İki Tıırlu Seçim Sitemi, s. 72. 41 Nohlen. a.g.k., s. I, J. Marie Cotten:t. Claııde Emeri. a.g.k.. s 54. Türk Bc1ediyeeiJik Derneği Konrad Adenmıer Vakfı, a.g.k.. s. 83; Seyfettin Gürsel. Dar Bölge Seçim Sistemi, s. 48. 42 Guy Careassonne. "Fransa'da iki Turlu Sistemin Eleştirel Bir Değerlendirmesi Başkanlık. Parlamento ve Belediye Seçimleri". Türkiye ve Avrupa'da Seçim Sistemleri. Friedrielı Ebert Vakfı. istanbul 1996. s. 6:2. 4.1 Seyfettin Gürsel, Seçim Sistemi Tartışması. s. 34.
ı 32 Çağdaş Yerel Yönetimler, 8 (4) Ekım 1999 sisteminin küçük partileri dışlayıcı ve büyük partilerin aşırı temsiline neden olacağı yönündeki eleştiriyi zayıflatmasıdır. Çünkü ikinci turda birtakım anlaşma ve ittifaklarla küçük partilerde bazı bölgeler de temsilci çıkarma olanağına kavuşacaklardır."'" Nispi Takviyeli İki turlu seçim sisteminin neden olabileceği adaletsizlikleri önlemek için, geri kalan sandalyeler yukarıda belirttiğimiz şekilde, meclis seçimlerinin yapıldığı şehir veya kasabanın tamamında geçerli oyların, asgari yüzde 2 veya yüzde 3 ~ünü alan partiler arasında nispı yöntemle paylaştırılacaktır. 45 ilk turda belli bölgelerde önemli miktarda oyalan bir partinin, ikinci turda hiçbir adayının kazanamaması söz konusu olabilir. Böyle bir durumda, bu partiye oy veren seçmenler haksızlığa uğradıkları duygusuna kapılabilirler. 4h Oysa seçimlerin önemli bir işlevi de meşrulul:tur. Yani, seçim sisteminin ve sonuçlarının genelolarak toplum tarafından kabul görmesi ve dolayısıyla yönetimin demokratik olduğunun toplumun büyük bir kesimi tarafından onaylanmasıdır: n İşte iki turlu çoğunluk sisteminin bu gibi durumlarda neden olabileceği temsilde adaletsizlikleri önlemek için, temsilcilerin bir bölümü nispi yöntemle partilerin aldıkları oy oranlarına göre paylaştırılacaktır. Ayrıca halk tarafından yeterince tanınmayan, fakat parti örgütlerinin seçilmesini istediği uzman kişi ler ve beııi toplumsal kesimlerin temsilcileri de bu yöntemle seçilebilme şansına sahip olacaklardır. 4H Düşük Oranlı ve AlternatifBarajlı Seçim sonuçlarına göre kazanan ve kazanamayanların belirlenmesinde, önem taşıyan diğer bir unsur baraj sistemidir. Seçim sistemlerine baraj unsurunun eklenmesi, daha önceleri sadece bir kaç ülkede uygulanırken, son zamanlarda yapılan referandumlarla bir çok ülke seçim sistemlerine değişik oranlarda baraj lar eklemiştir. 49 Seçim sistemlerine baraj unsurunun eklenmesinin temel mantığı, parti sistemini daha konsantre hale getirmek ve toplumun siyasal kararlar alamayacak şekilde atomik gruplara bölünmesini önlemektir. Günümüzde doğrudan demokrasinin uygulanmasının olanaksızlığı nedeniyle, ortaya çıkan temsili demokrasinin bir aracı olan seçim sistemlerinin en temel işlevlerinden biri. 44 Luis Lopez Gucrra, a.g.k., s. ı O..k Seyfettin Gürsel, Seçim Sistemi Tartışması, s. ıı: Dieter Nohlen. a.g.k.. s. 30; J. Marie Cottcret - Clatlde Emeri, a.g.k.. s. 28..J5 Seytettin Gürsel. Seçim Sistemi Tartışması, s. 19. 46 Guy Careassonne. a.g.k., s. 66. 47 Tülay Öziierman. "27 Mart Seçimleri. Demokrasi ve Seçim Sistemi". Demokrasi Giindemi. Türk Demok rasi Vakfı. Sayı 18. 1994/ ıı. s. 54; Dieter Nohlcn, a.g.k., s. 40. 411 Seyfetlin Gürsel. Seçim Sistemi Tartışması, s. 20; Dieter Nohlen. a.g.k., s. 2H. 49 Dieter Nohlen. a.g.k., s. 31-32: Türk Belediyecilik Derneği - Konrad Adenaııer Vakfı. a.g.k., s. 118.
