Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 3, No: 3, 2009 (84-94) Electronic Journal of Textile Technologies Vol: 3, No: 3, 2009 (84-94) TEKNOLOJĐK ARAŞTIRMALAR www.teknolojikarastirmalar.com e-issn: 1309-3991 (Derleme) (Review) Nida OĞLAKCIOĞLU, Arzu MARMARALI Ege Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Tekstil Mühendisliği Bölümü 35100 Bornova, Đzmir/TÜRKĐYE nida.gulsevin@ege.edu.tr Özet Teknik tekstiller, estetik ve dekoratif özelliklerinden ziyade öncelikle fonksiyonel özellikleri ve teknik performansları için üretilen tekstil malzemeleri ve ürünleri olarak tanımlanabilir. Özellikle son yıllarda kaydettiği büyüme oranıyla, önemli bir bölümünü oluşturduğu tekstil endüstrisinin en dinamik ve en ümit verici alanı olarak görülmektedir. Günümüzde teknik tekstiller sektörünün geleneksel tekstil ve hazır giyim sektörleri içerisindeki payı %25-30 lara ulaşmıştır. Gün geçtikçe farklı kullanım amaçlarına uygun yeni ürünler, yeni süreçler, yeni malzemeler üretilip pazara sunulmaktadır. Teknik tekstiller son kullanım alanlarına göre 12 ana gruba ayrılmıştır. Bunlar; tarım teknik tekstilleri, bina ve inşaat teknik tekstilleri, giyim teknik tekstilleri, jeotekstiller, ev teknik tekstilleri, endüstriyel tekstiller, tıbbi ve hijyen tekstiller, taşımacılık tekstilleri, ambalaj tekstilleri, koruyucu tekstiller, spor tekstilleri, ekolojik ve çevre teknik tekstilleridir. Tıbbi teknik tekstiller, bu grup içerisinde güçlü bir büyüme gösteren ve geniş ürün yelpazesine sahip alanlardan biridir. Bu gruptaki ürünlere genel olarak cerrahi elbise ve örtüler, bandajlar, kompresyon çorapları, tıbbi maskeler, ıslak mendiller, hijyenik bağlar, su geçirmez yatak kılıfları, ameliyat iplikleri veya yapay böbrek, yapay karaciğer, yapay kalp, suni damar örnek olarak verilebilir. Bu çalışma, başta varis olmak üzere, kronik venöz yetmezliği ve tromboflebit toplardamar (ven) hastalıklarında, ameliyat ve doğum sonrasında ödem oluşmasını engellemek için ve spor yaparken destek vermek için kullanılan kompresyon (varis) çorapları ve basınç tedavisi ile ilgili genel bilgileri içermektedir. Anahtar kelimeler: Kompresyon çorapları, tıbbi tekstiller, basınç profili, basınç tedavisi, varis. Compression Stockings and Pressure Therapy Abstract Technical textiles are reported to be the fastest growing, most dynamic and strategic area of the textile industrial sector. The market share for this sector reached over 25% of all textile and apparel textiles. Day by day various products, processes and materials are produced and sold for different end uses. Technical textiles can be classified into 12 main groups depending upon its end usage as agrotech, buildtech, clothtech, geotech, hometech, indutech, medtech, mobiltech, packtech, protech, sportech and oekotech. Medical Textiles, the subject of this article, is a major growth area within the technical textiles industry and have a wide product range. They may be used in many different internal and external applications such as adhesive tapes, bandages, compression stockings, castings, diapers, dressings, gauzes, protective clothing's, sutures, surgical covers, surgical clothing's, swabs, supports, sanitary products, hospital gowns or as artificial kidney, liver, heart & mechanical lung, ligaments, vascular grafts, heart valves, blood vessels, artificial skins etc. This study provides general information about