EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN 3. Baskı
Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ ISBN: 975-6802-10-3 2007, Pegem A Yayıncılık Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ağustos 2006 3. Baskı: Ekim 2007 Kapak Tasarımı: zulfin.eua Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Baskı: Öncü Basımevi Ankara Tel: (0312) 384 31 20 Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50 430 67 51 Belgeç: (312) 431 37 38 İnternet: www.pegema.com.tr E-posta: pegema@pegema.com.tr ii
Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN 1976 yılında Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nden mezun oldu. 1976 1986 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı çeşitli ortaöğretim kurumlarında ve Eskişehir Eğitim Enstitüsü nde toplam on yıl öğretmenlik yaptı. Eğitim Yönetimi, Teftişi, Planlaması ve Ekonomisi Anabilim Dalında, 1986 yılında Anadolu Üniversitesi nde yüksek lisansını; 1993 yılında Hacettepe Üniversitesi nde doktorasını tamamladı. Aynı anabilim dalında 1997 de doçent, 2003 yılında profesör oldu. 1986 1995 yılları arasında Anadolu Üniversitesi nde görev yapan yazar, 1995 yılında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü ne atandı. Bu üniversitede Eğitim Fakültesi nin kuruluş çalışmalarını yürüttü ve 1998 yılında Eğitim Fakültesi ne atandı. 2003 2005 yılları arasında Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi nde öğretim üyesi olarak görev yapan yazar, halen Eskişehir Osmangazi Üniversitesi nde öğretim üyesi olarak görevine devam etmektedir. Eğitimle ilgili ulusal ve uluslararası çeşitli dergilerde yayımlanmış makaleleri bulunan yazar, Örgüt Kültürü, Örgütler ve Kültürler, Öğretim Liderliği, Eğitimde Mükemmellik Arayışı, Öğretmenliğe Giriş kitaplarının yanında Eğitimde Toplam Kalite Yönetimi, Eğitim ve Okul Yöneticiliği El Kitabı adlı kitapların ortak yazarları, Sınıf Yönetimi adlı kitabın da editörleri arasında yer almaktadır. Ayrıca yazarın ulusal ve uluslar arası düzeyde çeşitli bilimsel toplantı ve kongrelerde sunulmuş bildirileri bulunmaktadır. Yazar, alanıyla ilgili ulusal ve uluslarası düzeydeki çeşitli akademik dergilerde hakemlik yapmakta, lisans ve lisansüstü düzeyde dersler vermekte ve alanıyla ilgili araştırma ve yayım faaliyetlerini sürdürmektedir. iii
ÖNSÖZ Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) tarafından eğitim fakültelerinde gerçekleştirilen yeniden yapılanma çalışmaları sonucunda, 1998 1999 öğretim yılından itibaren hazırlanan yeni eğitim programları uygulanmaya başlanmıştır. Aradan geçen sekiz yıl içinde bu programlar tekrar gözden geçirilmiş, uygulamalar değerlendirilmiş, söz konusu programlar yeniden düzenlenerek 2006 2007 öğretim yılından itibaren uygulanmaya başlanmıştır. Daha önce programlarda Öğretmenlik Mesleğine Giriş adı altında yer alan dersin adı, yeni düzenlemede Eğitim Bilimine Giriş olarak değiştirilmiştir. Ayrıca dersin içeriğinde de bazı değişiklikler yapılmıştır. Bu dersin amacı, öğretmen adaylarına eğitimin çeşitli yönlerini ve öğretmenlik mesleğini kısaca tanıtmaktır. Dersin tanımında, eğitimin temel kavramları, eğitimin felsefi, psikolojik, sosyal, politik, hukuki, ekonomik ve tarihi temelleri ile eğitim bilimlerinde yöntem, sosyal değişme ve yenileşme sürecinde eğitim, öğretmenlik mesleği gibi konular yer almaktadır. Bu kitabın hazırlanmasında konuların ayrıntısına girmeden eğitimin çeşitli yönleri ve öğretmenlik mesleği, ana çizgileriyle tanıtılmaya çalışılmıştır. Kitabın yazımında olabildiğince anlaşılır bir dil kullanılmıştır. Her