BÖLÜM 6: HARİTANIN ÇİZİMSEL TASARIMI Türkay Gökgöz (www.yildiz.edu.tr/~gokgoz) 6 1
İÇİNDEKİLER 6.1 Harita Objelerinin Önemli Özellikleri... 3 6.1.1 Objelerin uzay görünümleri... 3 6.1.2 Objelerin nitelik ve niceliklerine ilişkin özellikleri 3 6.1.3 Objelerin zamansal ilişkileri. 4 6.2 Kartografik Gösterimin Önemli Özellikleri. 4 6.2.1 Grafik değişkenler. 4 6.2.2 Çizim boyutları 5 6.2.3 Grafik en küçük büyüklükler. 5 6.3 Kartografik Çizim Sisteminin Yapısı 6 6.3.1 Grafik elemanları 6 6.3.2 Özet çizimler... 6 Türkay Gökgöz (www.yildiz.edu.tr/~gokgoz) 6 2
Haritalarda konularına göre değişik objeler ve bunların özellikleri gösterilir. Bu gösterim, bir takım kartografik kurallara göre ve kartografik gösterim elemanları yardımıyla yapılır. Bu gösterim öyle yapılmalıdır ki, haritayı kullananda doğru bir imaj uyandırsın ve doğru bilgi aktarsın. Gösterimi yapılacak bilgilerin grafik işaretler biçimine dönüştürülmesi aşağıdaki şekilde analiz edilebilir: 1. Gösterimi yapılacak konuya ilişkin obje ve bu objeleri karakterize eden bilgilerin toplanması, 2. Kartografik gösterime temel oluşturacak genel grafik ilkelerin saptanması ve 3. Saptanan obje özellikleri ve kartografik işaretler arasında uygun bir ilişki kurulması, yani hangi grafik eleman (nokta, çizgi, alan), grafik değişken ve grafik gösterim yönteminin söz konusu bilgileri en uygun biçimde iletebileceğinin araştırılması. 6.1 Harita Objelerinin Önemli Özellikleri Mekanda somut ve soyut her şey obje olarak isimlendirilir. Ancak bütün objeler kartografik gösterim için uygun değildir. Kartografik gösterim için çevresel ilişkisi olan (mekansal referanslı) objeler esas alınır. Obje nerededir? sorusuna cevap olan objeler haritada gösterilir. Örneğin bir müzik parçası ya da bir matematiksel bağıntı açık olarak çevresel ilişkileri olmayan objelerdir. 6.1.1 Objelerin uzay görünümleri Bir objenin uzaydan nasıl göründüğü, haritadaki gösterimi için tipik bir özelliktir. Bu, obje için geometrik bir bilgidir. Objeleri mekanda bulunuşlarına ve biçimlerine göre sınırlı (münferit) ve sürekli objeler olarak ayırmak mümkündür. Sınırlı (münferit) objeler, diğer objeler ile her yönden sınırlı olan objelerdir. Geometrik özellikleri haritada ölçeğe bağlı olarak nokta, çizgi veya alan olarak gösterilir. Örneğin, topografik objeler, toprak türü, hayvan türü, dinler, diller vb. Sınırlı objeler belirli bir büyüklüğe eriştiklerinde haritada gösterilebilir. Sürekli objeler ise devamlılık gösteren objelerdir. Bir alan veya hacim kaplayan, değeri noktadan noktaya değişen ve hiçbir obje ile sınırlanmamış objelerdir (örn. sıcaklık, basınç, yükseklik eğrileri, vb.). 6.1.2 Objelerin nitelik ve niceliklerine ilişkin özellikleri Bunlar, kalitatif ve kantitatif özellikler olarak bilinir. Kalitatif özellikler, bir objenin değeri dışındaki diğer özellikleridir. Ne, nerede? sorusuna cevap olan özelliklerdir. Örneğin, objenin türü orman, vb. Kantitatif özellik ise bir objenin miktar, değer vb. büyüklüklerine ilişkin özellikleridir. Ne kadar? sorusuna cevap olan özelliklerdir. Haritadaki gösterimde, mutlak ve bağıl değerler arasında bir ayrım yapılır. Örneğin nokta yüksekliği veya nüfus sayısı birer mutlak değerdir. Haritada ayrıca konumu açıkça belirgin değerler (örn. gayrimenkul satış fiyatı, hava istasyon verileri, vb.) bulunabileceği gibi, konumu tam belirgin olmayan değerler (örn. toplam üretim, Türkay Gökgöz (www.yildiz.edu.tr/~gokgoz) 6 3
