HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİ

Transkript

1 Editör: Prof. Dr. Cemil ÖZTÜRK HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİ ISBN: , Pegem A Yayıncılık Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2006 Kapak Tasarımı: zulfin.eua Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Baskı: Baran Matbaası Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: (312) Belgeç: (312) İnternet: e-posta: pegema@pegema.com.tr

2 ÖN SÖZ XX. yüzyıl sona ererken, Bilişim Devrimi olarak adlandırılan bilgi üretimi ve ediniminde kaydedilen baş döndürücü gelişmeler ile Soğuk Savaşın bitişiyle başlayan Üçüncü Küreselleşme Dalgası, işlevsiz hale getirdiği Sanayi Devrimi sonrasının eğitimsel paradigmalarını yerle bir etmiş; bunların yerini yenilerinin almasına neden olmuştur. Bu tarihsel kırılmanın en önemli boyutunu öğretmen merkezli davranışçı öğretme kuramından öğrenci merkezli yapılandırmacı öğrenme kuramına geçiş oluşturmaktadır. Bu değişme dünyada sosyal bilgiler ve onun altyapısını oluşturan hayat bilgisi- öğretimini de yeniden yapılanmaya zorlamıştır. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri nde bu alanı yönlendiren en etkili kurum olan Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi [NCSS], 1997 yılında, ülkeyi XXI. yüzyıla taşıyacak sosyal bilgiler öğretiminin her şeyden önce yapılandırmacı öğrenme kuramına dayanması gerektiğini vurgulamıştır. Aynı zamanda NCSS, sosyal bilgiler öğretiminin yapılandırmacılıktan başka etkin öğretim ilkelerine (anlamlılık, bütünleyicilik, değerlere dayalılık, meydan okuma ve aktif öğrenme) göre tasarımlanmasını öngörmüştür. Bu dönüşümün yansımalarını eğitim reformu yapan pek çok ülkenin programlarında ve ders kitaplarında da görmek mümkündür. Tanzimat tan beri Batıda meydana gelen eğitim hareketlerini yakından izlemeye çalışan Türkiye, 1990 lı yıllardan itibaren, çağdaş gelişmelerin ışığında tüm öğretim programlarını güncelleme sürecine girmiştir. Bu çalışmalar ürününü 2005 yılında vermiş; hazırlanan yeni programlar kademeli olarak yürürlüğe konmaya başlanmıştır. Yeni hayat bilgisi ve sosyal bilgiler öğretim programlarının en önemli özelliği yapılandırmacılık kuramına dayanmalarıdır. Bir diğer temel özelliği ise söz konusu etkin öğretim ilkelerinin yaşama geçirilmesini öngörmesidir. Yeni programların bu temel nitelikleri, ülkemizde geçmişten bugüne süre gelen gelenekselleşmiş öğretmen merkezli ürün odaklı hayat bilgisi ve sosyal bilgiler öğretiminin yerine öğrenci merkezli süreç odaklı bir öğretme öğrenme uygulamasına geçilmesini zorunlu kılmaktadır. Herhangi bir yeni programın başarıya ulaşması, her şeyden önce, onu uygulayacak öğretmenlerin gerekli motivasyon, bilgi ve beceriye sahip olmasına bağlıdır. Bu kitap, 2005 yılında yürürlüğe giren yeni programları etkin bir biçimde uygulayacak öğretmen ve öğretmen adaylarına, söz konusu nitelikleri kazandırmayı amaçlamaktadır. Bu amaçla, kitabın ilk dört bölümünde hayat bilgisi ve sosyal bilgiler alanlarına ait kuramsal çerçeve oluşturulduktan sonra, bu iki alana ilişkin yeni ii