pressure therapy and compression stockings, that commonly used to prevent varicose veins, chronic venous insufficiency, thrombophlebitis, oedema and for support during sports activities. Keywords: Compression stocking, medical textiles, pressure profile, pressure therapy, varicose veins. Bu makaleye atıf yapmak için Oğlakcıoğlu N., Marmaralı A., Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi 2009, 3(3) 84-94 How to cite this article Oğlakcıoğlu N., Marmaralı A., Compression Stockings and Pressure Therapy Electronic Journal of Textile Technologies, 2009, 3(3) 84-94
Oğlakcıoğlu N., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (3) 84-94 1. TIBBĐ TEKNĐK TEKSTĐLLER Teknik tekstiller yeni ürünlerin keşfi, yeni ihtiyaçları karşılaması ve geleneksel ürün ve malzemelerin yerine ikame edilmesi nedeniyle, büyük potansiyel arz etmektedir. Teknik tekstiller son kullanım alanlarına göre; tarım teknik tekstilleri, bina ve inşaat teknik tekstilleri, giyim teknik tekstilleri, jeotekstiller, ev teknik tekstilleri, endüstriyel tekstiller, tıbbi ve hijyen tekstiller, taşımacılık tekstilleri, ambalaj tekstilleri, koruyucu tekstiller, spor tekstilleri, ekolojik ve çevre teknik tekstilleri olmak üzere 12 ana gruba ayrılmıştır (Şekil 1) [1]. Koruyucu Tekstiller; Tarım Tekstilleri; 8% 1% Ambalaj Tekstilleri; Spor Tekstilleri; 6% Đnşaat Tekstilleri; 10% 15% Giyim Tekstilleri; 7% Çevre Tekstilleri; 1% Taşımacılık Tekstilleri; 15% Tıbbi Tekstiiler; 9% Endüstriyel Tekstiller; 13% Jeo Tekstiller; 2% Ev Tekstilleri; 13% Şekil 1. 2000 verileriyle dünyada teknik tekstillerin kullanım alanlarına göre tüketim oranları (David Rigby Associates). Tıbbi teknik tekstiller, bu grup içerisinde güçlü bir büyüme gösteren ve geniş ürün yelpazesine sahip alanlardan biridir. Tıbbi tekstil malzemeleri, dış ve iç uygulamalarda kullanılanlar olmak üzere iki temel grupta incelenmektedir [1]: 1. Dış Uygulamalar: Đnsan vücudunun dışında uygulanmakta olan bu materyaller, deri ile temas halinde veya temas halinde olmadan çalışabilirler. Vücut Đçine Yerleştirilemeyen (Implante Edilemeyen) Ürünler: Yara sargıları (emici- absorbent ped), bandajlar, plasterler (basit elastik ya da elastik olmayan bandajlar, hafif destek bandajları, baskı bandajları, ortopedik bandajlar, kompresyon çorapları), gazlı bezler, sargı bezleri, tamponlar, fiber-optik elemanlar. Ekstra Bedensel Ürünler (Ekstrakorporal): Yapay böbrek, yapay karaciğer ve mekanik akciğer gibi mekanik organlar. Bakım/Hijyen Ürünleri: Tıbbi giysiler (önlükler, başlıklar, maskeler, çoraplar, eldivenler, üniformalar, koruyucu elbiseler), cerrahi kaplamalar (örtüler, kumaşlar, perdeler), yatak örtüleri (battaniyeler, çarşaflar, yastık kılıfları, battaniyeler, minderler, yorganlar), idrar tutucu pedler (bebek bezleri/yatak pedleri), bezler, bayan hijyenik pedleri, kumaşlar/temizlik bezleri ve cerrahi çoraplar. 2. Đç Uygulamalar: Vücut Đçine Yerleştirilen (Implant Edilen) Ürünler: Ameliyat iplikleri (biyolojik olarak çözülebilen ve çözünemeyen), yumuşak doku implantları (yapay tendon, ligament, kıkırdak, kas, deri ve göz kontak 85
