Kabarcıklı Düzeç ÖLÇME ALETLERİNİN ORTAK PARÇALARI. Küresel Düzeç. Küresel Düzeç 3/8/2010

Transkript

1 Sunu, Doç. Dr. Hande Demirel in ders notları ve Gündoğdu Özgen` e ait Ölçme Bilgisi kitabından düzenlenmiştir. Kabarcıklı Düzeç Doğru ve düzlemlerin yatay ve düşey tutulmalarını sağlayan yardımcı parçadır. 2 tür kabarçıklı düzeç vardır Küresel Düzeç Silindir Düzeç ÖLÇME ALETLERİNİN ORTAK PARÇALARI Küresel Düzeç Küresel Düzeç Küresel Düzeç silindirsel bir cam tüp biçiminde olup silindirin üst kısmının iç yüzü küre kapağı biçimindedir. Silindirin içi, yaklaşık 2 mm çapında hava kabarcığı kalacak biçimde alkol veya eter gibi bir sıvı ile doldurulmuştur. Kabarcık, sıvının buharından oluşmaktadır. Küresel düzecin ortalanması için, kabarcığın dairenin tam ortasına getirilmesi gerekir. Küresel düzeç kabarcığının ortalanması işlemine kaba tesviye denir 1

2 Silindir Düzeç Dürbün Silindir Düzeç iç yüzünün üst kısmı tor biçiminde tıraş edilmiş silindirsel bir cam borudur. Bu cam tüpün üst kısmında bölümler bulunur. Bu bölümler arası 1 veya 2 mm dir. Silindir düzecin ortalanması işlemine ince tesviye denir. Topografya aletlerinde dürbünler genellikle ters görüntü verirler, Dürbünden bakış doğrultusunda göze yakın olan oküler, gözden uzak olan kısım ise objektif ismini alır. Okuler tarafındaki borunun içine, boru eksenine dik biçimde bir cam levha yerleştirilmiş ve bu cam levhanın üzerine birbirine dik iki çizgi çizilmiştir. Bu çizgilere gözleme çizgileri denilmektedir. Dürbün Açı Ölçme ve Okuma Donatımları Objektif merkezi ile gözleme çizgilerinin kesim noktası gözleme doğrultusunu verir. Teodolit Görüntü netleştirme vidası diyafram Optik eksen oküler İçbükey mercek objektif Okuma Mikroskoplu donatımlar Çizgili Mikroskop Skalalı Mikroskop Verniyerli Mikroskop Optik Mikrometreli Mikroskop Gözleme çizgileri şeklinde ayırt edilebilir. 2

3 Açı Ölçme Ve Okuma Donatımları Çizgili Mikroskop En basit okuma mikroskopudur. Çizgi plağı bir cam levha olup, üzerine tek bir okuma çizgisi çizilmiştir. Skalalı Mikroskop Mikroskopun çizgi plağı üzerine bir skala (ince bölümler) çizilmiştir. Skala bölüm sayılarının artma yönü yatay daire bölümlerinin artma yönü ile ters doğrultudadır. Açı Ölçme Ve Okuma Donatımları Verniyerli Mikroskop Mikroskopun çizgi plağı üzerine bir verniyer çizildiği zaman verniyerli mikroskop elde edilir. Optik Mikrometreli Mikroskop Bu mikroskopta yatay daireden geçip mikroskopa gelen ışınların doğrultusu üzerine paralel yüzlü bir cam plak konulmuş olup, bu plak bir mikrometre vidasının döndürülmesi ile çevrilebilmektedir. Böylelikle bölüm çizgileri yana doğru bir miktar ötelenmektedir. Bu öteleme miktarı mikromeytre vidasının skalasından okunabilmektedir. Yatay ve Düşey Açılar Yatay ve Düşey Açılar Kuzey dogrultusu Yatay Yatay dogrultu duzlem Gozlenen dogrultu Aciklik acisi (t) Cekul dogrultusu Istasyon noktasi (z) Yatay aci (ί ) Basucu (zenit) acisi Egim acisi (a) Ayakucu (nadir) acisi (N) Dusey duzlem Gozlenen dogrultu Yatay dogrultu Gozleme duzlemi Düşey doğrultu: Yeryüzünün herhangi bir noktasındaki yerçekimi doğrultusudur. Yatay doğrultu: Herhangi bir noktada düşey doğrultuya dik olan doğrultudur. Yatay düzlem: Düşey doğrultuya herhangi bir noktada dik olan düzlemdir. Düşey düzlem: Herhangi bir noktada düşey doğrultuyu üzerinde bulunduran düzlemdir. Yatay açı: İki düşey düzlem arasında kalan ve yatay bir düzlem içinde ölçülen açıdır. Düşey açı: Bir düşey düzlem içinde ölçülen açıdır. (α(eğim), z(başucu), Ν(ayakucu)) (α+z=100g, z+ν=200g ve de N-α=100g) 3

