KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK: BİR ALAN ÇALIŞMASI

T.C KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK: BİR ALAN ÇALIŞMASI ALİ SAMED ULU YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL 2007

T.C KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK: BİR ALAN ÇALIŞMASI DANIŞMAN Yrd. Doç. Dr. MUSTAFA TAŞLIYAN ALİ SAMED ULU YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL 2007

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK: BİR ALAN ÇALIŞMASI ALİ SAMED ULU YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No : Bu Tez 15/08/2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Yrd.Doç.Dr. Mustafa TAŞLIYAN Doç.Dr.İsmail BAKAN Doç.Dr.Muhsin KAR DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof.Dr. A. Hamdi AYDIN Enstitü Müdür Vekili Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK: BİR ALAN ÇALIŞMASI ALİ SAMED ULU Danışman :Yrd.Doç.Dr.Mustafa TAŞLIYAN Yıl : 2007, Sayfa:144 Jüri :Yrd.Doç.Dr.Mustafa TAŞLIYAN :Doç.Dr.İsmail BAKAN :Doç.Dr.Muhsin KAR Bu yüksek lisans tezinin amacı, ülkemizdeki Kurumsal Sosyal Sorumluluk (KSS) kavramını, bu kavram üzerine yürütülen önceki çalışmaları ve KSS nin yöneticiler açısından ne anlama geldiğini açıklamak, firmaların gelecekte yapmayı planladıkları KSS politikalarını ortaya koymak, yapılan uygulamalar eşliğinde sorunları tespit etmek ve bunlara yönelik çözüm önerileri sunmaktır. Çalışma, Teorik ve Uygulama olmak üzere iki temel kısımdan oluşmaktadır. Teorik kısımda, genel olarak Sorumluluk, Sosyal sorumluluk ve son olarak Kurumsal Sosyal Sorumluluk kavramları anlatılmış, Dünyadan ve Türkiye den örnekler verilmiştir. Uygulama kısmında ise, Adana, Adapazarı ve Kahramanmaraş illerindeki işletmeler arasından tesadüfi örnekleme yöntemiyle seçilen 30 işletmede çalışan 30 yönetici üzerine anket uygulanmış ve analiz elde edilmiştir. Elde edilen veriler üzerinde SPSS ile çeşitli analizler yürütülmüştür. Elde edilen bulgular firmaların Sosyal Sorumluluk konusunda yaptıkları projelerin yetersiz, ülkemizdeki yöneticilerin ise bu konuda bilinçsiz olduğunu, KSS uygulamalarının büyük bir bölümünün gönüllü şekilde yapılmadan sadece tanıtım ve iletişim aracı olarak kullanıldığını ortaya koymaktadır. Bu çalışma son olarak yukarıda belirtilen sorunlara öneriler getirilerek tamamlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Sorumluluk, Sosyal Sorumluluk, Kurumsal Sosyal Sorumluluk, Hayırseverlik. I

DEPARTMENT OF BUSINESS ADMINISTRATION INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA THESIS CORPERATE SOCIAL RESPONSIBILITY: A CASE STUDY ALİ SAMED ULU Supervisor : Asst. Prof.Dr. Mustafa TAŞLIYAN Year : 2007, Pages: 144 Jury : Asst. Prof.Dr. Mustafa TAŞLIYAN : Assoc.Prof.Dr. İsmail BAKAN : Assoc.Prof.Dr. Muhsin KAR The aim of this master thesis is to explain notion of Corporate Social Responsibility (CSR), previous studies about it and views of managers of CSR, to introduce plans of the magers about their CSR policies, to determine the problems and and finally to offer solutions. This study is basically composed of two sections as Theory and Fieldwork. In theory section, the concept of responsibility, social responsibility, corporate social responsibility and finally sampels of global world and Turkey has been dwelled upon. In Fieldwork section, 30 surveys are applied to the managers of 30 firms located in Adana, Adapazarı ve Kahramanmaraş with the method of random sampling. Various analysis are applied on data. Findings basically stress the insufficient number and concept of projects about social responsibility and unconscious attitudes of the managers towardas these projects, and show that a great mojarity of corporate social responsibility projects are carried out unwillingly and are used as only for publicity and communication media. This study is finally completed with a number of solutions offered towards these problems. II

Keywords: Responsibility, Social Responsibility, Corporate Social Responsibility, Charity. III