toplam değer, vb.) de bulunmaktadır. Haritada ortalama değerler (örn. her 1000 aileye düşen doğum miktarı) de gösterilebilir. 6.1.3 Objelerin zamansal ilişkileri Objelerin Ne zaman, nerede, nasıldı? sorularına cevap olan özellikleridir. Statik ve dinamik olmak üzere iki açıdan ele alınabilir. Statik ilişki, topografik haritalarda olduğu gibi, belirli bir zamandaki durumu gösterir. Dinamik ilişki ise mekandaki değişimleri ön plana alan bir gösterimin temelidir. 6.2 Kartografik Gösterimin Önemli Özellikleri Genel grafik gösterim ile kartografik gösterim kuralları karışımından, harita çizimi diye ifade ettiğimiz tipik bir gösterim tarzı ortaya çıkar. Bu gösterim, grafik yapının ölçekli şeklidir. Ayrıca, pozitif bir gösterim şeklidir. Yani, detay bulunan kısımların boş kısımlara göre daha koyu olduğu bir gösterim şekline sahiptir. 6.2.1 Grafik değişkenler Kartografik çizim sisteminin üç kademelik yapısıyla grafik gösterim çoğu kez gerçekleştirilebilir. Ancak hiçbir zaman yeterli bir tasvire ulaşılamaz. Gösterim elemanları, grafik değişkenler ile belirli tipik görünümlere ulaşabilir. Büyüklük Biçim Dolgu Ton değeri Doğrultu Renk Her bir grafik değişken, aynı tür bilginin gösterimi için aynı derecede uygun değildir. Örneğin kalitatif (nitel) özelliklerin renk, biçim ve doğrultu değişkenleri ile en iyi biçimde ifade edilebilmesine karşın, kantitatif (nicel) bilgilerin yansıtılmasına en uygun değişkenler büyüklük ve beyazlık değeridir. Şüphesiz bu iki değişkenden büyüklük, mutlak değerlerin, beyazlık ise bağıl değerlerin gösterimi için kullanılmalıdır. İllere göre binek oto sayılarını (mutlak değer) göstermek için tasarlanmış bir haritada, bu sayıları ifade etmek için farklı büyüklüklerde daire işaretlerin kullanılması; buna karşın, illere göre kişi başına düşen binek otosu değerini (bağıl değer) gösteren bir haritada, il alanlarının farklı beyazlık değerinde taranması ya da tramlanması örneği verilebilir. Türkay Gökgöz (www.yildiz.edu.tr/~gokgoz) 6 4
6.2.2 Çizim boyutları Konuşma diline ve diğer tüm işaret sistemine yönelik araştırmalar semiotik bilimi tarafından yapılır. Semiotik bunları; sintaktik (yapıları), semantik (anlamları) ve pragmatik (yararları) açısından inceler. Sintaktik boyut, işaretlerin şekilsel oluşumlarını ve bunların birbirleriyle olan ilişkilerini kapsar. Ülkenin mevcut olmayan yeni bir topografik ya da tematik harita serisinin yapımı sırasında bu seriye ait teknik çizim yönetmeliğinin hazırlanması bu konuya örnek olarak verilebilir. İşaretlerin kalınlıkları, büyüklükleri, renkleri, biçimleri, haritada birbirlerine göre duruş biçimlerinin saptanması gibi çalışmaları kapsar. Semantik boyut, işaret ile obje arasındaki ilişkileri kapsar. Her şeyden önce bir işaret haritayı kullananda temsil ettiği objeyi canlandırmalıdır. Bir harita işareti sintaktik boyuta sahip olabilir; yani, şekilsel açıdan mükemmel olabilir, ancak semantik olmayabilir. Pragmatik boyut ise işaretleri oluşturan ve işaretleri kullanan ile işaretler arasındaki ilişkileri kapsar. Kullanıcıların psikolojik ve fizyolojik karakteristikleri (yaş durumu, algılama yetenekleri, vb.) çok önemlidir. Harita işaretleri ne kadar az yanlış anlaşılıyorsa, o kadar iyidir. Örneğin ormanlık alanların yeşil renkle, akarsu ve durgun su objelerinin mavi renkle gösterilmesi gibi. Ayrıca işaretler tablosundaki işaretlerle, pafta alanı içinde somut bir objeyi gösteren aynı işaret arasında renk, büyüklük, doğrultu açısından bir fark bulunmamalıdır. 