Beled~ve Yönetimi için Yeni bir Seçim Sistemi Önerisı 133 toplumları kolektif kararlar alacak ve toplum adına faaliye[te bulunabilecek şekilde bir araya getinnektir. 50 Bu amaçla sistemimizde genel ve ikinci tur seçimlere katılma baraj i olmak ü zere iki tür baraj vardır. Genel baraj, bir siyasi parti ya da bağımsız adayın seçim sonuçlarına göre dağıtılacak temsilciliklerin bölüşümüne katılabilmesi için, kent genelinde kullanılan geçerli oyların asgari bir oranını alması zorunluluğudur. Bu yere] seçimler için yüzde 2 veya yüzde 3 olabilir, fakat hiçbir zaman yüzde 5'i geçmemelidir. Aksi halde temsilde adaletsizlik büyüyecektir. Ayrıca bu genel baraj, yüzde 5 gibi yüksek tutulursa bir alternatif baraj da söz konusu olmalıdır. Örneğin bir parti kentin büyüklüğüne göre, nüfusu 50.000'e kadar o lan yerlerde bir, nüfusu 50.000-100.000 arası olan yerlerde iki ve nüfusu 1.000.000'dan fazla olan yerlerde en az üç bölgede (mahaııede) seçimi kazanırsa, kent genel indeki oy oranı yüzde 5' i aşmasa da baraj i aşmış sayılmalıd ır. 51 İkinci baraj ise, ikinci tur seçimlere katılabilme barajıdır. Klasik iki turlu seçimlerin, en fazla oyalan iki partinin ikinci tur seçimlere katılması kuralı, ülkemizin toplumsal ve siyasal koşullarında olumsuz sonuçlar doğurabilir. Örneğin, daha birinci tur seçimlerde seçmenlerin bir kısmı kendine yakın hissettiği partinin, en fazla oyalan iki parti arasına giremeyeceğini düşünerek "yararlı oy" kullanmak zorunda kalabilirler. İkinci olarak birbirine yakın partilerin oy bölünmesi nedeniyle hiç biri en fazla oyalan iki parti arasına giremeyebilir veya birinci turda en fazla oyalan parti adayı, ikinci turda oyların iki pj.rti arasında yoğunlaşması dolayısıyla seçilerneyebilir. Bu gibi durumlarda, kanaatine kapılabi azımsanamıyacak bir seçmen kitlesi sistemin adilolmadığı lir. 51 Bu gibi nedenlerden dolayı, en fazla oyalan iki aday değil de, birinci turda yüzde 10 ile yüzçle 15 arasında belirlenecek bir oranda oyalan parti ya da bağımsız adayların ikinci tur seçimlere katılması daha yararlı olacaktır. Fransa'da bu oran belediye meclisi seçimleri için yüzde 10, parlamento seçimleri için yüzde 12.5 olarak kabul edilmiştir. SJ Türkiye'de seçimlere katılım oranı genelde yüksek olduğundan ikinci tur seçimlere katılma barajı yüzde 15 olabilir. Ayrıca bu barajın ikinci tur seçimleri anlamsızlaştıracak ölçüde düşük olmaması da gerekir. so J. Marie Cotteret CJaude Emeri, a.g.k.. s. 26: Dieter Nohlen, a.g.k., s. 39. 51 Dieter Nohlen. a.g.k., s. 26-27. Fransa'da belediye meclisi seçimlerinde genel baraj, yüzde 5 olarak uygu lanmaktadır (Guy Careassonne, a.g.k., s. 62). 52 Seyfettin Gürsel. Seçim Sitemi Tartışması, s. 27-28. ;;.1 Guy Carcassonne, a.g.k., s. 59-62.
134 Çağdaş Yerel Yönetimler. 8 (4) Ekim /999 Belediye Meclis Üyeliği Seçimi İçin Önerilen Seçim Sistemin Genel Değerlendirilmesi ve Neden Olabileceği MuhtemelOlumsuzluklar ve Bunların Giderilmesi Önerilen bu karma sistemin uygulanması çok küçük partilerin ve aşırı bölünmüş grupların meclis dışında kalması haricinde önemli bir olumsuz sonuç doğurmayacağı gibi, yerel demokrasinin önemli sorunlarını çözebilecek niteliklere sahip olması dolayısıyla yerel demokrasinin sağhklı işlemesi ve gelişmesi için uygun bir araç oluşturacaktır. Bu sistemde hem seçmenlere, hem de seçildikten sonra temsilcilere hem daha fa~la özgürlük hem daha fazla ağırlık tanımaktadır S4 Ülkemizde belediye meclisi seçimlerinde halen uygulanmakta olan sistemde, meclis üyeleri nispi seçim sistemiyle seçildiğinden, yüzde 10 barajı aşan partiler güçleri oranında mecliste yer alırlar. Ancak mevcut sistemde, belediye meclis üyesi adayları, parti örgütlerince listeler halinde seçilip, halkın onayına sunulduğundan halkııı seçme özgürlüğü büyük ölçüde parti tercihinden ibaret kalmaktad ır. 55 Oysa dar bölgeli seçim siteminde, adayların parti örgütlerinin aracılığına baş