YAPISAL ALET BİLGİSİ 1. Jeodezik Ölçü Aletlerinin Bileşenleri Düzeçler Dürbünler Sehpalar 2. Doğrultu Ölçme Aletleri (Teodolitler) Teodolitler in Sınıflandırılması Teodolitler'in Yapısı Teodolit Eksenleri Doğrultu Ölçme Dairesi Doğrultu Ölçme Düzeneği Teodolitler'in Kontrolü
Teodolitler'in Sınıflandırılması Teodolit:Yatay doğrultu ve düşey açıların ölçülmesinde kullanılır. Teodolitler'in Sınıflandırılması: Teodolit Kulanım Alanı Duyarlık İnşaat Teodoliti İnşaatların Aplikasyonu Basit Arazi Alımları 1 cgon-5 cm Takeometre Poligon Ölçümleri Aplikasyon Topografik Alımlar 1 mgon-5 mm Hassas Teodolit (Saniye Teodoliti) Trigonometrik Nokta Belirleme Hassas Aplikasyon Deformasyon Ölçümleri 0.3 mgon-1.5 mm T 0 T 1 T 2 T 3 T 4 Takeometre 0.1mgon a kadar açı ölçer 0.01mgon a kadar açı ölçer Astronomik ölçü işlerinde kullanılır Saniye teodoliti
Teodolitler'in Yapısı Dürbün Düşey açı dairesi Üst yapı Muylu ekseni Gövde Silindirik düzeç Yatay açı dairesi Alt yapı Düşey eksen yuvası Üç ayak Düşey eksen
Teodolit Eksenleri Gözlem ekseni Düşey eksen Muylu ekseni Düşey Eksen (Asal eksen) Düşey eksen, teodolitin gövdesini taşır ve gövdenin dönme ekseni ile yatay açı dairesinin merkezini birleştirir. Düşey eksen farklı teodolitler de çeşitli şekillerdedir. Eski teodolitler de konik eksen kullanılmaktaydı. Üst yapı alt yapı ile konik bir yatak ile birleştiriliyordu. Yeni teodolitler de ise daha pratik olan ve seri üretime daha uygun olan silindirik eksenler kullanılmaktadır. Eksenler genellikle sertleştirilmiş çelikten yapılmaktadır.
Teodolit Eksenleri Muylu Ekseni Muylu ekseni düşey açı dairesini taşıyan ve dürbünün düşey doğrultuda aşağıya-yukarıya hareket etmesini sağlayan eksendir. Muylu ekseni dürbünün tam ortasından geçmektedir ve dürbünün muylu ekseni etrafında takla atmasını sağlayacak şekilde yerleştirilir. Aletlerde muylu ekseni düşey eksene ve dürbünün gözlem eksenine dik olarak yerleştirilir. Gözlem Ekseni (Kolimasyon ekseni) Objektifin merkezi ile kıl ağının merkezini birleştiren doğrudur.
Bölüm Daireleri Yatay doğrultu bölüm dairesi Doğrultu bölüm daireleri camdan basit teodolitler de metalden imal edilirler. Bölümlendirmede açı birimi grad olup saatin dönme doğrultusundadır. Bölüm dairesinin yarıçapı ne kadar büyükse daha az bölümleme hatası meydana gelir. Bölüm daireleri 60mm ile 100mm arasında olup genellikle 0.5 gon aralıklı bölümlendirilirler. Hassas doğrultu ölçümleri bölümler arası enterpole edilerek okuma mikroskopları yardımı ile gerçekleştirilir.
Bölüm Daireleri Düşey doğrultu bölüm dairesi Düşey bölüm dairesi muylu eksenine diktir ve muylu ekseni bölüm dairesinin merkezinden geçer. Düşey bölüm dairesinde yatay bölüm dairesi gibi yapılır fakat yarıçapı yatay bölüm dairesinden daha küçüktür.