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (3) 84-94 lensi/yapay kornea), ortopedik implantlar (yapay eklemler/kemikler), kardiyovasküler implantlar (damar greftleri, kalp kapakçıkları ve tamiri için kumaşlar, damar ekleme) 2. KOMPRESYON ÇORAPLARININ KULLANIM ALANLARI Kompresyon çorapları tıbbi teknik tekstillerin dış uygulama grubunda yer alan ve başta varis olmak üzere kronik venöz yetmezliği, venöz ülser, derin ven trombozu ve tromboflebit gibi toplardamar (ven) hastalıklarında, ameliyat ve doğum sonrasında ödem oluşmasını engellemek için veya spor yaparken destek amacıyla kullanılan önemli bir ürün grubudur. Uzmanlar tarafından dünyada kompresyon çorabı kullanıcı oranının %20 yi geçtiği ve özellikle yaşlı nüfus sayısına bağlı olarak bu değerin yükseldiği belirtilmektedir. Genel olarak 2 tip toplardamar hastalığı vardır: kapak yetersizliği ve damar içi pıhtılaşması. Kapak yetersizliği sonucu varisler, kronik toplardamar yetmezliği ve venöz ülserleri; damar içi pıhtılaşma sonucunda da derin ven trombozu veya tromboflebit oluşmaktadır. Ayrıca kapak yetmezliği ve damar içi pıhtılaşma hastalıkları birbirini de doğurabilmektedir. Bu hastalıkların tanımları, belirtileri, nedenleri ve tedavi yöntemleri kısaca şöyledir [2]: 2.1 Varis Toplardamarlar dokulardaki kanı tekrar kalbe taşıyan damarlardır. Toplardamarlar içinde, kanın geriye kaçmasını engelleyerek sadece kalbe doğru akım oluşmasını sağlayan tek yönlü çalışan kapakçıklar bulunmaktadır. Toplardamarlarda oluşan tıkanıklıklar ve aşırı basınç bu kapakçıkların düzgün kapanmasını engelleyerek geriye doğru kaçaklara sebep olur. Bunun sonucunda toplardamarlar kalıcı olarak genişleyip, kıvrımlı bir hal alarak varisleri oluşturur (Şekil 2). Öğretmen, doktor, berber, işçi gibi uzun süre ayakta çalışan meslek gruplarında yoğunlukla görülen varis hastalığının, özellikle 40 yaş üzerinde her iki kişiden birinde görüldüğü tahmin edilmektedir [3]. Toplumsal bir hastalık olan varis, ülkemizde her 3 kişiden birinde görülmektedir. Kadınlarda erkeklere oranla 2 4 kat daha fazla rastlanmakta ve yetişkin nüfusun %15 20 sini etkilemektedir. Varisler çoğu kez bacak derisinin altında mavimsi renkte değişik çaplarda kıvrımlı kabarıklıklar şeklinde görülür. Genellikle bacaklarda görülen bu hastalık kişilerde ağrı, ağırlık ve gerginlik, bacakta şişlik ve ödem, yorgunluk, gece krampları, kaşıntı ve yanma hissine yol açmaktadır. Hatta bazı hastalarda bir süre sonra kronik venöz yetmezlik gelişebilir. Şekil 2. Normal ve varisli damarların çalışma sistemi [2]. Bacaklarda 2 damar sistemi mevcuttur: Derin venler (kalbe giden kanın %90 ının bulunduğu sistem), 86
Oğlakcıoğlu N., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (3) 84-94 yüzeysel venler (kalan %10 luk taşımayı sağlayan sistem). Varisler kanı ayaklara doğru taşıyan arterlere asla etki etmezken, kanı yukarı taşıyan damarlarda görülmektedir. Çoğunlukla da yüzeydeki damar sistemine etki etmektedir [4]. Anatomik olarak 3 tip varis vardır: Đri yeşilimtırak ana varisler (Büyük varisler), cilt altında ağ biçiminde yapılar oluşturan morumsu retiküler varisler (Yan dal varisleri)ve kırmızı ipliksi varisler (Kılcal damar varisleri). a) b) c) Şekil 3. Varis tiplerinin görüntüleri [4]. a) Büyük varisler, b) Yan dal varisleri, c) Kılcal damar varisleri Varis tedavisi medikal ve cerrahi tedavi olarak iki şekilde gerçekleştirilebilmektedir. Đleri derecede varisi olmayan, cerrahi tedavinin uygulanamadığı veya hastanın cerrahi tedaviyi kabul etmediği durumlarda hastaya medikal tedavi önerilmektedir. Kompresyon (varis) çorapları medikal tedavinin en önemli bölümünü oluşturmaktadır [5]. Kompresyon çorapları genişlemiş yüzeysel toplardamarları baskılayarak, damarlardaki basıncı azaltmakta ve kanın sağlam toplardamarlara yönlendirilmesini sağlamaktadır. Bacaklardaki kasların pompa fonksiyonuna yardımcı olarak, kanın geriye dönüşünü arttırmakta ve doku içinde aşırı sıvı toplanmasına (ödeme) engel olmaktadır. Böylece ayaktaki şişlik ile yakınmalar azalıp kaybolmaktadır. 