vurmaksızın seçmenlere ulaşma~ı k0lay olabileceği gibi. partiler de adaylarını, şu andaki gibi aynı serbestfikir ~;eçemeyeceklerdir.5(, Dolayısıyla vatandaşlar politika tellallarının ve siyaset simsarlığını profesyonel meslek edinmiş olan dar parti örgütlerinin oyuncağı olmaktan kurtularak, dilediği parti yanında, dilediği adayı da seçebileceğinden seçme hakkını daha özgürce kullanmış olacaktır. s7 Dar bölgeli seçim sisteminde, seçmenler oylarının sonucunu rahatlıkla görebileceklerinden, kararlarını daha rahat vereceklerdir. Çünkü bu sistemde, nispi sistemde olduğu gibi, kazanıp kazanmama durumu çeşitli hesaplama yöntemleriyle değil, doğrudan seçmenler tarafından belirlenmiş olacaktır. sh Ayrıca sistemde İ kinci turun olması, muhtemel birleşme düşüncesini gündemde tutacağından, toplumun olumsuz etkilenmemesi için partiler arası rekabeti, yıkıcı olmaktan u zaklaştıracaktır. 5~ Önerilen seçim sisteminin neden olabileceği bunların çözümüne yönelik düşünceler şöyle sıralanabilir: muhtemelolumsuzluklar ve 54 J. Marie Coneret - Claııde Emeri, a.g.k.. s. 128; GlIY Careassonne. a.g.k.. s. 62: Gianfraneo Pasquiııo. a.g.k.. s. 88. 55 Ruşen Keleş. Yerinden Yönetim ve Siyaset, 5.56: İlhan Tekeli. Belediyecilik Yazıları, s. 61. 5(, ilter Turan. Siyasal Sistem ve Siyasal Davranış, Der Yaymları, 3. Baskı. Istanbul 1996. s. 116. 57 Şevki Göğüsger. a.g.k., s. 231-232. ss Dieter Nohleıı, a.g.k., s. 29-30. 5') J. Maıie Cotteret - Claııde Emeri, a.g.k., s. 102; Seyfettin Gürsel, Seçim Sistemi Tartışması, s. 58: Erol Tuncer, a.g.k., s. 117.
Beledıye Yönetimi için Yeni bir Seçim Sistemi Önerisi 135 1- Dar bölgeli iki turlu çoğunluk sistemi, adayların ve temsilcilerin sosyal ve siyasal başarısını ve ahlakını ön plana çıkaracağı için, temsilcilerin partilerinden bağımsız hareket etmelerine ve parti disiplinin zayıflamasına neden olabilir. Şüphesiz disiplinsiz hiçbir teşkilatlanma olmayacağından, demokratik olmak koşuluyla ve özellikle parlamenter sistemlerde,t' parti disiplini gerekmektedir. Ancak bugün problem parti disiplinsizliği değil, parti disiplini kurumunun halkın yararına işlemekten çok, parti teşkilatlarını denetimlerinde tutan küçük bir elit kesimin menfaatlerinin korunması yönünde işletildiğinden temel siyasal problemlerden biri haline gelmiş olmasıdır. Siyasi partilerde lider otoritesinin hakim olması ve bunun parti disiplini adı altmda, tartışılmaz konuma getirilmesi, kişilikleri törpüleyerek, temsilcilerin özgürlüklerini kısıtlayan bir yapının o luşmasına neden olmaktadır.1>! Öncelikle bu durumun devam ettirilmesi değil, çözülmesi gerekmektedir. Sistemin temsilcilere sağladığı özgürlüğün bu kişiler tarafından kötüye kullanılıp kullanılmadığının değerlendirilmesi ve denetimi i se, halka bırakllmalıdır. 62 Ayrıca özellikle yerel düzeyde ve yerel meclislerin işleyişi açısından parti disiplininin gerekliliği tartışılabilir. Örneğin, ABD'de başkanlık sisteminin başarıyla uygulanabilmesinin en önemli unsurunun, bu ülkedeki parti sistemine bağlı olduğu belirtilmektedir. 63 ABD' de "no party system" de denilen disiplinsiz serbest parti sisteminin olması, ABD'nin siyasal sisteminin en belirgin özeııiğidir. Bu ülkede siyasi partilerin serbest partiler olması dolayısıyla, temsilcilerin parti grup kararıyla bağlı olmaması siyasette bir uzlaşma ortamınm oluşmasını sağlamıştır. 64 Başkan kendi partisinden olan üyelerin dahi her zaman kendisini En azından desteklemeyeceğini bildiğinden, tasarıları hazırlarken geniş bir kesimin desteğini alabilecek şekilde hazırlar. 