6.2.3 Grafik en küçük büyüklükler Küçülen ölçek ile ölçeğe bağlı grafik gösterim de daima küçülür. Öyle ki, sonuçta okunması ve anlaşılması güç bir hale gelebilir. Çizimin okunabilir olması, önceden seçilecek grafik büyüklüklere bağlıdır. Okunabilirlik sorunları gözün ayırma gücüne ve çizim tekniği imkanlarına bağlıdır. Burada gözün ayırma gücü olarak normal bir gözün, normal bir bakış uzaklığında, normal bir aydınlatmada sahip olduğu ayırma gücü kastedilmektedir. Aşağıda, yapılan test sonuçlarına göre belirlenmiş olan grafik en küçük büyüklükler verilmektedir. Çizgi kalınlıkları Siyah: 0.05 mm Renkli: 0.08-0.1 mm Çizgi aralıkları Siyah: 0.25 mm Renkli: 0.15 mm Alan boyutları Cephe uzunluğu: 0.3 mm Ayrıntı uzunluğu: 0.3 mm Alan aralıkları Aynı cephe uzunluklu: 0.2 mm Farklı cephe uzunluklu: 0.15 mm Türkay Gökgöz (www.yildiz.edu.tr/~gokgoz) 6 5
6.3 Kartografik Çizim Sisteminin Yapısı Bu sistem incelendiğinde aşağıdaki üç kademenden oluşan bir yapıya sahip olduğu anlaşılır. Grafik elemanlar Özet çizimler Grafik yapı Grafik elemanlar, geometrik genişliklerine göre ayırt edilen nokta, çizgi ve alandır. Bu elemanlar geometrik gösterimin yapı taşlarıdır. Enformasyon teorisinde süper çizimler olarak isimlendirilen özet çizimler ile kastedilen, signatür (özel işaret), diagram, yarım ton ve yazı gibi özet gösterimlerdir. Bu gösterimler, bir dilin kelimelerine karşılık gelen elemanlardır. Grafik elemanlar ve özet çizimler, kartografik çizimin temel taşlarıdır. Grafik yapı ise grafik elemanların ve özet çizimlerin farklı obje ve özellikler için kullanıldığında ortaya çıkan yapıdır. 6.3.1 Grafik elemanları Nokta: En küçük grafik şekillendirme elemanıdır. Noktalar özellikle nokta biçimli münferit objelerin ya da sürekli objelerin belli noktalarının gösterimine elverişlidir. Kalitatif bilgi iletimi, nokta renginin değiştirilmesi ile mümkün olur. Nokta ile gösterimi yapılabilen objeler olarak; bir tepe noktası, bir su kaynağı, bir maden kuyusu, küçük bir ada vb. sayılabilir. Yukarıdaki örneklerin hiçbirinde nokta, kantitatif bilgi taşımamaktadır. Tematik haritalarda ise bir nokta belli bir mutlak değeri temsil edebilir. Örneğin noktasal bir haritada (Dot Map) bir nokta 100 kişiyi gösterebilir. Çizgi: Burada çizgi kavramı ile kesikli olmayan ve konum belirten çizgiler kastedilmektedir. Varyasyonları, renklere veya kalınlıklara göre mümkündür. Bu varyasyonların kullanılmaması halinde, signatür ve yazı gibi ilave şekillendirme elemanları ile veya çizginin kesikli çizgiye dönüştürülmesi gibi çizgisel signatüre dönüştürme yoluyla, kantitatif ve kalitatif veriler için uygun hale getirilebilir. Çizgi kalınlıklarının seçimi, geometrik doğruluk için önemlidir. Kalın çizgi, ince çizgiye göre daha az bir konum doğruluğu belirtir. Alan: Burada alan ile kastedilen, renk ve ton değerleri sabit olan tam dolu yüzeylerdir. Grafik varyasyonları yalnız renk ve ton değerlerine göre mümkün olur. Renk ile kalitatif bilgiler ifade edilebilirken, ton değeri ile kantitatif bilgiler (bağıl karakterli) iletilebilir. Bölgelere (illere, ülkelere vb.) göre nüfus yoğunluğunun gösterilmesi örnek olarak verilebilir. 6.3.2 Özet çizimler Signatür: Bütün grafik varyasyonların kullanılabildiği işaretlerdir. Signatürlere aynı zamanda harita işaretleri de denir. Signatürler küçük gösterim alanlarında en iyi gösterim ve anlatım araçlarıdır. Bir haritadaki şekillendirme elemanlarının büyük kısmı signatürlerden oluşur. Şüphesiz ki, signatürler özel bir çizim açıklamasıyla lejantta da gösterilmelidir. Türkay Gökgöz (www.yildiz.edu.tr/~gokgoz) 6 6