2.2 Kronik Venöz Yetmezliği Kronik toplardamar yetmezliği, özellikle bacaklardaki toplardamarların normal yapısının bozularak kan akımının aksaması sonucu ortaya çıkan hastalık durumudur. Venöz yetmezlikte temelde olan olay toplardamarlar içinde kan basıncının artmasıdır. Toplardamar kapak hastalığı, kronik venöz yetmezliğinin en önde gelen nedenleri arasındadır. Diğer bir neden ise toplardamarlar içinde pıhtı oluşup (derin ven trombozu) damarların tıkanması ya da kapakçıklarının bozulmasıdır. Bacak damarlarındaki venler, kanı yerçekimine karşı kalbe taşımak zorundadır. Bacak kasları derin venleri sıkıştırarak kanın kalbe dönmesine yardımcı olur. Venlerdeki tek yönde çalışan kapaklar kanın doğru yönde gitmesini sağlar. Bacak kasları gevşediğinde, venlerdeki kapakçıklar kapanır ve kanın geri kaçması engellenir. Kanın kalbe geri gitmesini sağlayan tüm bu işlemler venöz pompa olarak adlandırılır. Yürürken ve bacak kasları kasıldığında venöz pompa iyi çalışır. Fakat özellikle uzun zaman oturma veya ayakta durma halinde, bacak venlerindeki kan birikir ve bu bölgede kan basıncı artar. Derin venler ve perforan venler artan basınca genellikle kısa süre için karşı koyabilir. Bununla birlikte uzun süre oturulduğunda ya da ayakta durulduğunda esnek olan damar duvarları genişleyebilir. Bu durum zamanla, yatkın kişilerde damar duvarlarının zayıflamasına, ven kapakçıklarının zarar görmesine ve dolayısıyla kronik venöz yetmezliğe neden olur. Kronik venöz yetmezlik varislerle birlikte olabilir. Hastalığın kaynağına göre tedavi şekli değişmekle beraber; her tip tedavi yönteminde kompresyon çoraplarından yararlanılmaktadır. Kompresyon ürünleri bacaklara dışarıdan basınç uygulayarak, toplardamarların desteklenmesini sağlar. 87
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (3) 84-94 2.3 Venöz Ülser Kronik venöz yetmezliğine bağlı oluşan bacak ülserleri, kronik tekrarlayıcı bir problemdir. Hastalığın tedavisinde amaç; venöz basıncını azaltmak, ödemli şişliği azaltmak, yara çapını küçültmek, ülseri iyileştirmek ve ülserin tekrarlamasını önlemektir. Venöz ülser terimini ilk kez Richard Wiseman (1622 1676) ortaya atmıştır. Hastalığın tedavisinde ilk kompresyon uygulamasını yapan Wiseman, hem bacağa basınç sağlayan hem de venöz ödemini engelleyen köpek derisinden bir destek çorabı geliştirilmiştir (Şekil 4). Şekil 4. Richard Wiseman tarafından geliştirilen destek çorabı [6]. Bozulmuş venöz fonksiyonun ve artmış venöz basıncın düzeltilmesi basit olarak bacağın kalp seviyesi üzerine kaldırılması ile sağlanabilir. Ancak bu yöntem hastayı yatağa bağlayacağından dolayı bandaj, kompresyon çorapları ya da mekanik cihazlarca eksternal kompresyon daha çok kullanılmaktadır. Venöz ülserin önlenmesi ve iyileşmesinde gerekli olan, venöz kan akımını düzeltmeye yetecek baldır ve ayak bileğindeki optimal basınç miktarının genel olarak 20-40 mmhg arasında olması gerekmektedir. Ancak tedavide hastalığın derecesine göre farklı kompresyon değerlerine ihtiyaç duyulabilir. Örneğin; variköz venler ve orta derece venlerin tedavisinde 20-30mmHg, ileri derecede variköz