3 öğretim programları tanıtılmıştır. 5. Bölümde öğretme öğrenme kuramları çerçevesinde yeni programların dayandığı yapılandırmacılık yaklaşımı hakkında geniş bilgi verilmiştir Bölümlerde ise, genel öğretim strateji, yöntem ve teknikleriyle birlikte bilgi, beceri ve değer öğretimi ile ilgili eğitim durumları ele alınmıştır. Son iki bölümde yeni programlara uygun planlama ve ölçme değerlendirme irdelenmiştir. Bölümlerin oluşturulmasında, bilimsel ilkelerden ödün verilmemekle birlikte, öğretmen ve öğretmen adaylarının alan öğretimine ilişkin temel ihtiyaçlarını karşılama öncelikli amaç olmuştur. Buna paralel olarak, gereksiz kuramsal ayrıntıdan kaçınılmış ve olabildiğince uygulamaya dönük örneklere yer verilmiştir. Hiç kuşkusuz, bilginin ömrünün bir kelebeğinki kadar kısa ve bilgiye erişimin de hiç olmadığı kadar hızlı olduğu günümüzde, bu kitap, öğretmen ve öğretmen adaylarının hayat bilgisi ve sosyal bilgiler öğretimine ilişkin tüm ihtiyaçlarını karşılama iddiasında değildir. Bu nedenle, bir el kitabı olarak nitelenebilecek kitap, alana ilişkin diğer kaynaklarla birlikte kullanıldığında daha yararlı olacaktır. Bunu gerçekleştiren öğretmenler, Bilgi Çağı insanı olarak yetiştirmeleri beklenen öğrencilerine öğrenmeyi öğrenmede model olabileceklerdir. Bu kitabın oluşturulmasında pek çok kimsenin emeği vardır. Bunların başında elbette bölüm yazarları gelmektedir. Bu nedenle, öncelikle Yard. Doç. Dr. İsmail H. Acun, Yard. Doç. Dr. Hamza Akengin, Yard. Doç. Dr. Bahri Ata, Dr. Nurdan Z. Baysal, Yard. Doç. Dr. İsmail H. Demircioğlu, Yard. Doç. Dr. Ahmet Doğanay, Yard. Doç. Dr. Mehmet Gültekin, Yard. Doç. Dr. Yücel Kabapınar, Dr. Gülin Karabağ, Prof. Dr. Satılmış Tekindal, Doç. Dr. Tuğba Yanpar, Prof. Dr. Şefik Yaşar, Doç. Dr. Selma Yel e teşekkür ediyorum. Editasyona katkıda bulunan araştırma görevlileri Hıdır Karaduman, Gül Tuncel ve Ahmet Katılmış a da teşekkür borçluyum. Bu kitabın tüm oluşum evrelerini benimle yaşamak zorunda kalan, daha önceki çalışmalarımda olduğu gibi yine zamanlarını çaldığım eşim ve çocuklarıma ve nihayet PegemA ailesine de teşekkürlerimi sunuyorum. Kitabın çocuklarımızın daha iyi bir geleceğe kavuşmalarına katkıda bulunması dileğiyle Prof. Dr. Cemil ÖZTÜRK Editör iii

4 EDİTÖR/YAZARLAR VE KURUMLARI Yazar İsmail H. Acun, Yard. Doç. Dr. Hamza Akengin, Yard. Doç. Dr. Bahri Ata, Yard. Doç. Dr. Nurdan Z. Baysal, Dr. İsmail H. Demircioğlu, Yard. Doç. Dr. Ahmet Doğanay, Yard. Doç. Dr. Mehmet Gültekin, Yard. Doç. Dr. Yücel Kabapınar, Yard. Doç. Dr. Gülin Karabağ, Dr. Cemil Öztürk, Prof. Dr. Satılmış Tekindal, Prof. Dr. Tuğba Yanpar, Doç. Dr. Şefik Yaşar, Prof. Dr. Selma Yel, Doç. Dr. Kurum Uşak Üniversitesi Uşak Eğitim Fakültesi Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih Eğitim Fakültesi Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Kocaeli Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi iv

5 v

6 İÇİNDEKİLER Önsöz...iii Editör/Yazarlar ve Kurumları...v İçindekiler...vii 1. BÖLÜM HAYAT BİLGİSİ: TOPLUMSAL VE DOĞAL YAŞAMA BÜTÜNCÜL BİR BAKIŞ Nurdan Z. Baysal (ss: 1-19) Hayat Bilgisi Dersinin Tanımı...2 Hayat Bilgisi Dersinin Kapsamı...3 Hayat Bilgisi Dersinde Bilginin Yapı Taşları...5 Batı Ülkelerinde Hayat Bilgisi Geleneği...6 Türkiye de Hayat Bilgisi Geleneği...9 Hayat Bilgisi Öğretiminde Yararlanılabilecek Yaklaşımlar...13 Etkili Hayat Bilgisi Öğretimi İçin Bazı Öneriler...14 Özet...16 Kaynakça BÖLÜM SOSYAL BİLGİLER: TOPLUMSAL YAŞAMA DİSİPLİNLERARASI BİR BAKIŞ Cemil Öztürk (ss: 21-50) Giriş...22 Sosyal Bilgilerin Tanımı...23 Sosyal Bilgiler Öğretimine Farklı Yaklaşımlar...24 Sosyal Bilgiler Öğretiminin Amaçları...27 Sosyal Bilgilerde İçerik: Kapsam ve Düzen...33 Sosyal Bilgiler ve Sosyal Bilimler...38 Sosyal Bilgiler Geleneği...43 Özet...48 Kaynakça...49 vi

7 3. BÖLÜM HAYAT BİLGİSİ ÖĞRETİM PROGRAMI Gülin Karabağ (ss: 51-69) Giriş...52 Programın Vizyonu...53 Programın Temel Yaklaşımı...53 Programın Yapısı...57 Özet...67 Kaynakça BÖLÜM SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİM PROGRAMI Bahri Ata (ss: 71-83) Giriş...72 Programın Vizyonu...72 Programın Temel Yaklaşımı...73 Programın Yapısı...74 Özet...83 Kaynakça BÖLÜM ETKİLİ VE ANLAMLI ÖĞRENME İÇİN KURAMSAL YAKLAŞIMLAR VE YAPILANDIRMACILIK Tuğba Yanpar (ss: ) Giriş...86 Öğrenme Kuramları...86 Yapılandırmacılık...88 Temel Öğrenme İlkeleri Özet Kaynakça vii