bölümün sonunda o bölümle ilgili çoğu Türkçe kaynaklardan oluşan bir kaynak listesi verilmiştir. İlgi duyan okuyucuların bu kaynakları inceleyerek konuları daha ayrıntılı olarak öğrenebileceği düşünülmüştür. Kitabın bu baskısında, öncekilerden farklı olarak konuların birbiriyle ilişkisi göz önüne alınarak ünitelerin sırasında bir değişiklik yapılmıştır. Öğretim elemanlarından, öğrencilerden ve okuyuculardan gelecek yapıcı eleştiriler ve katkılar doğrultusunda gelecekte yapılacak baskılarında kitabın daha elverişli hale gelebileceği düşünülmektedir. Kitabın düzenlenmesi ve katkılarından dolayı meslektaşlarım Doç. Dr. S. Turan, Doç. Dr. M. B. Acat ile Servet Sarıkaya, Gürsel Avcı başta olmak üzere Pegem A takımına teşekkür eder, kitabın öğrencilere, programı uygulayacak öğretim elemanlarına ve okuyuculara yararlı olmasını dilerim. Eskişehir Ekim, 2007 Prof. Dr. Mehmet Şişman v
İÇİNDEKİLER Sayfa No Önsöz... v İçindekiler... vii 1. BÖLÜM EĞİTİMİN TEMEL KAVRAMLARI (ss: 1 17) İnsan ve Eğitim... 1 Bir Hizmet Olarak Eğitim... 3 Sosyalleşme ve Kültürleme Süreci Olarak Eğitim... 3 Eğitimin Konusu ve Türü... 4 Bir Bilim Olarak Eğitim... 4 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar... 4 Eğitimin Tanımı... 6 Etkileme Olarak Eğitim... 6 Süreç ve Sonuç Olarak Eğitim... 6 Nesnel ve Öznel Açıdan Eğitim... 7 Formal ve İnformal Eğitim... 7 Sosyal Bir kurum Olarak Eğitim ve Okul... 8 Öğretme ve Öğrenme... 9 Öğrenme Teorileri... 10 Öğretim Stratejileri... 11 Öğretim Yöntemleri... 12 Öğretim Teknikleri... 13 Eğitim Programı... 14 Eğitim Programının Öğeleri... 15 Tartışma ve Araştırma Soruları... 17 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 17 vii
2. BÖLÜM EĞİTİMİN AMAÇ VE İŞLEVLERİ (ss: 19 33) Eğitimin Amaç ve İşlevi... 19 Okulun Amaç ve İşlevi... 21 Hizmet Üreten Bir Yer Olarak Okul... 22 Eğitim ve Okulun İşlevleri... 23 Bireysel Amaç ve İşlevler... 24 Sosyal-İnsani Amaç ve İşlevler... 25 Kültürel Amaç ve İşlevler... 25 Politik Amaç ve İşlevler... 26 Teknik-Ekonomik Amaç ve İşlevler... 26 Eğitsel Amaç ve İşlevler... 27 Etkili Bir Okulun Özellikleri... 28 Eğitimin İşlevleri Açısından Okul Akımları... 29 Seçkinler Eğitimi Akımı... 30 Sanat Eğitimi Akımı... 30 Çocuktan Hareket Akımı... 30 Kır Eğitim Yurdu Akımı... 31 İş Eğitim Akımı... 31 Üretim Okulu Akımı... 32 Tartışma ve Araştırma Soruları... 32 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 33 3. BÖLÜM EĞİTİMİN TARİHİ GELİŞİMİ (ss: 35 49) Avrupa da Eğitimin Tarihi Gelişimi... 35 Doğu Toplumlarının Tarihinde Eğitim... 38 Türkiye de Eğitimin Tarihi Gelişimi... 39 Türklerde İslamiyet Öncesi Dönemde Eğitim... 39 Türklerde İslamiyet Sonrası Dönemde Eğitim... 40 Selçuklu Devleti Döneminde Eğitim... 40 Osmanlı Devleti Döneminde Eğitim... 41 Cumhuriyet Sonrası Türkiye de Eğitim... 46 Tartışma ve Araştırma Soruları... 48 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 48 viii
4. BÖLÜM EĞİTİMİN SOSYAL TEMELLERİ (ss: 51 62) Eğitimin Toplumsal Yönleri... 51 Sosyal Bir Varlık Olarak İnsan... 52 Toplum İçinde İnsanın Eğitimi... 53 Toplumlarla İlgili Sınıflamalar... 53 Sosyal Yapı ve Eğitim... 54 Sosyalleşme ve Eğitim... 55 Sosyal Tabakalaşma ve Eğitim... 56 Sosyal Hareketlilik ve Eğitim... 57 Sosyal Kontrol ve Eğitim... 58 Sosyal Bütünleşme ve Eğitim... 59 Aile ve Eğitim... 60 Tartışma ve Araştırma Soruları... 62 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 62 5. BÖLÜM EĞİTİM AÇISINDAN TOPLUMSAL DEĞİŞME VE YENİLEŞME (ss: 63 77) Sosyal Değişme... 63 Sosyal Değişme Sürecinde Eğitim... 64 Sosyal Değişme Aracı Olarak Eğitim... 65 Sosyal Değişmelerin Etkisiyle Eğitimde Değişme... 65 Sosyal Değişme Sürecinde Eğitim Sistemleri... 66 Sosyal Değişme Sürecinde Okul... 66 Teknolojik Değişmeler ve Okul Yönetimi... 67 Sosyal Değişme Sürecinde Öğretmen... 68 Sosyal Değişme Sürecinde Öğrenme... 69 Küreselleşme Sürecinde Eğitim... 70 Sosyal Değişme Sürecinde Türk Eğitim Sistemi... 72 AB Sürecinde Türk Eğitim Sistemi... 74 Tartışma ve Araştırma Soruları... 76 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar... 77 ix