ÖNSÖZ Kurumsal sosyal sorumluluk kavramının günümüz globalleşen dünyasında hızla yaygınlaştığı ve önem kazandığı dikkat çekmektedir. Ülkemizde de bu kavram doğrultusunda çeşitli çabalar ve güzel örnekler olmasına rağmen, bu konunun sistematik olarak ele alınmadığı gözleniyor. Kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetleri Türk işletmelerinin dünya kalitesinde faaliyette bulunabilmeleri ve artan rekabet ortamına ayak uydurup dünyadaki trendlerin öncüleri arasında yer alabilmelerine önemli ölçüde katkıda bulunacağı düşünülmektedir. Bu bağlamda, bu çalışmanın hem literatüre sağlayacağı katkı hem de bu konuyla ilgilenen firma yöneticileri açısından faydalı olacağı düşünülmektedir. Bu çalışmamda bana maddi manevi destek veren ve her konuda yardımlarını esirgemeyen değerli danışman hocam Yrd.Doç.Dr. Mustafa TAŞLIYAN a ve bunun yanı sıra lisans döneminden itibaren bilgi ve tecrübelerinden faydalandığım değerli hocalarım Doç.Dr. İsmail BAKAN, Doç.Dr. Muhsin KAR, Prof. Dr. Adnan ÇELİK, Yrd.Doç.Dr. Nusret GÖKSU, Araş. Gör. Dr. Bülent ÖZ e ve Ö. Okan FETTAHLIOĞLU hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim. Gece gündüz demeden tez konusunda bana yardımcı olan değerli çalışma arkadaşım Araştırma Görevlisi Serkan ŞAHİN e, her zaman yanımda olan İşletme Bölümündeki değerli hocalarıma ve son olarak birlikte geçireceğimiz vakti çaldığım aileme ve arkadaşlarıma teşekkür ederim. IV

İÇİNDEKİLER ÖZET...I ABSTRACT...II ÖNSÖZ... III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGELER DİZİNİ...VII ŞEKİLLER DİZİNİ...VII 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 3 3. SORUMLULUK KAVRAMI... 4 4. SOSYAL SORUMLULUK KAVRAMI... 9 4.1. Sosyal Sorumluluk Tanımları... 9 4.2. Sosyal Sorumluluğun Tarihsel Gelişimi... 10 4.3. Sivil Toplum Kavramı... 11 4.3.1. Sivil Toplum Düşüncesi... 11 4.3.2. Tarihi Gelişimi... 13 4.4. Sivil Toplum Kuruluşları... 14 4.4.1. Sivil Toplum Kuruluşlarına İlişkin Tanımlar... 14 4.4.2. Sivil Toplum Kuruluşlarının Temel Özellikleri ve İşlevleri... 15 4.4.3. Dünyadaki Sivil Toplum Kuruluşlarına Genel Bir Bakış... 18 4.4.3.1. Avrupa Birliği nin Sivil Toplum Kuruluşlarına Bakışı... 18 4.4.3.2. Amerika Birleşik Devletlerinin Sivil Toplum Kuruluşlarına Bakışı... 19 4.4.4. Türkiye deki Sivil Toplum Kuruluşları... 19 5. KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK... 22 5.1. Sürdürülebilir Kalkınma, Halkla ilişkiler ve Sosyal Pazarlama... 22 5.1.1. Etik Kavramı... 22 5.1.2. Sürdürülebilir Kalkınma... 22 5.1.3. Halkla İlişkiler... 25 5.1.4. Sosyal Pazarlama... 26 5.1.4.1. Sosyal Pazarlama Kavramı... 26 5.1.4.2. Sosyal Pazarlamanın Bilinen Pazarlama Kavramından Farkı... 27 5.2. Kurumsal Sosyal Sorumluluk (KSS) Tanımları... 27 5.3. Kurumsal Sosyal Sorumluluğun Tarihçesi... 32 5.4. Kurumsal Sosyal Sorumlulukla İlgili Görüşler... 33 5.4.1. Milton Friedman ve Ekonomik Sorumluluk Görüşü... 33 5.4.1.1. Paydaş Sosyal Sorumluluğu... 34 5.4.1.2. Harcama Tercihi Görüşü... 35 5.4.2.. Kurumsal Sosyal Sorumlulukla İlgili Diğer Görüşler... 35 5.5. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Modelleri... 41 5.5.1. Dört Boyutlu Sosyal Sorumluluk Modeli... 41 5.5.2. Davis in Sosyal Sorumluluk Modeli... 42 5.5.3. Sosyal Sorumluluk Alanlarının Sınırlandırılması Modeli... 43 5.5.4. Sosyal Performans Modeli... 43 5.5.5. Sosyal Duyarlılık Modeli... 44 5.5.6. Preston ve Post un Bütünleşik Sosyal Sorumluluk Modeli... 45 5.5.7. Üç Aşamalı Sosyal Sorumluluk Modeli... 46 5.5.7.1. Kar Maksimizasyonu Dönemi... 46 V