1l5 Görüldüğü gibi, disiplinsiz parti sisteminin olması durumunda, sistem toplum yararına daha uygun işlemektedir. çoğunluğun görüşünün, iktidar partisinin dahi görüşünün önüne geçirebilmesi mümkün olabilmektedir. Diğer taraftan kuvvetli bir paıti disiplininin varlığı durumunda karar organı-yürütme organı ayrımı ve dolayısıyla denge-fren sistemi anlammı yitireceğinden,m meclis yürütme üzerindeki denetim görevini gereği gibi yerine getiremeyecektir. Bütün bunlara rağmen parti sisteminin zayıflaması ve partilerin fonksiyonsıız bir hale gelmesi, siyasal ve yönetsel sistemde şu anda öngöriilemeyen bazı ö 60 Erdoğan Teziç, "Sorun Siyasi Rejim Yapılanması Mı'F, Yeni Türkiye, Sayı 4, 1995, ii; j, Maric Cotteret - Claude Emeri, a.g.k., s. 77. 61 Metin Eriş. a.g.k., s. 83; Seyfettin Gürsel. Seçim Sistemi Tartışması, s. 35. 6l Nihai İnceoğlu, '"Türkiye'de Siyasal Partilerin Seçim Sistemi İle İlgili Yaklaşımları Uzerine Bir Değerlen dirme", Türkiye ve Avrupa'da Seçim Sistemleri, Friedrich Ebert Vakfı, istanbul 1996, s. M. 6.\ Süheyl Batlim, a.g.k., s. 15. 64 Mustafa Teziç, a.g.k., s. i i. 65 İlter Turan, a.g.k.. s. i J5. 66 Süheyl Batum. a.g.k., s. 15-16,
136 Ça,iJ,daş Yerel Yönelim/er, 8 (4) Ekim /999 nemli olumsuzluklara neden olabilir. Çünkü uygulanmakta olan siyasal ve yönetsel sistem açısından, partiler ve parti sistemi son derece önemli fonksiyon ve konuma sahiptirler. Bu nedenledir ki, ı 982 Anayasasın 68. maddesinin 2. fıkrasında, "Siyasi partiler; demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır" ifadesine yer verilmiştir. Ancak parti sisteminde böyle bir olumsuzluk ortaya çıktığı veya bu yönde belirtiler görüldüğü takdirde yeniden gerekli düzenlemeler yapılabilir. Sosyal bilimlerde, pozitif bilimlerdeki gibi, 2 X 2 = 4 eder, derecesinde kesin çözümler ortaya koymak çok güç ve hatta bir çok bakımdan olanaksız olduğu söylenebilir. Bir dönem veya bir yerde olumlu sonuçlar veren bir düzenleme, başka bir dönem veya başka bir yerde olumsuz sonuçlar doğurabilir. Dolayısıyla bu öneriler değişmez gerçekler değildir. Siyasal, yönetsel ve toplumsal koşullar gerektirdiği takdirde, yeniden sistemde kısmi veya köklü değişiklikler yapılabilir. 2- Dar bölgeli iki turlu çoğunluk sisteminin neden olabileceği olumsuzluklardan bir diğeri, ilk turda önemli oranda oyalan bir partinin ikinci turda elenmesi olasılığıdır. Bu oran arttıkça, bu partilerin seçmenlerinin, seçim sisteminin ö zellikle kendilerini dışlamak için düzenlendiğini ileri sürerek meşruiyet tartışmasını gündeme getirmeleridir.i>' Ancak, ikinci tur seçimlere katıhna barajlılın i kiden fazla partinin katılımını sağlayacak şekilde düşük tutulması ve temsilci Jiklerin bir kısmının nispi sistemle dağıtılması gibi, bu ':urumu önleyici teknik önlemler sisteme eklendiğinden önemli bir sorun olmayacaktır. 3- Diğer bir durum, temsilcilerin dar bölgelerden seçilmesi durumunda zamanlarının ÇOğUllli iş takibi ile geçirmek zorunda kalmaları nedeniyle, temsilciliğin iş takipçiliğine dönüşebileceği olasılığıdır.t.ıl Bireysel düzeyde iş takipçiliği elbette onaylanacak bir şey değildir. Fakat genelolarak temsilcilerin seçildikleri mahallenin işlerini takip etmesi de temel görevlerinden biridir. Bu durumun çok fazla eleştiri konusu olmaması gerekir. Yerel demokrasinin beşiği olarak bilinen İngiltere de bile durum genelolarak aynıdır. Örneğin İngiltere'nin Birıningham şehir meclisinin çalışmalarına ilişkin bir değerlendirme yazısında, "şehir meclisi üyelerinin doğalolarak zamanlarının büyük bir bölümünü seçmenlerini ilgilendiren konular üzerinde çalışarak geçirdikleri" belirtilmektedir. M Ayrıca yerel meclis üyelerinin geniş bölgeden seçilmesi durumunda da aynı sonuçla karşılaşılmaktadır. Dahası temsilcilerin geniş bölgeden seçilmesi durumunda daha çok partililerin iş takipçiliği yapılmaktadır. Temsilcilerin dar bölgeden seçilmesi durumunda ise, meclis üyeleri üzerindeki parti teşkilatlarının b' Guy Can.:assonne, a.g.k., s. 66. MI Seyfcııin Glirsel, Seçim Sistemi Tartışması, s. 32. (,<I Muhammed Afzal. "İnsan Hakları Ve Demokratikleşme: Binningham Şehir Meclisinden Bir Bakış". Kent sel Haklar Karşılaştırmalı Bir çerçevede Türkiye. Derlcyen. Mete Tum:ay, Dünya Yerel Yönerimler Aka demisi Yayını, Istanbul 1994, s. 58.