6. BÖLÜM EĞİTİMİN HUKUKİ TEMELLERİ (ss: 79 92) Hukuk ve Eğitim... 79 Bazı Uluslar arası Belgelerde Eğitim... 80 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinde Eğitim... 80 Çocuk Hakları Sözleşmesinde Eğitim... 81 Türk Anayasasında Eğitim... 83 Milli Eğitimle İlgili Bazı Yasalar... 85 Tevhid-i Tedrisat Kanunu... 85 Milli Eğitim Temel Kanunu... 86 Türk Milli Eğitiminin Amaçları... 86 Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri... 87 Eğitimle İlgili Diğer Yasal Belirleyiciler... 89 Yükseköğretimle İlgili Yasalar... 91 Tartışma ve Araştırma Soruları... 92 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 92 7. BÖLÜM EĞİTİMİN POLİTİK TEMELLERİ (ss: 93 109) Politika ve Eğitim... 93 Eğitim Politikaları... 94 Politik Sistemler ve Eğitim... 94 Siyasal Kurumlar ve Eğitim... 95 Demokrasi ve Eğitim... 97 Bir Politika Belirleme Aracı Olarak Milli Eğitim Şuraları... 98 Bir Politika Oluşturma Birimi Olarak Devlet Planlama Teşkilatı... 98 Hükümet Programlarında Eğitim Politikaları... 99 Avrupa Birliği Sürecinde Türkiye de Eğitim Politikaları... 100 Türkiye İçin Orta Vadeli Program... 101 Türkiye Ön Ulusal Kalkınma Planı... 103 Modern Toplumlarda Eğitim ve Okula İlişkin Eleştiriler... 104 Tartışma ve Araştırma Soruları... 108 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 109 x
8. BÖLÜM EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ (ss: 111 136) İnsan ve Ekonomi... 111 Ekonomi İçinde İnsan... 112 Beşeri Sermaye Kavramı... 113 Eğitim ve Kalkınma... 114 Eğitim ve Ekonomik Büyüme... 116 Eğitimin Yatırım ve Tüketim Özelliği... 117 Eğitimin Finansmanı... 118 Eğitim Harcamaları... 118 Cari Harcamalar... 121 Yatırım Harcamaları... 121 Transfer Harcamaları... 122 Eğitimin Maliyeti... 122 İşgücü Planlaması... 123 Eğitim Ekonomisi... 124 Eğitimin Bir Hizmet ve Mal Olması... 125 Eğitim Talebi ve Özellikleri... 126 Eğitim Arzı ve Özellikleri... 128 Eğitimin Piyasası... 129 Eğitim Maliyetleri... 130 Eğitimin Bireysel ve Toplumsal Getirileri... 131 Eğitimin Dışsallıkları... 134 Tartışma ve Araştırma Soruları... 135 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 135 9. BÖLÜM EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ (ss: 137 156) Felsefenin Başlıca Çalışma Alanları... 137 Bazı Felsefi Akımlar ve Eğitime İlişkin Tezleri... 140 İdealist Felsefe... 141 Realist Felsefe... 142 Pragmatik Felsefe... 143 Varoluşçu Felsefe... 144 Analitik Felsefe... 145 Bazı Eğitim Akımları... 146 xi
Daimicilik... 146 Esasicilik... 147 İlerlemecilik... 148 Yeniden Kurmacılık... 149 Varoluşçu Eğitim... 149 İdeoloji ve Eğitim... 153 Türkiye Eğitim Sisteminin Felsefi Temelleri... 154 Tartışma ve Araştırma Soruları... 155 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 156 10. BÖLÜM EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ (ss: 157 188) İnsanın Gelişimi ve Eğitim... 157 Gelişimle İlgili Temel Kavramlar... 158 Gelişim ve Öğrenme... 158 Büyüme ve Olgunlaşma... 159 Hazırbulunuşluk... 160 Öğrenme... 160 Gelişimin İlkeleri... 160 Gelişimi Etkileyen Etmenler... 162 Katılım... 162 Çevre... 162 Bedensel Gelişim... 163 Doğum Öncesi Dönem... 163 Bebeklik Dönemi... 164 Çocukluk Dönemi... 164 İlköğretim Dönemi... 165 Ergenlik Dönemi... 165 Bilişsel Gelişim... 166 Duyusal-Motor Dönemi... 166 İşlem Öncesi Dönem... 167 Somut İşlemler Dönemi... 167 Soyut İşlemler Dönemi... 168 Ahlak Gelişimi... 170 Gelenek Öncesi Düzey... 171 Geleneksel Düzey... 171 Gelenek Sonrası Düzey... 171 Kişilik Gelişimi... 172 Psiko-seksüel Gelişim... 172 xii