4 Yatay ve Düşey Açılar Teodolit- Genel Tanımlar Düşey doğrultu: Yeryüzünün herhangi bir noktasındaki yerçekimi doğrultusudur. Yatay doğrultu: Herhangi bir noktada düşey doğrultuya dik olan doğrultudur. Yatay düzlem: Düşey doğrultuya herhangi bir noktada dik olan düzlemdir. Düşey düzlem: Herhangi bir noktada düşey doğrultuyu üzerinde bulunduran düzlemdir. Yatay açı: İki düşey düzlem arasında kalan ve yatay bir düzlem içinde ölçülen açıdır. Düşey açı: Bir düşey düzlem içinde ölçülen açıdır.(α(eğim),ζ(başucu),ν(ayakucu)) (α+ζ=100g, Z+Ν=200g ve de N-α=100g) Teodolitte Eksenler, Donatımlar Teodolitte Eksenler, Donatımlar Yatay ve düşey açıları ölçmeye yarayan jeodezik alet Teodolit olarak adlandırılır. 3 ayaklı bir Teodolit, gözlemeye yarayan bir dürbün, söz konusu açıları ölçmek için bölümlü yatay ve düşey daireler ile bunlara ait gösterge donatımlarından oluşur. Ayrıca asal eksen, yatay eksen, silindir düzeç ekseni ve optik(gözleme)eksenlerine sahiptir.yatay açıyı ölçmek için dürbün, yatay durumda konulmuş olan bölümlü dairenin merkezi üzerinde bulunmalı ve düşey bir eksen etrafında dönebilmelidir. Bu bölümlü daireye Yatay daire ve eksene Asal eksen denir. Farklı yükseklikte bulunan noktaları gözleyebilmek için dürbün, bir düzlem içinde kalarak, yatay bir eksen etrafında aşağı yukarı hareket edebilmektedir. Bu eksene Muylu eksen veya Yatay eksen denir. Muylu eksen, düşey açıları ölçmeye yarayan bölümlü düşey dairenin merkezinden geçer. 4

5 Teodolitte Eksenler Teodolit Muylu eksen Asal eksen Optik eksen Yatay ve düşey daireler ile eksenlerin yatay ve düşey duruma getirilebilmeleri için küresel ve silindir düzeçler kullanılır. Bu düzeçler yardımıyla *kaba tesviye,(küresel düzeç kabarcığının ortalanması işlemidir. Sehpa ayakları aşağı yukarı kaldırılıp indirilerek ortalama işlemi gerçekleştirilir.) ve **ince tesviye (silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemidir. Silindir düzeç kabarcığının ortalanmasında tesviye vidalarından yararlanılır.) işlemleri yapılır. Düzeç ekseni Ölçmelere başlamadan önce teodolitin ölçme yapılacak ve daha önceden arazi üzerinde belirlenmiş noktalar(istasyon noktaları) üzerine getirilmesi ve bu noktalar üzerine merkezlendirilmesi gerekir. Teodolit- Genel Tanımlar Teodolit TEODOLIT Mikrometre Tamburu Yatay Eksen Yatay/Düşey Daire Okumaları Değiştirme Vidası Dönüş DİKMELER Düşey Daire Bakış Doğrultusu Objektif Düşey Az Hareket Vidası Üst Kısım Merkezlendirme: Teodolit yatay dairesi merkezinin(asal eksenin) istasyon noktasından geçen düşey doğrultu (çekül doğrultusu) üzerine getirilmesidir. Bu işlem için çeküllerden yararlanılır. 3 çeşit çekül vardır Yatay Az Hareket Vidası Yatay Daire Optik Çekül Küresel Düzeç Asal Eksen Tesviye Vidaları Silindir Düzeç Açı Tablası Döndürme Vidası Kapağı Sökülebilir Alt Kısım İpli çekül Baston çekül Optik çekül 5