Signatürlerin aşağıdaki gibi üç temel biçimi vardır. Resimsel Signatürler (Temel resim, objenin benzer resmi, sembol): Temel resim ve objenin benzer resmi biçiminde signatürlerin az veya çok şematik veya açık olarak anlaşılır şekilde olması gerekir. Bunlar, obje ile büyük bir benzerliğe sahiptir. Bu nedenle daha kolay anlaşılır ve göze hoş gelir. Semboller ise objenin (soyut bir kavramın) tipik ve anlaşılır temsili gösterimleridir. Semboller ile gösterilen bilgilerin toplum için manevi ağırlığı vardır. Örneğin bir uçak işareti ya da deniz feneri işareti sembol değildir. Yarım hilal ise İslam ın sembolüdür. Semboller daha çok tematik haritalarda kullanılır. Geometrik Signatürler: Üçgen, kare, vb. şekillerden kesikli çizgiye kadar bir dizi geometrik şekli içermektedir. İçleri boş bırakılarak, kısmen veya tamamen doldurularak grafik varyasyonları veya kombinasyonları elde edilir. Rakamlar, Harfler, Alt Çizgiler: Rakamlar ile, indeks, anahtar veya orantı sayıları; harfler ile, kısaltmalar gösterilir. Yazıların altının çizilmesi ile de objelerin ilave kalitatif verilerinin gösterimi mümkün olur. Signatürler aşağıdaki gibi tasnif edilebilir. Lokal Signatür: Objelerin kalitatif ve konum özelliklerini gösterirler. Ayak noktası veya ortası ile konumu; biçimi ve doğrultu varyasyonları ile kalitatif özelliği gösterir. Örneğin, abide, elektrik direği, tarihi savaş yeri, vb. Çizgisel Signatür: Bir çizgisel signatür eğer şekillendirme elemanı çizgiye bağlı olarak ortaya çıkarsa, o zaman çizgi konumu, signatür ise kalitatif özelliği gösterir. Eğer signatür yalnız başına bulunursa, o zaman her ikisini de gösteriyor demektir. Örneğin, nehir, yol, politik sınır, vb. Yüzeysel Signatür: Bir yüzey üzerinde kurallı ve kuralsız dağılımı olan harita işaretleridir. Yüzeysel objeler kalitatif özellik gösterir. Örneğin, orman, tarla, bağ, turizm alanı, vb. Diyagram: Soyut objelerin zamansal gelişimlerini veya soyut bir düzenlemeyi gösteren ve her şeyden önce istatistiki büyüklüklerin kantitatif verilerini görünür hale sokmak için kullanılan grafik yardımcılardır. Grafik değişimleri, ifadenin nev ine ve kapsamına bağlı değildir. Diyagramlar açık ve anlaşılır olmalıdır. Bunlar aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir. Kantitatif veriler sabit bir nokta üzerine taşınır. Örneğin, rüzgar diyagramı, su seviyesi diyagramı, vb. Böyle lokal (nokta referanslı) diyagramlar konum koruduğu için hesap yapmaya elverişlidir. Kalitatif verilerin haritada ifadesi için kullanılır. Bunlar genellikle lokalize edilemez; yüzey içinde yalnız mekan koruyacak şekilde tanzim edilebilir. Örneğin, bir dairenin içinde meslek gruplarının gösterimi, vb. Bunlar, kartodiyagramlar olarak da adlandırılmaktadır. Yarımton: Alansal bir gösterimde ton değerleri noktadan noktaya değişiyorsa yarımton söz konusu demektir. Kartografyada yarımton, Türkay Gökgöz (www.yildiz.edu.tr/~gokgoz) 6 7