Psiko-sosyal Gelişim... 174 Öğrenme Süreci... 176 Refleksler... 176 İçgüdüler... 176 Öğrenme-Öğretme Teorileri... 177 Davranışçı Yaklaşım... 178 Klasik Koşullanma... 179 Edimsel Koşullanma... 179 Gözlem Yoluyla Öğrenme... 180 Bilişsel Yaklaşım... 180 Bilgiyi İşleme Kuramı... 181 Yapısalcılık Kuramı... 182 Çoklu Zekâ Kuramı... 183 Öğrenmeyi Etkileyen Etmenler... 184 Hazırbulunuşluk... 184 Olgunlaşma... 185 Motivasyon... 185 Dikkat... 185 Pekiştireç... 186 Aktif Katılım... 186 Zaman... 186 Öğrenme Stratejileri... 186 Tartışma ve Araştırma Soruları... 187 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 187 11. BÖLÜM BİR MESLEK OLARAK ÖĞRETMENLİK (ss: 189 230) Öğretmenlik Mesleği... 189 Öğretmenlik Mesleğinin Bazı Özellikleri... 191 Öğretmenlerin Hizmet Öncesinde Yetiştirilmesi... 193 Öğretmen Adaylarının Seçilmesi... 194 Programlarda Öğretmenlik Meslek Bilgisi Dersleri... 195 Öğretmen Yeterlilikleri... 196 Öğretmenlerin Yeterlilik Alanları... 197 Milli Eğitim Şuralarında Öğretmen Yetiştirme Konusu... 199 İyi Bir Öğretmende Bulunması Beklenen Genel Özellikler... 200 Öğretmenin Rolleri... 202 Öğretmenin Görevleri... 203 Öğretmenlerin Hizmet İçinde Yetiştirilmesi... 203 Öğretmenlerin Meslek Örgütleri... 205 xiii
Türkiye de Öğretmen Yetiştirmede Gelişmeler... 206 Öğretmen Yetiştirme Milli Komitesi... 209 Tartışma ve Araştırma Soruları... 210 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 210 EK-1 Öğretmen Yeterlilikleri... 212 EK-2 Türkiye de okul Kademelerine Göre Öğretmen Yetiştirmenin Kısa Tarihçesi... 224 12. BÖLÜM EĞİTİM BİLİMLERİNDE YÖNTEM (ss: 231 257) Eğitim Bilimlerinde Araştırma Yöntemi... 231 Bilim ve Bilimsel Bilgi... 233 Bilim ve Paradigma... 234 Bilim ve Teori... 235 Bilimsel Yöntem... 236 Bilimsel Araştırma Türleri... 236 Bilimsel Araştırmanın Aşamaları... 238 Araştırmayla İlgili Kaynakların Taranması... 238 Araştırma Probleminin Belirlenmesi... 239 Araştırmanın Önemi... 240 Sayıltılar... 240 Sınırlılıklar... 240 Tanımlar... 241 Yöntem... 241 Araştırma Modeli... 241 Evren... 242 Örneklem... 242 Verilerin Toplanması... 242 Ölçme Araçlarının Geliştirilmesi... 243 Eğitim Araştırmalarında Veri Toplama Yolları... 246 Verilerin Analizi ve Yorumu... 247 Sonuçlar ve Öneriler... 248 Araştırma Raporunun Yazılması... 248 Tartışma ve Araştırma Soruları... 250 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar... 251 Dizin...253 xiv
Eğitimin Temel Kavramları 1. BÖLÜM EĞİTİMİN TEMEL KAVRAMLARI Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; eğitimle ilgili temel kavramları tanıyacak, eğitimin farklı tanımlarını öğrenecek, öğrenme sürecini tanıyacak, öğrenmeyle ilgili temel kavramların anlamını bilecek, eğitim ve öğrenme sürecini çözümleyebileceksiniz. İ İNSAN VE EĞİTİM nsanlar dışında diğer canlı varlıkların eğitiminden de söz edilmekle birlikte bu kitapta insanın eğitimi söz konusu edilmektedir. İnsan, yaratılmışlar içinde en mükemmel varlık olup geliştirilebilir bir potansiyele sahip olarak dünyaya gelmektedir. İçinde yer aldığı kültür, ortam ve yaşantıların zenginliğine göre insanın çeşitli yönlerden gelişimi ve eğitimi de farklılaşmaktadır. İnsan, genel olarak antropolojinin çalışma konusudur. İnsan, çeşitli bilim alanları tarafından biyolojik, sosyal, psikolojik, ekonomik bir varlık olarak tanımlanır. Bu farklı tanımların her biri karmaşık bir varlık olan insana tek açıdan bakmaktadır. Örneğin, felsefe insanı düşünen bir varlık 1