8 6. BÖLÜM ANLAMLI ÖĞRENME İÇİN ETKİLİ ÖĞRETİM STRATEJİLERİ Şefik Yaşar-Mehmet Gültekin (ss: ) Giriş Sosyal Bilgiler Öğretiminde Kullanılan Belli Başlı Stratejiler Sosyal Bilgiler Öğretiminde Kullanılan Belli Başlı Yöntem ve Teknikler Özet Kaynakça Ek: Ötekinin Penceresinden Duruma Bakmanın Aracı ve Bir Öğretim Yöntemi Olarak Empati / Yücel Kabapınar BÖLÜM KAVRAM GELİŞTİRME VE ÖĞRETİMİ Selma Yel (ss: ) Giriş Kavramsal Çerçeve Kavram Geliştirmenin Alt Yapısı: Verileri Yorumlama, Karşılaştırma ve Sınıflama..154 Kavram Geliştirmenin Öğretimi Genelleme ve Öğretimi Özet Kaynakça BÖLÜM ETKİN VATANDAŞLIK İÇİN DÜŞÜNME BECERİLERİNİN ÖĞRETİMİ Ahmet Doğanay (ss: ) Giriş Niçin Düşünme Becerileri? Düşünmenin Anlamı ve Boyutları Düşünme Beceri ve Süreçlerinin Öğretimi Özet Kaynakça viii

9 9. BÖLÜM ZAMAN VE MEKANA İLİŞKİN BECERİLERİN ÖĞRETİMİ İsmail Hakkı Demircioğlu-Hamza Akengin (ss: ) Giriş Zaman, Kronoloji, Değişim ve Sürekliliği Algılama Mekânı Algılama Gözlem Becerisi Kaynakça BÖLÜM DEĞERLER EĞİTİMİ Ahmet Doğanay (ss: ) Giriş Temel Kavramlar Değerleri Niçin Öğretmeliyiz? Hangi Değerleri Öğretmeliyiz? Değerler Ne Zaman, Nerede ve Kim Tarafından Kazandırılmalıdır? Değer Eğitimi Yaklaşımları Özet Kaynakça BÖLÜM SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNDE ARAÇ-GEREÇ KULLANIMI Şefik Yaşar-Mehmet Gültekin (ss: ) Giriş Yapılandırmacı Öğretme Öğrenme Süreci ve Araç Gereç Kullanımı Öğretimde Araç Gereç Kullanmanın Yeri ve Önemi Sosyal Bilgiler Öğretiminde Kullanılabilecek Araç Gereçler Öğretim Araç Gereçlerinin Seçiminde ve Kullanımında Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar Sosyal Bilgilerde Araç Gereçlerin Etkili Kullanımı Özet Kaynakça ix

10 12. BÖLÜM BİLGİSAYAR DESTEKLİ ÖĞRETİM UYGULAMALARI İsmail H. Acun (ss: ) Giriş Bilgi ve İletişim Teknolojileri ve Bilgisayar Destekli Öğretim Öğrenme/Öğretme İçin Yazılımlar: Seçimi ve Etkin Kullanımı Yapılandırmacılık Çerçevesinde İnternet in Etkin Kullanımı İnternet Ortamında Etkileşim Özet Kaynakça BÖLÜM YENİ ÖĞRENME ANLAYIŞININ IŞIĞINDA SOSYAL BİLGİLER DERS KİTAPLARI Yücel Kabapınar (ss: ) Giriş Ders Kitapları Neden Önemlidir? Öğrenme Anlayışları Açısından Eski ve Yeni Sosyal Bilgiler Ders Kitapları Öğretim Programları Açısından Eski ve Yeni Sosyal Bilgiler Ders Kitapları Eski ve Yeni Sosyal Bilgiler Ders Kitapları: Değişimi Anlamak Ders Kitabının Tamamlayıcısı Olarak Öğrenci Çalışma Kitabı Zihinlerdeki Nedenlerin Niçinlerin Yanıt Anahtarı Olarak Öğretmen Kılavuz Kitabı.359 Özet Kaynakça BÖLÜM ETKİLİ VE ANLAMLI ÖĞRENME İÇİN YOL HARİTASI OLUŞTURMA: ÖĞRETİMİ PLANLAMA Şefik Yaşar (ss: ) Giriş Öğretim Etkinliklerini Planlamanın Önemi Öğretimin Planlanmasında Gereksinim Duyulan Bilgiler Planlama Türleri Öğretim Ünitelerinin Planlanması x

11 Türkiye de Öğretimde Kullanılan Planlar Bir Ders Planının Yeterliliğinin Sınanması Örnek Ders Planı Örnek Etkinlik Kartları ve Çalışma Yaprakları Özet Kaynakça BÖLÜM HAYAT BİLGİSİ VE SOSYAL BİLGİLER DERSLERİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Satılmış Tekindal (ss: ) Giriş Alternatif Ölçme Yaklaşımları Geleneksel Sınav Türleri Kazanımlar, İçerik ve Soruları Değerlendirme Geliştirme Etkinlikleri Kaynaklar xi