Doğrultu Ölçme Düzeneği 10 9 8 7 6 5 3 2 1 4
Doğrultu Ölçme Düzeneği Okuma Mikroskopları: Bölüm dairesindeki okumaları basitleştirmek, hızlandırmak için yapılmışlardır. Teodolitler de 4 çeşit okuma mikroskobu bulunmaktadır. Çizgili mikroskop Skalalı mikroskop Optik mikrometreli çizgili mikroskop Çakıştırmalı mikroskop Çizgili Mikroskop: Okuma markası olarak bir okuma çizgisi vardır. Çizgili mikroskoplarda bölüm aralıkları 10cgon aralıklı olarak bölümlendirilmiştir. Çizgi aralığının 1/10 u tahmin edilerek okuma yapılır.
Doğrultu Ölçme Düzeneği Skalalı Mikroskop: Bölüm dairesi resmi mikroskop düzlemine yansıtılır.sıfırdan itibaren numaralandırılan skala bölüm dairesinin tersine doğru büyümektedir. Okuma çizgisinin skalayı kestiği yer yönlendirilen doğrultu değerini verir. Bölüm dairesinin bölümlendirme aralığı 1gon skalanın bölümlendirmesi 10 mgon dur. Optik Mikrometreli Çizgili Mikroskop: Daha hassas doğrultu ölçmelerinde okuma çizgilerinin aralığı bir optik mikrometre ile bölüm dairesinden geçen çizgi ölçülür. Optik mikrometre bir çift çizgi taşır ve bir vida yardımıyla hareket eder.
Doğrultu Ölçme Düzeneği Çakıştırmalı Mikroskop: Çakıştırmalı mikroskoplarda bölüm dairesinin birbirinden 200 g farklı yerlerinin bir arada görüntülenmektedir. Aralarında 200 g fark olan ters görüntü çizgileri mikrometre tamburası ile üst üste çakıştırılarak doğrultu okuması yapılır. Normal bölüm yeri : 265 g +a 1 Ters bölüm yeri : 65 g +a 2 Ortalama : 265 g +(a 1 +a 2 )/2
Elektronik Teodolit Optik okuma düzeni Sensör Mikro işlemci Analog 1,2,3,4 Dijital 1,0,1,0 Yatay doğrultu sensörü Düşey açı sensörü Eğim sensörü Klavye Mikro İşlemci Seri port Ekran Program Veri kaydı
A/D Dönüşümü Elektronik Doğrultu Ölçme Sabit Yöntem Kod Tarama Yöntemi Sayma Yöntemi Dinamik Yöntem Dinamik Yöntem Sayaç Sayaç Kod Tarama Yöntemi Sayma Yöntemi
Teodolitler'in Kontrolü Aletsel hatalar, matematiksel tasarımın üretim sırasında tam olarak gerçekleşmemesi veya aletlerin ayarlarının bozulmasından meydana gelmektedir. Bu hatalar; Özel ölçme yöntemleri geliştirerek, Hata sebeplerini belirlemek için ek ölçüler yaparak, Hataları önceden belirleyip düzeltmeler getirilerek indirgenebilir veya etkileri ortadan kaldırılabilir. Teodolit Hataları Eksen Hataları Dış Merkezlik Hataları Okuma Düzeni Hataları Gözlem Ekseni Hatası Gözlem Ekseninin Dışmerkezliği Gösterge Hatası Muylu Ekseni Hatası Açı Bölüm Dairesinin Dışmerkezliği Run Hatası Düşey Eksen Hatası
Eksen Hataları Teodolit Eksenleri Eksen Şartları Düşey eksen (VV) Muylu ekeni (HH) Düşey eksen (VV) Düzeç ekseni (LL) Muylu eseni (HH) Gözlem ekseni (ZZ)
Gözlem Ekseni Hatası Gözlem ekseninin muylu eksenine dik değilse alette gözlem ekseni hatası var demektir. Gözlem Ekseni Hatasının Saptanması: Alet kurulur ve düzeçlenir, En az 100m ileride alet yatayında net olarak görülebilen noktaya gözlem yapılır ve 1 yatay açı okunur, Dürbün takla attırılarak aynı noktaya 2 yatay açısı okunur, 1 = 2 200 g ise alette hata yoktur, 1 2 200 g ise alette c kadar bir gözlem ekseni hatası vardır. c 1 ( 2 2 200 g )