Eğitimin Amaç ve İşlevleri 2. BÖLÜM EĞİTİMİN AMAÇ VE İŞLEVLERİ Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; eğitim ve okulun başlıca amaç ve işlevlerini öğrenecek eğitim ve okulun işlevine ilişkin eleştirileri tanıyacak farklı amaçlarla oluşturulan okul tiplerini tanıyacak daha etkili bir eğitim için gereklilikleri analiz edebileceksiniz. EĞİTİMİN AMAÇ VE İŞLEVİ E ğitimle ilgili bütün planlı faaliyetler, belirli amaçlara ulaşmak ve belirli işlevleri gerçekleştirmek içindir. Eğitim sistemlerinin dayandığı belirli bir eğitim felsefesi, bu felsefeye göre teorik olarak yetiştirilmesi tasarlanan bir insan tipi ve oluşturulmak istenen bir toplum modeli vardır. Farklı eğitim felsefeleri, eğitimde amaç, içerik, süreç, yöntem, ortam gibi konularda farklı noktalara vurgu yapar. Eğitimin amaç ve işlevleri söz konusu eğitim felsefesinin içinde yer alır. Eğitimin amaçları konusunda çeşitli görüşler vardır. Bunlar, zamana, toplumlara, ülkelerin yönetim ve eğitim felsefelerine göre farklılaşabilir. Örneğin Batıda Eski Yunan da ve Roma da eğitimin temel amacı, siyasi otoriteye bağlı vatandaşlar yetiştirmek olarak görülürken, Ortaçağ eğitiminde bütünüyle dini bir amaç güdülmüş, Rönesans tan 19
Eğitimin Tarihi Gelişimi 3. BÖLÜM EĞİTİMİN TARİHİ GELİŞİMİ Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; eğitimin tarihi temellerini kavrayacak, Türk toplumunda eğitimin tarihi geçmişini tanıyacak, geçmişten bugüne eğitimdeki gelişmeleri kavrayacak, geçmişle bugün arasındaki ilişkileri eğitim ekseninde açıklayabileceksiniz. AVRUPA DA EĞİTİMİN TARİHİ GEÇMİŞİ B ugünkü Batı uygarlığının ve kültürünün temeli, düşünce, hukuk ve ahlak sistemleri yönünden, Eski Yunan, Eski Roma kültürleriyle Hıristiyan inanç sistemine dayanır. Dolayısıyla eğitim anlayış ve uygulamalarında da bunların etkileri vardır. Batı da Antik devirde eğitim, genel olarak müzik ve beden eğitimi olmak üzere iki öğeyi içeriyordu. Eğitim denince, bedensel ve zihni gelişim yanında ruh ve ahlak temizliği anlaşılmaktaydı. Eğitim, bu dönemde sadece asiller için söz konusu olup bireylere kazandırılması öngörülen temel değerler, kahramanlık, savaşçılık, şan ve şöhret, ahlak ve ruh güzelliği idi. Isparta Şehir Devleti nde devletin askeri özelliğine bağlı olarak eğitimde askerlikle ilgili değerlere emir, itaat, disiplin, savaşçılık önem verilirken, Atina Devleti nde devletin demokratik niteliğine bağlı olarak 35
Eğitimin Sosyal Temelleri 4. BÖLÜM EĞİTİMİN SOSYAL TEMELLERİ Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; bireyle toplum arasındaki ilişkileri kavrayacak, toplumsal kurum ve süreçlerle eğitim ilişkisini anlayacak, ailenin eğitimdeki rolünü kavrayacak, insan-toplum ilişkilerini çözümleyebileceksiniz. EĞİTİMİN TOPLUMSAL YÖNLERİ E ğitimle toplum arasındaki ilişkiler ve eğitimin sosyal yönleri, eğitim sosyolojisinin temel çalışma konusudur. Eğitim sosyolojisi alanında eğitimle toplum, toplumsal kurumlar, toplumsal süreçler arasındaki ilişkiler, makro ve mikro düzeylerde, yani büyük toplum ve okul merkezli olarak ele alınır. Buna göre bu kapsamda eğitimle ilişkili olarak ele alınan başlıca konular, toplumsal kurumlar, sosyal tabakalar, sosyal statü ve roller, sosyal süreçler, sosyal değişme, eğitim politikaları, eğitim planlaması, meslekler, kültür, hukuk gibi konulardır. İnsan, bir toplum içinde dünyaya gelir ve eğitilir. Toplum olmadan bireyin olması mümkün değildir. Buna göre esas olan bireyin değil bir 51