venler ve ödem için 30-40mmHg, ileri ödemli varisler için 40-50mmHg ve ulkus varikozum tedavisi veya profilaksisi için ileri derecede venöz yetersizliklerin tedavisinde 50-60mmHg basınç değerleri uygulanmaktadır. Ülser tedavilerinde, yaraların iyileşmesi aşamasından sonra kompresyon çorabı uygulamasına geçilir ve hastalığın tekrarlaması engellenmeye çalışılır. Yapılan çalışmalarda, çorap kullanan hastalarda rekürens hızı 5 yılda %29 iken, çorap kullanamayan hastalarda 3 yılda %100 olduğu ortaya konmuştur [7]. 2.4 Derin Ven Trombozu (DVT) Derin ven trombozu, derin veya perforan venlerde trombus denen bir kan pıhtısının kan akımını bloke etmesi ile oluşur. Pıhtı çoğu kez dışarıdan görünmeyen derindeki toplardamarlardadır. Dışarıdan görülebilen toplardamarlardaki pıhtı, yüzeyel ven trombozu veya flebit olarak adlandırılmaktadır. DVT genellikle bacaktaki derin toplardamarlardaki kapakların iç yüzünde başlar ve kısa bir süre içinde toplardamarın tamamının tıkanmasına ve bacaktan gelen toplardamar kan akımının durmasına neden olur. DVT tedavisinin ana amacı akciğer embolisi ve tekrar DVT gelişiminin engellenmesidir. Tedavinin diğer amaçları ise hastanın bacağındaki şikâyetin azaltılmasıdır. Đlaç tedavisi dışında DVT tedavisinin en önemli basamağını varis çorabı giymek oluşturur. Đlk günlerde sürekli, sonraları ise gündüzleri varis çorabı giyilmesi önerilir. 88
Oğlakcıoğlu N., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (3) 84-94 2.5 Tromboflebit Tromboflebit, toplardamar duvarının iltihaplanması ve damarda pıhtı oluşmasıyla damarın tıkanmasıdır. Tromboflebit venin (kirli kan damarı) etrafındaki dokulardan kaynaklanan bir enfeksiyon sonucunda veya vücudun herhangi bir yerindeki enfeksiyon odağından bakterilerin kan yoluyla diğer damarlara taşınmasıyla meydana gelir. Genellikle bacaklarda meydana gelir. Hastalık çoğu kez varisli bir toplardamarda ya da herhangi bir toplardamarda ağrı, şişlik, sertlik, genişleme, ağrılı ve sert bir kızarıklık şeklindedir. Gebelik, uzun süre yatakta yatmak, ameliyat sonrası ya da doğum sonrası yatak istirahatı, kanserler gibi çeşitli etkenler tromboflebit olayının oluşumunda ya etken ya da yardımcı olarak rol almaktadır. Tromboflebit vakalarının tedavisinde ana ilke, hastanın istirahat etmesi ve pıhtı oluşumunu engelleyen ilaçların verilmesidir. Bunun yanı sıra hastaların kompresyon çorabı ile yürümesi oldukça yararlıdır. Uygun bir tedavi ile 8 15 günde sonuç alınabilir. Ancak büyük toplardamarlarda pıhtı gelişmiş ise, bu pıhtının cerrahi olarak çıkartılması yoluna gidilebilir. 3. KOPMRESYON ÇORAPLARININ ÜRETĐMĐ Bölüm 2 de anlatıldığı üzere kompresyon çorapları bacağa dıştan basınç uygulayarak toplardamarları baskılamaktadır. Böylece toplardamarlardaki basınç azaltılmakta ve kasların pompa fonksiyonuna yardımcı olarak kanın sağlam toplardamarlara yönlendirilmesi ve dolayısıyla da kanın kalbe dönmesi sağlanmaktadır. Bu temel görevi nedeniyle kompresyon çorapları basınç ile karakterize edilmektedir. Kompresyon çoraplarının diz üstü, diz altı veya külotlu tipleri bulunmakla beraber, basınç uygulamasının tam olarak gerçekleştirilebilmesi için en çok külotlu çoraplar tercih edilmektedir. Bu çoraplar, düz örme makinelerinde dikişli veya yuvarlak örme makinelerinde dikişsiz olarak üretilmektedir. Özellikle kişi vücut ölçülerine uygun şekilde üretim yapmak isteniyorsa düz makineler tercih edilmelidir. Bu makinelerin sahip olduğu şekillendirme özelliği, istenen şekil ve bedende çorap üretimini mümkün kılmaktadır. Ancak piyasada mevcut olan kompresyon çoraplarının büyük bir bölümü yuvarlak örme makineleri ile üretilmektedir. Yuvarlak örme makinelerinde üretilen bir kompresyon çorabının üretim aşamalarını genel olarak şu şekilde özetlemek mümkündür [8]: 1. Lastik: Yapısında elastik iplik yer alan bu bölümün görevi, ayağı sararak çorabın aşağı kaymasını engellemektir. 