Gözlem Ekseni Hatası Gözlem Ekseni Hatasının Düzeltilmesi: Dürbün I. Duruma getirilir ve yatay açı 1 +c değerine ayarlanır dürbünden hedef aşağıdaki şekilde görünür, Yatay açı vidalarından birisi gevşetilip diğeri sıkıştırılarak düşey çizgi hedefe çakıştırılır, Dürbün ile asılı bir çekülün ip izlenerek gözlem çizgilerinde bir dönme olup olmadığı kontrol edilir. Dönme yarsa gözlem çizgilerini tutan vidalar gevşetilerek gözlem çizgileri düzeltilir. Pratikte yapılan ölçümlerde açılar her iki dürbün durumunda ölçülerek gözlem ekseni hatası pratik olarak elimine edilir. 1 2 2 200 g
Muylu Ekseni Hatası Muylu ekseninin düşey eksene dik olmamasına muylu ekseni hatası denilir. Muylu Ekseni Hatasının Saptanması: Gözlem ekseni hatası giderildikten sonra bir binanın duvarına alet yatayında yatay bir cetvel asılır, P noktasına gözlem yapılır ve dürbün aşağıya çevrilerek düşey gözlem çizgisinin cetveli kestiği değer a 1 okunur, Dürbün takla attırılarak aynı işlem tekrarlanarak cetvelden a 2 değeri okunur, P a 1 a 2
Muylu Ekseni Hatası a 1 = a 2 ise muylu ekseni hatası yoktur, farklı ise a1 2 a kadar muylu ekseni hatası var demektir, Modern aletlerde muylu yatağı kapalı olduğu için bu hata ancak mekanik bir ayarlama ile giderilir. a 2
Düşey Eksen Hatası Düzeç ekseninin düşey eksene dik olmamasına düşey eksen hatası denilir. Bu hata aletsel bir hata değildir; sadece teodolitin iyi kurulup düzeçlenmemesinden ileri gelmektedir. Bu hatadan kaçınmak için aletin düzeçlenmesine özen gösterilmeli ve ölçü esnasında belli aralıklarla düzeçlerin doğru olup olmadığı kontrol edilmelidir. Ayrıca ölçü esnasında aletin düzecini bozacak çarpma, titreşim gibi dış etkilere dikkat edilmelidir.
Gözlem Ekseninin Dışmerkezliği Bir teodolitte gözlem ekseni ile düşey eksen birbirini kesmiyorsa buna gözlem ekseni dışmerkezliği denilir. Gözlem ekseni düşey eksene ne kadar uzak ise alet döndürüldüğünde gözlem ekseni, merkezi bölüm dairesinin merkezi L olmak üzere e yarıçaplı bir daireye teğet kalır. Bir noktaya her iki dürbün durumunda gözlem yapıldığında bu hata eşit değerli ve ters işaretli doğrultu sapmaları olarak değerlendirilir. Her iki dürbün durumunda yapılan gözlemlerin ortalaması alınırsa bu hatanın etkisinden arınmış olur.
Doğrultu Dairesinin Dışmerkezliği Düşey eksenin bölümlendirilmiş doğrultu dairesinin tam merkezinden geçmemesinden meydana gelir. Düşey eksen doğrultu dairesinin merkezi L yerine A gibi bir noktasından geçiyorsa dışmerkezlik var demektir.
Gösterge Hatası Doğrultu dairesinin bölümlendirilmesinde imalattan meydana gelen hatalar olabilir. Eğer bölüm dairesinin bir diliminde böyle bir bölümlendirme hatası varsa ve açıda bu dilim içinde ölçülmüş ise elde edilen ölçü bu hata ile yüklü olur. Bunun için ölçülerde bir açı birçok kez ve doğrultu dairesinin farklı dilimlerinde ölçülmelidir. Silsile yöntemi adı verilen bu şekilde doğrultu ölçümünde silsile başlangıç değerleri n silsile sayısını göstermek üzere 400 g n şeklinde belirlenir. Örneği 4 silsile yapılan bir doğrultu ölçümünde silsile başlangıç değerleri 0 g 50 g 100 g ve 150 g olmalıdır.