Eğitim Açısından Toplumsal Değişme ve Yenileşme 5. BÖLÜM EĞİTİM AÇISINDAN TOPLUMSAL DEĞİŞME VE YENİLEŞME Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; toplumsal değişme ve eğitim ilişkilerini kavrayacak, toplumsal değişmelerin eğitime etkilerini bilecek, eğitimin toplumsal değişmelere etkisini kavramış olacaksınız. SOSYAL DEĞİŞME G ünümüzde başta bilgi ve teknoloji olmak üzere birçok alanda hızlı değişmeler gözlenmektedir. Toplumlar, durağan özelliklerinin yanında dinamik özellikler gösterir. Sosyal değişme, toplumun dinamik yönünü ifade eder. Değişmenin özünde bir farklılaşma olup bu kavram, bir durumdan başka bir duruma geçişi ifade eder. Sosyal değişme kavramı ise kısaca, toplumsal yapı ve davranışlarla sosyal kültürün maddi ve manevi öğelerindeki değişmeleri kapsar. Sosyolojide sosyal değişme konusu ayrıntılı olarak ele alınır ve bazı teorilerle açıklanır. Bu teorilerin bir kısmında maddi öğelerdeki değişmelerin daha hızlı, manevi (inanç, tutum ve değerler) öğelerdeki değişmelerin ise daha yavaş gerçekleştiği ileri sürülür. 63
Eğitimin Hukuki Temelleri 6. BÖLÜM EĞİTİMİN HUKÛKÎ TEMELLERİ Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; dünyada eğitimle ilgili evrensel bazı düzenlemeleri tanıyacak, Türkiye de eğitimi düzenleyen bazı yasaları bilecek, Türk milli eğitiminin temel ilkelerini kavrayacak, eğitimle ilgili uygulamaları eğitim hukuku kapsamında çözümleyebileceksiniz. HUKUK VE EĞİTİM T oplumsal yaşamı düzenleyen yazılı kurallar bütününe hukuk denir. Bu kurallar, toplumsal yaşamın çeşitli yönlerini kapsamakta olup bunlardan biri de eğitim alanıdır. Bugün dünya ülkelerinde eğitim, sosyal bir kurum ve kamu hizmeti olarak görülmekte, dolayısıyla zorunlu temel eğitim, hemen bütün ülkelerde devlet okullarında parasız olarak sunulmaktadır. Eğitim hakkı da temel insan hakları kapsamında yer almakta, bunu düzenleyen çeşitli ulusal yasalarla birlikte uluslararası düzeyde anlaşma ve belgeler bulunmaktadır. Bugün eğitim hukuku olarak adlandırılan bir alandan da söz edilebilir. 79
Eğitimin Politik Temelleri 7. BÖLÜM EĞİTİMİN POLİTİK TEMELLERİ Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; politika ve eğitim politikası kavramlarının anlamını bilecek, eğitim, siyaset ve demokrasi ilişkilerini çözümleyebilecek, eğitimde hükümet politikalarının yerini kavrayacak, Türkiye nin eğitim politikalarını, uygulama açısından çözümleyebileceksiniz. POLİTİKA VE EĞİTİM olitika, Latince kökenli bir sözcük olup zamanla anlamında bazı P değişmeler olmuştur. Şehir yaşamı ve bu yaşamı düzenleme anlamına gelen politika kavramı hakkında İlk çağ filozofları Eflatun ve Aristo dan bu yana pek çok şey söylenmiş ve bu bağlamda politika ve eğitim ilişkileri de analiz edilmiştir. Toplumların tarihinde eğitimin bir politika konusu olarak ele alınması ve milli eğitim politikalarının oluşturulup uygulanması, yakın yüzyıllarda ulus devletlerin doğup gelişmeye başlamasıyla birlikte önem kazanır. Günümüzde eğitim, özellikle zorunlu eğitim, bir kamu politikası olarak planlanıp uygulanmaktadır. Hemen bütün ülkelerde eğitim, ağırlıklı olarak kamu tarafından sunulan bir hizmettir. 93