Belediye Yönetımi için Yeni bir Seçim Sistemi Önerisi 137 baskısı azalacağından, belki bu görevin bir ölçüde daha rasyonel ve objektif olarak yapılması mümkün olabilecektir. 4- Yerel meclis üyelerinin dar bölgeden seçilmesinin doğuracağı belki de en büyük olumsuzluk, yönetimin bize oy veren mahalleler ve bize oy vermeyen mahalleler şeklinde bir ayrım yapması olasılığıdır. Bu da temsilcilerin mahallelerinin sorunlarıyla daha fazla ilgilenerek ve bu tür olumsuzlukları daha etkin bir şekilde kamuoyunun gündemine getirmeleri yoluyla en aza indirgenebilir. Belediye Başkanlığı Seçiminde Uygulanacak Seçim Sistemi Belediye başkanları yürürlükte olan 1580 sayılı Belediye Yasasının ı 930 yılında kabulüne kadar, merkezi yönetim tarafından atamayla göreve gelmekteydiler. 1580 sayılı Belediye Yasası, belediye başkanlarının doğrudan doğruya merkezi yönetim tarafından atanması yerine, belediye meclisi tarafından seçilmesini öngörmüştür. Böylece 1930 yılından sonra belediye başkanları, belediye meclisi tarafından kendi üyeleri arasından ya da dışarıdan seçilmekte ve il merkezi belediye başkanları Cumhurbaşkanının, il merkezleri dışındaki ilçe ve kasaba belediye başkanları ise bağlı olduğu il valisinin onayı ile göreve başlamaktaydl. 19.7.1963'te 307 sayılı yasayla belediye başkanlığı seçimlerinde tekrar bir değişiklik yapılarak, belediye başkanlarının belediye meclisi yerine, doğrudan halk tarafından seçilmesi yöntemi benimsenmiştir. 7u 1963 yılından bu yana ve halen belediye başkanları tek dereceli olarak, doğrudan beldedeki seçmenler tarafından seçilmektedir. Benzer bir şekilde Avrupa'da da, belediye başkanlannın meclis tarafından seçilmesi yöntemi, İkinci Dünya Savaşından sonra İngjlizlerin etkisiyle yaygın bir şekilde uygulanma olanağı bulmuştur. Ancak zaman içerisinde belediye başkanlarının doğrudan halk tarafından seçilmesi yöntemine doğru bir geçiş yaşanmıştır. 71 Ülkemizde belediye başkanlarının doğrudan halk tarafından seçilmeye başlanmasıyla, belediye başkanları meclis üyelerinin çeşitli ayak oyunlarıyla düşürülebilen, güçsüz ve meclis adına görev yapan klasik bir kamlı görevlisi olmaktan kurtarılmıştır. Belediye meclisi tarafından seçilmiş belediye başkanlığı yapmış olan Nuri Tortop, önceki ve şuandaki durumu şöyle karşılaştırmaktadır: "... belediye meclisi tarafından seçilmiş belediye başkanlığı yaptım, kaymakam olarak da örneklerini gördüm. Meclis altı ayda bir belediye başkanını değiştirdiği için o dönemde istikrar diye bir şey yoktu. O dönemde bunlar çok tartışıldı ve güçlü belediye başkanlığı sistemi büyük taraftar buldu ve bu sistem şimdiye ka 711 Zerrin Toprak Karaman, Yerel Yönetimler, 3. Baskı. İzmir 1996, s. 6 ı. Korel Göymen, Türkiye'de Kent Yönetimi, Boyut Yayınları, istanbul 1997, s. 30. 71 Wulf Schönbohm'un, "Yerel Yönetim Organlarının Seçim Sistemi" konulu toplantıda yaptığı konuşması bkz. Türk Belediyecilik Derneği Konrad Adenaucr Vakfı. a.g.k. s. /3.
138 Çağdaş Yerel Yönetim/er, 8 (4) Ekim /999 dar da iyi sonuçlar vermiştir. Ama diktatöryal yöne doğru bir kayma olmuşsa halk katılımıyla bu sakınca giderilmelidir." 7l Ayrıca belediye başkanlarının doğrudan halk tarafından seçilmesi, başkanların sorumluluk duygusunun gelişmesini ve onların toplum içinde daha görünür hale gelmelerini sağlamıştır. Bu şekilde belediye başkanının ön plana çıkması, top-' lumda, belediye yönetimi tarafından alınan kararların başkanın kararları olarak algılanmasına ve belediyelerdeki her başarı ve başarısızlığın başkana mal edilmesine neden olmuştur.7~ Bu sonuç bazı yönleriyle doğru olmasa da, belediyelerde birtakım önemli fonksiyonların görülmesine yardımcı olmuştur. Örneğin, belediye meclis üyelerinin seçimle gelmelerine rağmen, halk tarafından yeterince tanınmamaları ve kamuoyu baskısı duymamaları, belediyelerde büyük halk kitlelerinin aleyhine ve küçük girişimcilerin lehine rant oluşturulmasını kolaylaştırırken,74 belediye başkanlarinın kamuoyu baskısına açık olmaları sayesinde, beledi faaliyetler açısından, geniş halk kitlelerinin çıkarlarının kısmen korunabilmesi mümkün olmaktadır. 