2. Gövde: Çorabın topuk ile lastik kısmı arasında kalan bölümüdür. Bacağa basınç uygulaması gövdede sağlandığından, kompresyon çorapları için en önemli bölümdür. 3. Topuk: Tabanla gövde arasında kalan ve çorabın topuğu saran bölümüdür. Çorap konforunda topuk şekli önemlidir ve optimum uygunluğu kare şeklinde topuklar sağlamaktadır. Bu bölgelerde uzun ömür sağlamak için mukavemetli liflerin kullanımının yanında, çoğu zaman çift kat topuk tercih edilmektedir. 4. Ayak-Taban: Çorabın ayağı saran bölümüdür. Ayaküstü ve taban bölümü farklı yapılarda örülebilir. Taban takviyeli örülürse çorabın dayanımı artar. 5. Burun: Çorabın parmakları saran bölümüdür ve isteğe bağlı olarak şekli değişir. Genelde topuk yapısında örülür ve makineden çıktığında çorabın burnu açıktır. Bu açık kalan kısım, tek tek ilmekler dikilerek kapatılır. Bu çoraplarda burun dikişi parmakların üzerinde bir çizgi formunda olur. Bazı spor çoraplarda ise çorabın uç kısmı düz bir şekilde bitirilir ve dikilir. Bu durumda burun dikişi parmak uçlarında yer alır. 6. Eğer çorap külotlu ise, ağ bölgesi ayrıca örülür ve bedene uygun şekilde kesim işlemi gerçekleştirilir. Daha sonra örülen çorap çifti ile ağ parçası dikilerek birleştirilir. 7. Dikim işlemleri tamamlandıktan sonra ütü ve ardından paketleme yapılır. 89
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (3) 84-94 Kompresyon çorapları genellikle düz örgü yapısı ile örülmekte ve basınç uygulaması için zemin örgü yapısına elastan (gipe) iplik yatırımı yapılmaktadır (Şekil 5). Farklı basınç sınıflarını oluşturmak için farklı numaralarda gipe ipliği seçilmektedir. Kullanılan gipe ipliği numarası kalınlaştıkça, uygulanan basınç değeri artmaktadır. Şekil 5. Kompresyon çoraplarında kullanılan örgü konstrüksiyonu. Ancak basınç tedavisi için sadece tek bir noktaya basınç uygulanması yeterli değildir. Kanın kalbe doğru yukarı yönlü taşınmasını sağlanmak için bacak boyunca bilekten kasık bölgesine doğru dereceli olarak azalan bir basınç profili uygulanması (Şekil 6) gerekmektedir. Đstenen bu basınç profilini oluşturmak için ise sadece gipe ipliği özellikleri yeterli olmamaktadır. Aynı zamanda örgü işlemi sırasında çorapların gövde bölümündeki zemin örgü yapısının sıklık değerleri aşağıdan yukarı doğru bölgesel olarak azaltılmakta, böylece uygulanacak basınç kademeli olarak düşürülmektedir. Çorap üretimi sırasında gerçekleştirilen bu sıklık değişimi elektronik makine ayarları ile yapılmaktadır. Kompresyon tedavisinde elastik destek olarak bandaj kullanılabilse de, genellikle kompresyon çorapları tercih edilmektedir. Bunun nedeni bandaj ne kadar dikkatle sarılırsa sarılsın, baskıyı bacağın tümünde dengeli olarak dağıtamaması ve sargıların hareketle kısa zamanda kayıp şekil değiştirerek basınç dengesini ve dolayısıyla dolaşımı bozmasıdır. 