6 Teodolitin Tesviyesi Teodolitin Tesviyesi Asal eksenin düşey konuma getirilmesine teodolitin tesviyesi denir. Bu iş silindir düzeç ve tesviye vidaları yardımıyla yapılır. Merkezlendirme ve kaba tesviye işlemlerinin aynı anda tamamlanıp, ince tesviye denilen silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemine geçilmelidir. Bu işlemler; Sehpa üzerine monte edilmiş teodolit istasyon noktası üzerine getirilir. Sehpa ayaklarından birinin sehpa pabuclarına basılarak toprağa girmesi sağlanır. Eller yardımıyla diğer iki ayak havaya kaldırılıp, optik çekülden bakılarak, teodolitin merkezlendirileceği noktanın görünmesi sağlanarak ayaklar yavaşca indirilir ve zemin üzerine bırakılır ve de sehpa ayaklarına kuvvetlice basılır. Böylece ölçmeler bitene kadar teodolitin hareket etmemesi sağlanır. Önce sehpa ayakları yardımıyla *kaba tesviye,(kaba tesviye:küresel düzeç kabarcığının ortalanması işlemidir).yapılır. Küresel düzeç kabarcığının kaçma doğrultusu hangi ayak doğrultusunda ise o ayak aşağı,yukarı hareket ettirilerek kabarcığın ortalanma işlemi yapılır. Bu sırada optik çekülden bakılarak optik çekülün üzerindeki merkezlendirme dairesinin istasyon noktası ile çakıştırılması tesviye vidaları yardımıyla gerçekleştirilir.bu sırada küresel düzeç bozulabilir.tekrar ayaklar yardımıyla küresel düzeç ortalanır ve optik çekülden bakılarak merkezlendirmenin bozulup bozulmadığı kontrol edilir.bu işlemler birkaç kez tekrarlanarak kaba tesviye ve merkezlendirme işlemleriaynı anda tamamlanır. Daha sonra **ince tesviye dediğimiz silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemine geçilir. Silindir düzeç ekseni herhangi 2 tesviye vidasına paralel konuma getirilir. Bu vidalar içe-dışa çevirilerek silindir düzeç kabarcığının ortanması sağlanır daha sonra teodolit 90 çevirilerek diğer tesviye vidasıyla ortalama işlemi yapılır. Bu işlem birkaçkez tekrarlanarak ince tesviye tamamlanmış olur. Teodolit açı ölçmeye hazır hale getirildikten sonra dürbünün göze uydurulması gerekir. İnce Tesviye İnce Tesviye Daha sonra **ince tesviye dediğimiz silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemine geçilir.. Silindir düzeç ekseni herhangi 2 tesviye vidasına paralel konuma getirilir. Bu vidalar içe-dışa çevirilerek silindir düzeç kabarcığının ortanması sağlanır daha sonra teodolit 900 çevirilerek diğer tesviye vidasıyla ortalama işlemi yapılır. Bu işlem birkaçkez tekrarlanarak ince tesviye tamamlanmış olur. 6

7 Tesviye Tesviye Konum Konum Teodolit-Dürbünün Göze Uydurulması 3 adımda yapılır Oküleringöze uydurulması Görüntünün netleştirilmesi Paralaksın giderilmesi (Paralaks:Görüntünün gözleme çizgileri düzlemine düşmemesi durumudur. Paralaks var ise görüntü netleştirme vidası ile giderilir.) Bu işlemlerden sonra gözlenen noktaya Kaba yöneltme İnce yöneltme yapılır. Paralaksın Giderilmesi Paralaksın giderilmesi Gözleme çizgileri netleştirilir Paralaks giderildi görüntü iyi Görüntü netleştirilir Göz okülerden aşağı yukarı hareket ettirilir, paralaks var ise görüntü netleştirme vidası ile giderilir.. 7