7s Kısaca, belediye başkanlarının doğrudan halk tarafından seçilmesi, uygulamada karşılaşılan bazı sorunlardan hareketle eleştiriise de,76 genelolarak yerel demokrasinin gelişmesi ve belediye yönetiminde istikrarın ve etkinliğin sağlanması açısından son derece önemli bir adıın olmuştur." Çünkü, bir insanın yaptığı işi sahiplenerek, o işte başarılı olmak için göstereceği gayret ve çabanın derecesi, büyük ölçüde yapılan çalışmadan doğacak menfaat ve zararın kendisine ait olduğu bilincinde olmasına bağlıdır. Başkanın yasal ve siyasal konumu ve çalışma sürecine ilişkin koşullar, ona bu duyguyu ne kadar güçlü bir şekilde hissettirirse çalışma performansı o kadar yüksek olacaktır. Belediye başkanlarının kamu hizmeti yapan bir memur olmaktan daha çok, bütün yarar ve zararlarıyla kendisinin sorumlu olduğu iş sahibi gibi görmelerini sağlayacak ve halka yakınlaştıracak her yöntem, onların performansını ve kurumun etkinliğini arttıracaktır. Burada, bugün il özel idareleri için yöneltilen eleştirilerden ve bu yöne 7]. Türk Belediyecilik Derneği - Konrad Adenauer Vakfı, a.g.k., s. 86. 7.1 İlhan Tekeli, a.g.k., s. 61. 74 Muharrem Varol, Yerel Siyasetin Demokratikleşmesi, Gündoğan Basın Yayın Dağıtım, Ankara 1989, s. 406; Oya Çitci, Yerel Yönetimlerde Temsil (Belediye Örne~i), TODAİE Yayınları, No. 226, Ankara 1989, S.232. 75 iı han Tekeli, a.g.k., s. 67. 76 Örneğin Teornan Ünüsan, belediye başkanlarının doğrudan halk tarafından seçilmeye başlanmasıyla yerel beyler oluşturulmasının ilk adımı atılmıştır, şeklinde bir eleştiri getirmektedir (Teornan Ünüsan, "Seçilmişler, Atanmışlar", Yeni Türkiye, Sayı 4, 1995, s. 29); Türk Belediyecilik Derneği - Konrad Adenauer Vakfı, a.g.k., s. 48. 77 Belediye başkanlarının doğrudan halk tarafından seçilmeye başlanmasıyla etkili bir yönetim olanaklı kılın mıştır (Nuri Tortop. "Yeni Demokratik Yapılanmada Göz Önünde Tutulması Gereken ilkeler", Amme İdare si Dergisi, Ci lt 25, Sayı 2. Haziran 1992, s. 67). Belediye başkanlarının doğrudan halk tarafından seçilmesi, vatandaşların direk olarak yönetime katılmasını ve yönetimi etkileyebilmesini sağlamıştır (İsmail Gündüz, "Japon Yönetim Sistemi", Yeni Türkiye. Sayı 4, ı 995. s. 215); Türk Belediyecilik Derneği - Konrad Adenauer Vakfı, a.g.k., s. 87, 112.
Belediye Yönetimi için Yeni bir Serim Sistemi Önerisi 139 timlerin gelişememelerinin nedenlerinden birinin, "bu kurumun başında atanmış bir yöneticinin olmasının" olduğu 711 hatırlanırsa, belediye başkanlarının doğrudan halk tarafından seçilmesinin önemi daha iyi anlaşılacaktır. Belediye başkanlarının seçimiyle ilgili bütun bu olumlu gelişmelere rağmen, günümüzde mevcut sistem birtakım sorunlara neden olmakta ve ciddi eleştiriler almaktadır. Şu andaki sistemde, siyasi parti lerin bölünmüşlüğünün de etkisiyle, belediye başkanlarının bir çoğu yüzde 20-30 arasında alınan oylarla ve yüzde ı 2'lik farklarla seçilmektedirler. 7Y Bu şekilde seçilen belediye başkanları yüzde 1 2'lik farklarla zaferden söz ederken, aslında bu durumda, bunların toplumun yüzde 70-80'i tarafından istenmeyen kişiler olduğu yönündeki iddiaların,ıın reddedilemeyeceği bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Uygulanmakta olan sistem, değil en iyilerin seçilmesini sağlamak, çoğunluğun dahi seçilmesini sağlamamakta, giderek yüzde 20' lik azınlıkların yönetimine olanak tanımaktadır. 1I1 Mevcut ko~ şuharda seçilen belediye başkanlarının, halkııı çoğunluğunun desteğini aldığını söylemek zordur. Dolayısıyla bu durumun, belediye başkanlarının cesaretini, girişimlerini ve başarılarını olumsuz yönde etkilemediğini söylemek mümkün müdür? Belediye başkanlarının, halkın en azından yüzde 4S-S0'sinin güven ve desteğini kazanmalarını ve bu güçle hareket edebilmelerini sağlamak açısından iki turlu seçim sistemi önemli bir avantaj sağlayabilir. Aynı şekilde, şimdiki sistemde belediye başkanları genellikle yerel parti teşkilatlarının baskısı altında olduklarından, daha çok kişisel çıkarlarını düşünen partililerle ters düşmeleri halinde kolayca yıpratılabilmektedirler. 