Arazi topgrafyasının plastik bir görünümünü elde etmek için (gölgelendirme yöntemi) ve Fotoharita (ortofoto) veya benzeri gösterimler için kullanılır. Yazı: Öncelikle kullanılan işaretlerin anlamlarının açıklanması zorunluluğu vardır. Harita çizim alanı içerisinde ise kelimeler hemen hemen yalnızca bölgelere, şehirlere, göllere, dağlara vb. ait özel isimlerin ifade edilmesinde kullanılır. Bunun nedeni, grafik harita işaretleri ile özel isimsel gösterimin mümkün olmamasıdır. Harita ile bilgi aktarımında kullanılan yazılı sözcükleri, normal yazılı sözcüklerden ayıran şüphesiz çok önemli özellikler vardır. Bu, harita dilinde yazılara grafik değişkenlerin (büyüklük, biçim, yazı türü vb.) uygulanıyor olmasıdır. Söz konusu uygulama sonucu yazı ile grafik değişkenler kullanılırken, ilgili objenin özel ismi dışında, diğer özellikleri hakkında da bilgi taşır. Yerleşim birimlerinin ismini belirten yazı büyüklüklerinin, bu yerlerin nüfusları hakkında bilgi vermesi ya da mavi renkli yazıların akarsu ve durgun su objelerinin isimlerini göstermesi örnek olarak verilebilir. Noktasal objelere ait yazıların ilgili harita işaretinin hangi kesimine konulması gerektiğine ilişkin değişik uzmanlar değişik öncelik önerilerinde bulunmuşlardır. Yazının noktasal objelerde işaretin sağ üst tarafına yatay biçimde yazılmasının genel kabul gördüğü söylenebilir. Buna karşın çizgisel objeleri gösteren grafik harita işaretlerine ilişkin yazılar için başka kartografik kurallar geçerlidir. Genel kural yazının çizgi akışını izlemesidir. Alansal objelere ait yazıların yerleştirilmesine ilişkin ise başka kurallar vardır. Yazı ilgili alansal objenin sınırları içine sığıyorsa genellikle yazı alan içine yazılır. Bu yazımda mümkün olduğu kadar ilgili alanın (örn. deniz ve büyük göl isimleri) ağırlık noktası hedef alınmalıdır. Buna karşın alansal objenin niteliğini göstermek üzere ilgili alan bir örüntü/tarama elemanı ile doldurulmuş ise yazının okunaklılığı için yazı ilgili alan sınırının dışına yerleştirilmelidir. Hangi tür objeye ya da hangi konumda yerleştirirse yerleştirilsin yazının ilgili işarete dokunmaması gerekir. Yazının pafta üzerindeki konumu, bu yazının hangi objeye ait olduğu konusunda şüpheye meydan vermemelidir. Yazı başka işaretleri kapatmamalı ve sık sık değişime uğraması olası arazi parçalarını gösteren harita kesimlerine yerleştirilmemelidir. Yazının aynı türden objeler için sıralayıcı bir özelliği olmalıdır. Diğer bir ifade ile aynı türden daha önemli olan objenin ismi daha az önemliye göre vurgulanarak, örneğin daha büyük harflerle yazılmalıdır. İl isimlerinin ilçe isimlerine ya da deniz isimlerinin göl isimlerine göre daha büyük yazılması gibi. Hangi işarete ait olduğu anlaşılmayan ve objeler arasındaki hiyerarşiyi yansıtmayan yazı, haritada gereksiz karmaşıklık doğurur ve bilgilerin anlaşılır biçimde algılanmasını güçleştirir. Yazıların ekran haritalarının tasarımındaki estetiği, anlaşılırlığının yanında ikinci planda kalır. Buna karşın harita yazılarının haritanın güzelliğini olumsuz etkilememesi gerekir. Özet olarak belirtmek gerekirse haritada kullanılacak yazı için seçilen büyüklük, tür ve tür sayısı, harf araları ve yazının rengi bir haritanın ilk bakışta kullanıcıda bıraktığı etki bakımından çok önemlidir. Türkay Gökgöz (www.yildiz.edu.tr/~gokgoz) 6 8
Şekil 6.1: Nitelik bildiren harita yazıları: a) İşaretler yerine açıklama olarak, b) bir obje sınıfının daha da ayrıntılandırılması, c) nitelik bildirme Şekil 6.2: Konum ve niteliği ifade eden harita yazıları Türkay Gökgöz (www.yildiz.edu.tr/~gokgoz) 6 9