8 Teodolit Kaba yöneltme : Dürbünün arpaçık ve gez yardımıyla gözlenen noktaya yöneltilmesidir. Bu işlem yatay ve düşey genel hareket bağlama vidaları ile yapılır. İnce yöneltme : Gözleme çizgilerinin kesim noktasının gözlenen nokta üzerine getirilmesidir. İnce yöneltme az hareket vidaları yardımıyla yapılır. Tüm bu işlemlerden sonra yatay açı ve düşey açı ölçmelerine geçilir. Yatay açılar 1 Tam seri ölçülür.(1 Tam seri : Teodolitin I. ve II.durumuyla yapılan açı ölçmesidir). Teodolitin I. Durumu : Ölçme yapan kişiye göre düşey dairenin sol tarafda kalması durumudur. Teodolitin II. Durumu : Ölçme yapan kişiye göre düşey dairenin sağ tarafda kalması durumudur. Yatay Açı Ölçmelerinde Göz Önünde Bulundurulması Gereken Noktalar: Her gözlemeden önce teodolitin tesviyesi kontrol edilmeli, bozulmuşsa yenilenmelidir. Teodolit asal eksen etrafında daima saat akrebi yönünde döndürülmelidir. Gözleme noktaları, uzak noktalarda,noktanın üzerinde düşey tutulan bir jalon, yakın noktalarda ise nokta üstünde sallandırılan bir çekül ile belirtilmelidir. Gözlemeler jalon veya çekülün mümkün olduğunca noktaya yakın alt kısmına yapılmalıdır. Yatay Açı Karnesi Hesabı D.N A.D. Yatay Daire Okumaları Đndirgenmiş Açılar ve Toplamı 101 I Geri (Grad) Đleri (Grad) (Grad) Ortalama Açılar (grad) II

9 Yatay Açı Ölçme Çizelgesi Düşey Açı Karnesi Hesabı Yatay Daire Sıfıra Đndir. D.N. B.N. I. Durum II. Durum (I+II-200 g )/2 (grad) 4 5 0, ,677 0,6755 0, , , , , , ,245 1,246 0, , , , , , ,385 2,3845 0, , ,597 63, ,211 α 179, ,608 61,211 Başucu açısı ölçülüyorsa teodolitin I. ve II. durumlarında yapılan okumaların toplamı 400 g, eğim açısı ölçülüyor ise 200 g (600 g ) olmalıdır. Gözlenen nokta ve alet durumu Düşey daire okuması(grad) A I Başucu açısı (grad) II Çizelgede başucu açısı(z): z ( I + ) 400 II I + 2 = bağıntısı ile hesaplanır. Teodolitte Hatalar ve Düzenlenmeleri Teodolitte Hatalar ve Düzenlenmeleri Düzenlenemeyen Yapım Hataları Hata saptanır fakat yok edilemez. a)alidatın Dışmerkezliği Hatası Muylu ve asal eksenler, düşey ve yatay dairelerin merkezlerinden geçmelidir. Aletin I. ve II. Durumunda ölçme yapılarak giderilir. b)optik eksenin asal eksene göre dışmerkezlik hatası Aletin I. ve II. Durumunda ölçme yapılarak giderilir. c)bölümlendirme Hatası Hatayı azaltmak için açı, dairenin eşit aralıkla çeşitli yerlerinde ölçülür ve ortalamaları alınır. Düzenlenebilir Hatalar: a)ana Düzeç Ekseni asal eksene dik olmalıdır. Kaçma miktarının yarısı bir tesviye vidası ile yarısı da düzeç düzenleme vidası ile giderilebilir. b) Dürbün düşey gözleme çizgisi muylu eksene dik olmalıdır. Dürbün yöneltildikten sonra düşey çizginin bir ucu bir noktaya yöneltilir. Bütün vidalar sıkılır. Düşey az hareket vidaları ile diğer uç aynı noktaya gelmelidir. D hatanın iki katıdır. d/2 kadar gözleme çizgileri plağını taşıyan halka kendi etrafında döndürülür. 9

10 Teodolitte Hatalar ve Düzenlenmeleri c) Optik eksen muylu eksene dik olmalıdır.(kolimasyon hatası) Muylu eksen ile optik eksen arasındaki açının 100 g dan farkı e kolimasyon hatası denir. Bir noktaya iki gözlemeyapılarak anlaşılır. d) Düşey daire göstergeleri düzenli olmalıdır. 10