Eğitimin Ekonomik Temelleri 8. BÖLÜM EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; insanla ekonomi arasındaki ilişkileri kavrayacak, ekonomi içinde insan faktörünün yerini bilecek, eğitimin ekonomik açıdan çözümlemesini yapacak, toplumsal ve ekonomik kalkınma sürecinde eğitimin yerini kavrayacaksınız. İNSAN VE EKONOMİ İ İnsanlar, yaşamak için birtakım ihtiyaçlarını karşılamak zorundadır. İnsanların toplum halinde yaşamaya başlamasıyla ekonomik faaliyetler de artmıştır. İnsan ihtiyaçları, sürekli artmakta ve çeşitlenmekte, buna bağlı olarak uzmanlaşma ve işbölümü gelişmektedir. İnsan ihtiyaçlarını gidermeye dönük üretim faktörleri (toprak, emek, sermaye ve girişimci) ise kıt ve sınırlıdır. Bilim insanları, ekonomi olarak adlandırılan faaliyetleri tanımaya yönelik teoriler ve birtakım araçlar geliştirmeye çalışmışlardır. Geliştirilen bu araçların bir bilim dalı haline gelmesi sonucu iktisat bilimi doğmuştur. İktisat biliminin uğraştığı temel sorun, kıt kaynaklar ve bunlarla giderilmek zorunda olan çok sayıda insan ihtiyaçlarıdır. 111
Eğitimin Felsefi Temelleri 9. BÖLÜM EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ Bölüm Amaçları Bu bölüm sonunda; felsefenin çalışma alanlarını tanıyacak, bazı felsefi akımların eğitime ilişkin tezlerini kavrayacak, eğitim akımlarını tanıyacak, eğitim akımlarının eğitime ilişkin farklı tezlerini kavrayacak, Türkiye de eğitimin felsefi temellerini çözümleyebileceksiniz. FELSEFENİN BAŞLICA ÇALIŞMA ALANLARI F elsefi düşünce ve felsefi bilgi, insanın kendini ve çevresini tanıma arzusunun bir sonucu olarak görülebilir. Felsefe, bütün bilim dallarının anasını oluşturur. Bütün bilim dalları, bağımsız birer alan olarak gelişmeden önce genel olarak felsefe içinde yer alıyordu. Bilimlerin felsefeden bağımsız olarak gelişmesi, onları bütünüyle bu alandan koparmış sayılmaz. Bu kez de bilim dallarının içinde bir alt alan olarak o alanın felsefesi gelişmeye başlamıştır: Eğitim felsefesi, siyaset felsefesi, bilim felsefesi gibi. 137
Eğitimin Psikolojik Temelleri 10. BÖLÜM EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; gelişimle ilgili temel kavramları bilecek, gelişimle ilgili temel teorileri tanıyacak, çeşitli yönlerden insanın gelişim sürecini tanıyacak, insanın gelişimi sürecinde eğitimin yerini kavramış olacaksınız. İNSANIN GELİŞİMİ VE EĞİTİM P sikoloji, insanın davranışlarını ve zihinsel süreçlerini inceleyen bir bilim dalı olarak tanımlanabilir. İnsan davranışlarıyla ilgilenen başka bilim dalları da vardır. Eğitim de bir davranış değiştirme süreci olarak tanımlandığında, insan davranışı, eğitimin de bir konusu olmaktadır. Bu yönüyle psikoloji, eğitimle yakından ilişkili bir alandır. Psikolojinin içinde alt alanlar olarak gelişim psikolojisi, öğrenme psikolojisi, sosyal psikoloji, eğitimle çok yakından ilgilidir. İnsan davranışlarını etkileyen birçok faktör vardır. İnsanların göstermiş oldukları davranışların temelinde, doğum öncesinden başlayarak geçmiş yaşantıların, özellikle de çocukluk döneminin büyük etkisi vardır. İnsanı değerlendirirken geçmişini ve bugününü birlikte değerlendirmek gerekir. Öğrencinin de çevresini, yeteneklerini, kişiliğini, 157
Bir Meslek Olarak Öğretmenlik 11. BÖLÜM BİR MESLEK OLARAK ÖĞRETMENLİK Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; öğretmenlik mesleğini çeşitli yönleriyle tanıyacak, öğretmenlerin, rol, görev ve yeterlilik alanlarını öğrenecek, Türkiye de öğretmen yetiştirme sistemin tanıyacak, iyi bir öğretmen olabilmek için gerekli tutum ve davranışların neler olması gerektiğini tanımlayabileceksiniz. ÖĞRETMENLİK MESLEĞİ E ğitim sisteminin başlıca öğelerini, öğrenciler, öğretmenler, eğitim programları, yöneticiler, eğitim uzmanları, eğitim teknolojisi, fiziki ve finansal kaynaklar