1I2 Belediye başkanlarının iki turlu bir seçim sistemiyle seçilmeleri durumunda, hem parti içi hem de çeşitli çıkar gruplarının baskılarına karşı daha güçlü olabileceklerdir. H.\ Yukarıdaki düşünceler ve doktrindeki öneriler' doğrultusunda, belediye baş seçimlerinde, belediye meclisi seçimleri için önerilen seçim sistemine kanlığı 711 Mustafa B. Demirer, "İdarenin Yeniden Yapılanmasında Mahalli İdareler". Yeni Türkiye. Sayı 4. 1995. s. 321. 7Y Türk Belediyecilik Derneği - Konrad Adenauer Vakfı. a.g.k.. s. 44. iic1 Tülay Özüerman, a.g.k., s. 53, 54; Selçuk Yalçındağ. Yerel Yönetimler-Sorunlar, Çözümler, TÜSİAD. Yayını No. T/199S-9/184. İstanbul 1995. s. 41. HI Türk Belediyecilik Derneği - Konrad Adenauer Vakti. a.g.k., s. 26; Metin Eriş. a.g.k., s.8 2. ııı İlhan Tekeli, a.g.k.. s. 69,72. 11.1 Türk BelediycciIik Derneği - Konrad Adenauer Vakti. a.g.k., s. 31. H4 Türk Belediyecilik Derneği ve Konrad Adeııauer Vakfı tarafında Haziran 1997 yılında düzenlenen, "Yerel Yönetim Organlarının Seçim Sistemi" konulu toplantıda, belediye başkanlığı seçimi konusunda öneri niteli ğinde görüş bildiren sekiz uzmandan yedisi. belediye başkanlarının dorudan halk tarafından ve iki tıırhı bir se çim sistemiyle seçilmesini önermektedir (Bkz. Sözü edilen yayın. wuır Schönbohm. s. 14; Rüştü Kazım YÜ celen, s. 31; Recep Yazıcıoğlu, s. 53; Ersönmez Yarbay, s. 58; Nuri Tortop, s. 86; Orhan Pirler, s. 93: Halil İb rahim Daşöz, s. 112). Sadece bir kişi belediye başkanlarının belediye meclisi tarafından seçilmesini önermek tedir (Sıtkı Aslan. s. 81). Bu toplantı sonunda ortaya çıkan görüş olarak da belediye başkanlarının iki turlu bir seçim sistemiyle seçilmesinin vurgulandığı belirtilmektedir (s. 125). Aynı şekilde belediye başkanlarının doğ rudan halk tarafından ve iki turlu bir seçim sistemiyle seçilmesi yönündeki görüşler için bkz. Bilal Eryılmaz. a.g.k.. s. 29; Metin Eriş, a.g.k.. s. 83.
ı40 Çağdaş Yerel Yönetim/er, 8 (4) Ekim /999 paralelolarak iki turlu seçim sisteminin uygulanması yararlı olacaktır. ilk turda geçerli oyların yarıdan fazlasını alan aday başkan olmalıdır. ilk tur oylamalarda hiçbir adayın salt çoğunluğu elde edememesi durumunda ise, bir hafta sonra i kinci tur oylamalar yapılmalı ve bu oylamada en fazla oyalan aday başkan olmalıdır. Ancak ikinci tur oylamalara, klasik iki turlu seçimlerde uygulanan en fazla oyalan iki adayın katılması yerine, ilk turda kullanılan oyların en az yüzde 15' ini alan tüm adaylar katılabilmelidir. ilk turda yüzde 15' lik baraj i hiçbir adayın aşamaması ya da tek adayın aşması durumlarında ise, ikinci tur seçimlere en fazla oyalan üç aday katılabilmelidir. İkinci tur seçimlere sadece en fazla oy a lan iki adayın katılmasmı öngören klasik iki turlu sistem, seçmenleri, ikinci tura katılabilme şansı olan adaylara oy verme gibi düşüncelerle, daha ilk turda gerçekte desteklemek istemedikleri bir adaya oy vermeye itebilir. Oysa ikinci tur seçimlere katılacak adayların yukarıdaki kriterlere göre belirlenmesi halinde, ilk turda adayların kent genelindeki gerçek destekleri belli olur, buna göre anlaşmalar ve çekilmeler olur ve ikinci tur seçimlerde de en fazla istenmeyen adaylar elenerek, en çok istenen aday seçilmiş olur. Bu şekilde yapılacak iki turlu bir seçim sisteminin uygulanması durumunda en kötü olasılıkla belediye başkanları yüzde 35-40'ın üzerinde bir oyla seçilmiş o lacaklardır. İlk oylama sonuçlarına göre birtakım anlaşmalar ve bazı adayların bir başkası lehine çekilmeleri sonucu, belediye başkanlarının büyük çoğunluğunun yüzde 50' ler civarmda bir oy oranıyla seçilmeleri mümkün olacaktır. Böylece hem belediye başkanları halk-ın büyük çoğunluğu tarafından istenmiyor veya yüzde 20'lik azmlığın yönetimine neden oluyor gibi sistemin meşruiyetine yönelik eleştiriler büyük ölçüde önlenmiş olacak, hem de belediye başkanları halkın çoğunluğunun desteğinin arkasında olduğu