4. BASINÇ TEDAVĐSĐ Kompresyon çoraplarıyla basınç uygulaması, çorapların esneklik özelliği ile sağlanmaktadır. Çoraplar sahip olduğu esneklik özelliği sayesinde giyilen bacağa göre genişleyip şekil alırken, çorap üzerinde bir gerilme meydana gelmektedir. Bu gerilme, bacağa dıştan bir kuvvet uygulayarak o bölgede belli bir basınç oluşturmaktadır. Esneklik özelliği, çorabın örüldüğü makine tipi, makine inceliği, kullanılan iplik özellikleri ve örgü parametreleri ile belirlenmektedir. Özellikle kullanılan elastik iplik özellikleri esneklik için en önemli parametredir. Kompresyon ürünleri ile basınç tedavisinin anahtarı bacağa uygulanacak tam ve doğru basınçtır. Daha önce de belirtildiği gibi tedavide doğru basınç uygulaması, ayak bileğinden yukarıya doğru azalan dengeli bir basınç profili ile mümkündür (Şekil 6). Ancak bu sayede çorap bir pompa görevi görmekte ve kirli kanı bacaklardan kalbe doğru yukarı tek yönlü taşımaya yardımcı olmaktadır. 90
Oğlakcıoğlu N., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (3) 84-94 Şekil 6. Bacak boyunca basınç ölçme noktaları ve oranları (TS ENV 12718). B: Ayak bilek çevresinin en az olduğu nokta B1: Aşil tendonunun baldır kaslarına dönüştüğü nokta C: Baldır çevresinin en geniş olduğu nokta D: Tibial tuberostasisin hemen alt noktası E: Patella merkezinden dizin arkasına olan mesafe F: K ve E noktalarının arası G: Hasta ayakta iken K noktasının 5cm altı K: Kasığın orta noktası Başarılı bir basınç tedavisi için, vakanın durumuna göre uygulanması gereken basınç değeri (kompresyon sınıfı) belirlenip, kompresyon çorabı kullanıcının bacak ölçülerine göre seçilmelidir. Varis çorapları hakkında oluşturulmuş ENV 12718: European Prestandard Medical Compression Hosiery CEN TC 205 standardı ile tedavilerde uygulanan genel basınç değerleri ile basınç sınıfları oluşturulmuştur (Tablo 1). Tablo 1. Kompresyon sınıfları (TS ENV 12718) Kompresyon sınıfları Ayak bileğindeki kompresyon değerleri Sınıf A - Hafif 10-14 mmhg 13-19 hpa Sınıf I Gevşek 15-21 mmhg 20-28 hpa Sınıf II Orta 23-32 mmhg 31-43 hpa Sınıf III Sıkı 34-46 mmhg 45-61 hpa Sınıf IV Çok sıkı 49 mmhg ve üzeri 65 hpa ve üzeri Standartta dereceli olarak sağlanması gereken basınç profilini tespit etmek üzere bacak boyunca ölçüm yapılması gereken bölgeleri de belirtilmiştir (bilekten kasık bölgesine kadar 7 nokta) (Şekil 7, Tablo 2 ve 3). Ayrıca genel vücut ölçüleri esas alınarak çeşitli bedenleri örneklemek amacıyla, farklı 91
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (3) 84-94 bacak boyları ve bu boylardaki ölçüm yükseklikleri ile farklı bacak bedenleri için ölçüm noktalarının çevre uzunlukları verilmiştir. Şekil 7. Đnsan bacağındaki ölçme noktaları, uzunlukları ve çevre ölçüleri (TS ENV 12718). Tablo 2. Çevre anma ölçüleri (TS ENV 12718) Çevre kodu 1) Bacağın uzunluğu ca A da ölçülen çevre cb B de ölçülen çevre cb1 B1 de ölçülen çevre cc C de ölçülen çevre cd D de ölçülen çevre ce E de ölçülen çevre cf F de ölçülen çevre cg G de ölçülen çevre ch H de ölçülen çevre ct T de ölçülen çevre cx X de ölçülen çevre cy Y noktasında çevre, ayak en fazla dorsal fleksiyonda iken ölçülür. 1) c=çevre 92