oluşturmaktadır. Bunlar içinde öğretmen, en temel öğedir. Eğitimin niteliği ve kalitesi de büyük ölçüde öğretmenlerin niteliğiyle doğru orantılıdır. Bu bakımdan eğitim sistemi içinde görev alacak öğretmenlerin, gerek hizmet öncesinde, gerekse hizmet içinde, iyi bir biçimde yetiştirilmesi, eğitim hizmetlerinin kalitesi yönünden önem taşır. Günümüzde öğretmenlik, özel uzmanlık bilgisi ve becerisi gerektiren bir meslek olarak kabul edilir. Statü ve saygınlığı, ülke ve kültürlere göre değişmekle birlikte öğretmenlik, doğrudan insanla ilgili bir meslek olması yönüyle, öteden beri sadece bir kazanç kapısı olarak değil, aynı zamanda kutsal bir meslek olarak görülmüştür. Türk eğitim tarihinde bilge kişilerin ve öğretmenlerin hep saygın bir yeri olmuş, öğretmen 189
Eğitim Bilimlerinde Yöntem 12. BÖLÜM EĞİTİM BİLİMLERİNDE YÖNTEM Öğrenme Amaçları Bu bölüm sonunda; bilim ve bilimsel yöntemle ilgili temel kavramları tanıyacak, bilimsel araştırma sürecinin aşamalarını öğrenecek, bilimde alternatif bakış açılarını tanıyacak, bilimsel araştırma raporları düzenleyebileceksiniz. EĞİTİM BİLİMLERİNDE ARAŞTIRMA YÖNTEMİ E Eğitim, bir bilim midir, yoksa bir sanat mıdır konusu öteden beri tartışılır. Bu tartışmalarda kimisi eğitimi bilim, kimisi sanat, kimisi de bir araştırma ve çalışma konusu olarak görmüştür. Eğitim biliminin gelişmesine temel oluşturan çalışmalar, psikolojide insan davranışları konusunda yapılan çalışmalardır. Geçen yüzyılın ortalarına gelindiğinde ise eğitimle ilgili konular daha geniş bir kapsamda ele alınmaya ve eğitimin içinde bazı alt alanlar gelişmeye başlar. Eğitim bilimleri ifadesi, eğitimi konu edinen bilim alanlarını kapsar. Eğitim bilimi karşılığı olarak eskiden beri kullanılan kavramlardan biri pedagojidir. Halen hem Batıda hem de Ortaasya Türk dillerinde bu kavram Rusça dan geçmiş haliyle pedagogika, Türkiye Türkçe sinde de pedagoji olarak kullanılır. Pedagoji kelimesinin aslı Grekçe olup çocuk 231
Dizin DİZİN A Açık Sistem 247 Açıköğretim 149,157 Ahilik 71,78,79,80 Ahlak Gelişimi 71,78,79,80 Ahmet Yesevi 148 Alan Bilgisi 217,219,220,221,227,237 Alt Kültür 47,186 Anaokulu 246,247 Anayasa 52,54,55,56,57,58,60,62,64, 130,225 Aydınlanma Çağı 145 Araştırma Modeli166,169 Araştırma Yöntemi160,169,177 B Bacon 145 Baker139,140,141 Bebeklik Dönemi72 Bedensel Gelişim 68,71,72,73,113 Berkeley 23 Beşeri Sermaye 99,100,102,103,107,118, 120,122 Bilgi Felsefesi 20 Bilgi Toplumu 42,134,198,200,205 Bilim 1,4,5,11,12,19,20,21,223,24,26,29, 30,32,34,37,56,60,66,86,92,96,98, 113,126,136,146,150,156,157,160, 171,176,203,217,222,232 Bilimsel Araştırma 60,136,159,162, 165,177 Bilimsel Bilgi 20,162,163,164 Bilimsel Yöntem 23,77,159,163,164 Bilimsellik 37,60 Bilişsel Gelişim 73,74,75,77,78,136 Bireyci Toplum 42 Biruni 148 Büyüme 40,66,67,70,72,100,102,111, 120,133,195 C Cari Harcamalar 107,116 Comensky 145 Condillac 145 Ç Çıraklık Eğitimi 105,153 Çocuktan Hareket Akım 191 Çocukluk Dönemi 65,69,72,73 D Daimicilik 28,29,33 Darülfünun 58,153,156,251 Darülmuallimat 247,250 Darülmuallimin 229,247,248,250,251 Darülmuallimin-i Ali 229,247,250,251 Davranış 5,6,7,9,15,41,42,44,46,47,48, 58,65,68,72,77,81,82,84,85,87,94, 96,126,137,159,181,187,200,211, 222,234,241 Değerler Felsefesi 20,21 Demokrasi 31,37,44,60,119,120,125, 127,223 Demokrasi Eğitimi 60 Demokratik Toplum 45,129,186 Ders Programı 16 Descartes 23,26,145 Devlet Planlama Teşkilatı 50,206,249 Dewey 25,36,128,155,156,192 Diderot 145 Dikey Hareketlilik 45 Doğrudan Maliyetler 116 Doğum Öncesi Dönem 71,72 Dolaylı Maliyetler 116,117 Duyusal-Motor Dönemi 74 253