bir moral ve güce sahip olacaklardır. Belediye başkanlarının iki turlu seçim sistemiyle seçilmelerinin. yerel demokrasi ve belediye yönetimlerinin işleyişi açısından önemli bir sakınca doğuracağı kesin olarak ortaya konmuş değildir. En azından iki turlu seçim sisteminin, yukarıda belirtilen avantajlan yanında, uygulanmakta olan sistemden daha zararlı sonuçlar doğuracağı söylenemez. İki turlu seçim sistemine yöneltilen belki de en önemli eleştirilerden biri, iki turlu sistemin belediye başkanlarına olağanüstü bir güç sağlayacağı ve seçilmiş diktatörler doğuracağı endişesidir. Bizim de belirttiğimiz gibi, iki turlu seçim sisteminin belediye başkanlarını, şu andaki konumlarına oranla ve genelolarak daha güçlü kılacağından şüphe yoktur. Ancak, belediye başkanlarının yetkilerinin yasalarla belirlendiği unutulmamalıdır. Yasaların vermediği bir yetkiyi, nasıl seçilirse seçilsin normal koşullarda belediye başkanların kullanması mümkün değildir. Endişe edilen sonuç, hukuk devleti anlayışından uzak ve başkanların her istediğini yapabildiği ülkelerde söz konusu
Beledıye Yönetimi için Yeni bir Seçim Sistemi Önerisi 141 olabilir. Yasal yönetim ilkesinin uygulandığı ülkelerde, belediye başkanlarının keyfi davranma olanağı ve olasılığı çok daha sınırlıdır. İkinci olarak, bu çalışmada önerilen seçim sistemi belediye meclisi ve belediye başkanlığı seçimleriyle bir butundür. Belediye meclisi seçimlerinde, yukarıda belirtilen doğrultuda bir değişiklik yapılmadan, sadece belediye başkanlarının iki turlu bir seçim sistemiyle seçilmeleri söz konusu değildir. Bir bütün olarak belediye yönetiminin organlarıııın oluşumuyla ilgili olarak önerilen bu sistemde, belediye meclis üyeleri yukarıda belirtildiği şekilde dar bölgeli ve iki turlu bir sistemle seçileceğinden, belediye meclisleri de kendi konumları açısından ö nemli bir güç kazanacaktır. Çünkü bu durumda belediye meclis üyeleri belde halkı tarafından yeterince tanınmayan, kamuoyu baskısı duymayan, daha çok yerel parti teşkilatlarının ve bir kısım çıkar gruplarının Hs baskısını duyan kişiler olmaktan çıkacaklardır. Dar bölgeli ve iki turlu belediye meclisi seçimleri, 3 dayların kişiliklerini ön plana çıkaracağından, bu şekilde seçilen meclis üyeleri toplum tarafından tanınan, belediyede alınan kararlardan ve yapılan işlerden sorumlu olduğu bilinen, kısaca kamuoyu baskısına açık olan kişiler haline geleceklerdir. Meclisin bu yapısı, şüphesiz ona önemli bir güç kazandıracaktır. Belediye başkanlarının yapacakları her icraatları için, kendi partilerinden olan ü yelerin dahi banko desteğini alabilmeleri. şu andaki duruma göre daha zor olacaktır. Bu durum belediye başkanlarını, projelerini ve meclisin gündemini, daha geniş bir kesimin desteğini alabilecek şekilde hazırlamaya zorlayacaktır. x6 Dolayısıyla belediye başkanları bugünkü sisteme göre daha az keyfi hareket edebileceklerdir. Görüldüğü gibi bu çalışmada belediye meclisi ve belediye başkanlığı için önerilen seçim sistemleri giiçlü başkan - zayıf meclis veya güçlü meclis - zayıf başkan alternatifinden birini yeğlemek yerine, her iki organın da kendi konumu, yetki ve sorumlulukları açısından giiçlü olmasını amaçlamaktadır. Belediye meclisi meclis olarak belediye yönetimi teşkilatının sağlıklı işleyebilmesi için yerel kamu politikalarının oluşturulması ve yönetimin denetlenmesi gibi kendisine yüklenen fonksiyonlar açısından gerekli otoriteyi kullanabilmeli, belediye başkanı da yönetim ve icra açısından gerekli tüm yetkilere ve güce sahip olma Iıdır. ıı, Normalde belediye meclisi yukarıdaki gibi iki turlu bir seçim sistemiyle seçildiği takdirde, belediye başkanları iki turlu seçim sistemiyle seçilseler dalıi, keyfi davranma olanakları oldukça sınırlanmış olacaktır. Ayrıca yönetimde açıklık ve halkııı doğrudan yönetime katılması olanaklarının genişletilmesi gibi, yeni Nı: Zerrin Toprak Karaman, Yerel Yönetimler, s. 269 vd. 116 İlter Turaıı. a.g.k.. s. i l.'i. x'türk Belcdiyccilik Derm!ği Konrad Adenmıer Vakfı. a.g.k., s. 62.6J.