Oğlakcıoğlu N., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (3) 84-94 Tablo 3. Uzunluk anma değerleri (TS ENV 12718) Uzunluk kodu 2) Bacağın uzunluğu IB a dan B ye ölçülen uzunluk IB1 a dan B1 e ölçülen uzunluk IC a dan C ye ölçülen uzunluk ID a dan D ye ölçülen uzunluk IE a dan E ye ölçülen uzunluk IF a dan F ye ölçülen uzunluk IG a dan G ye ölçülen uzunluk IH a dan H ye ölçülen uzunluk IK a dan K ye ölçülen uzunluk IT a dan T ye ölçülen uzunluk IX Topuğun en çıkıntılı yerinden X noktasına ölçülen uzunluk IA Topuğun en çıkıntılı yerinden A noktasına ölçülen uzunluk (Ayak parmakları hariç ayak uzunluğu) IZ Topuğun en çıkıntılı yeri ve parmakların en çıkıntılı yerinden çizilen dikey hatlar arası yatay mesafe (Ayak uzunluğu) IGT 1) G den T ye ölçülen uzunluk IK1T 1) K1 den T ye ölçülen uzunluk IK2T 1) K2den T ye ölçülen uzunluk 1) Sadece külotlu çoraplar için vücut boyunca ölçülür. 2) I = uzunluk Türk Standartları Enstitüsü varis çorapları ile ilgili standardı 25.04.2006 tarihinde Tıbbî Kompresyon Çorabı (Varis çorabı) ismiyle kabul etmiş (TS ENV 12718) ve yürürlüğe koymuştur [9]. Standartta, yukarıda anlatılan kompresyon çorap özellikleri yanı sıra çorapların basınç ölçümünde yararlanılabilecek ölçüm yöntemleri de yer almaktadır. Basınç tedavisinde, kompresyon ürününü kullanacak kişinin bacak şekli ve boyutu oluşacak basınç profilini değiştirecektir. Bu nedenle tedaviyi tam olarak sağlayabilmek için, ürünlerin kişinin bedenine uygun olarak seçilmesi hassas bir noktadır. Basınç sınıfı seçimi, beden ölçüleri ile birlikte düşünülerek yapılmalıdır. Aksi takdirde yanlış beden kullanımı, fiili basınç değerlerinin olması gerekenden farklı olmasına yol açar. En mükemmel basınç tedavisi kişiye özel veriler doğrultusunda seçilen çorap grubunu test etmek ve çorabın fiili basınç profilini tespit etmek ile sağlanabilir. Bunun için kullanım öncesinde kullanıcı bacak şekline göre ayarlanmış bir düzenek ile çorabın basınç ölçümlerinin yapılması gerekmektedir. Ancak yapılan araştırmalar farklı beden ve boylarda basınç ölçümü yapabilen az sayıda ölçüm cihazının bulunduğunu ve bunlara ulaşımın da zor ve pahalı olduğunu ortaya koymuştur. Dolayısıyla üreticiler bu ölçümleri yaptırmaktan kaçınmakta ve bu da kompresyon çoraplarının üretiminde basınç kontrolleri için önemli bir eksiklik yaratmaktadır. Bu eksikliği giderebilmek üzere gerçekleştirilmiş bir proje kapsamında kompresyon çoraplarının basınç ölçümünü gerçekleştiren yeni bir cihaz geliştirilmiştir. Türkiye de kendi alanında bir ilk olan bu cihazın, kullanım öncesi kişiye özel fiili basınç değerlerinin hassas olarak ölçülmesi ve pratik kullanımı ile büyük oranda bu eksikliği tamamlayacağı düşünülmektedir. 93
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (3) 84-94 5. KAYNAKLAR 1. Emek, A., 2004, Teknik Tekstiller Dünya Pazarı Türkiye nin Üretim ve Đhraç Đmkanları, Uzmanlık Tezi, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı Đhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara. 2. Köksoy, C., http://www.cuneytkoksoy.com/damarhastaliklari_varis.htm (Erişim tarihi: 2009) 3. Alhan, C., Varis ve Tedavisi, http://www.ntvmsnbc.com/news/224282.asp (Erişim tarihi: 2009) 4. Yusuf, E., http://www.varis.org (Erişim Tarihi: 2009) 5. Memorial Sağlık Grubu, http://www.memorial.com.tr/saglikrehberi.php?id=651 (Erişim Tarihi: 2008) 6. Kalgı, E., www.yaradernegi.org/fileadmin/user_upload/izmir_yara/vaskuler_bacak_yaralari/dr.e.kargi.pdf (Erişim Tarihi: 2009) 7. Gül, Ü., Kronik Venöz Ülserlerin Tedavisi, www.dermaneturk.com/yara_online/venozulser.doc (Erişim tarihi: 2009) 8. Marmaralı, A., 2008, Yuvarlak Örme Makineleri, Atkı Örmeciliği Ders Notu, Ege Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Tekstil Mühendisliği Bölümü, Đzmir. 9. TS ENV 12718: Tıbbi Kompresyon Çorabı 94