5.5.7.2. Vekalet Yaklaşımı... 47 5.5.7.3. Yaşam Kalitesi Yaklaşımı... 48 5.5.8. Philip Kotler in 6 Seçenek Modeli... 48 5.6. Şirketlerin Geleceği Açısından KSS i Önemli Kılan Nedenler... 50 5.7. KSS Piramidi... 51 5.8. Şirketlerin Sorumlu Olduğu Alanlar... 52 5.8.1. Ekolojik Çevreye Karşı Sorumluluk... 52 5.8.1.1. Çevre Yönetimi... 53 5.8.1.2. Çevre Yönetiminin Şirket Yapısında Yaptığı Yenilikler... 54 5.8.2. Sosyal Çevreye Karşı Sorumluluk... 55 5.8.3. Çalışanlara Karşı Sorumluluk... 56 5.8.4. Yatırımcılara Karşı Sorumluluk... 57 5.8.5. Siyasal Sisteme Karşı Sorumluluk... 58 5.8.6. Sağlık ve Refahla İlgili Sorumluluk... 59 5.8.7. Demokrasi ve İnsan Hakları İle İlgili Sorumluluk... 60 5.9. KSS Süreci... 61 5.10. Şirketlerde KSS Faaliyetleriyle Sorumlu Olanlar... 62 5.11. Kurumsal Yönetim Sistemi (Corporate Governance)... 63 5.12. Kurumsal Sosyal Sorumluluğun Firmaya Verebileceği Zararlar... 65 5.13. KSS Ölçümü... 66 5.14. Uluslar Arası ve Ulusal Standartlar... 68 5.14.1. Caux Prensipleri... 68 5.14.2. Birleşmiş Milletler Küresel Sözleşmesi... 68 5.15. Uluslar Arası ve Ulusal Standardizasyon Belgeleri... 71 5.16. Dünya daki Kurumsal Sosyal Sorumluluk Örnekleri... 74 5.17. Türkiye deki Kurumsal Sosyal Sorumluluk Örnekleri... 78 6. KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK ÜZERİNE BİR UYGULAMA... 82 7. SONUÇ ve ÖNERİLER... 102 KAYNAKLAR... 108 EK:ANKET FORMU... 117 ÖZGEÇMİŞ VI

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1. STK Tipleri ve İllere Göre Dağılımı... 21 Çizelge 5.1. Mükemmelliğin Sekiz Temel Kavramı ve Yararları... 38 Çizelge 5.2. Uluslararası Organizasyonlar Tarafından Başlatılan ve Sürdürülen Başlıca Kurumsal Sosyal Sorumluluk Girişimleri ve Yayınlanan Bildirgeler... 69 Çizelge 5.3. Şirketlerin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Skorları... 77 Çizelge 5.4. 2006 nın En Başarılı On Projesi... 81 Çizelge 6.1. Anket Yapılan Kişilerin Yapılan Yardımlara İlişkin Görüşleri ve İllere Göre Dağılım... 90 Çizelge 6.2. Katılımcıların SS Projelerinde Görev Yapmış Kişileri Tercih Etme Yüzdelerinin İllere Göre Dağılımı... 93 Çizelge 6.3. Fabrika ve Ürünle İlgili Genel Bilgi Sorularına Verilen Cevaplara İlişkin Yüzdeler ve İllere Göre Dağılım... 94 Çizelge 6.4. Firmaların Filtre Bulundurma ve Tedarikçi Firmalara İlişkin Görüşleri... 97 VII

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.1. Sivil Toplum Kuruluşlarının Dağılımı... 16 Şekil 4.2. Türkiye deki Sivil Toplum Kuruluşlarının Dağılımı... 21 Şekil 5.1. Kurumsal Vatandaşlık Profili... 40 Şekil 5.2. KSS Piramidi... 51 Şekil 5.3. Şirketlerin Sorumlu Davranıp Davranmadıklarını Tespit Edebilenlerin Yüzdelerinin Ülkelere Göre Dağılımı... 64 Şekil 5.4. Farklı Şirketlerin Farklı Alanlarda Sorumluluk Projeleri Yürütmelerine Olan Bakış Açısı... 65 Şekil 5.5. ISO 14001 Belgesi... 73 Şekil 5.6. TSE Uygunluk Belgesi... 74 Şekil 6.1. Katılımcıların Çalıştığı Sektörlerin İllere Göre Dağılımı... 84 Şekil 6.2. Katılımcıların Cinsiyetlerinin İllere Göre Dağılımı... 84 Şekil 6.3. Katılımcıların Yaşlarının İllere Göre Dağılımı... 84 Şekil 6.4. Katılımcıların Toplam Çalışma Sürelerinin İllere Göre Dağılımı... 85 Şekil 6.5. Katılıcıların Eğitim Durumlarının İllere Göre Dağılımı... 85 Şekil 6.6. Firmalardaki Toplam Çalışan Sayısının İllere Göre Dağılımı... 86 Şekil 6.7. Firmaların Yıllık Ciro Tutarlarının İllere Göre Dağılımı... 86 Şekil 6.8. Katılımcıların Üyesi Oldukları STK Sayılarının İllere Göre Dağılımı... 86 Şekil 6.9. Katılımcıların Üyesi Oldukları STK ların Karar Alma Organlarında Görev Alma Oranları ve İllere Göre Dağılımı... 87 Şekil 6.10. Katılıcıların Üyesi Oldukları STK larda Projelere Katılma Yüzdeleri ve İllere Göre Dağılımı... 87 Şekil 6.11. Katılımcıların Üyesi Oldukları STK ların Yeni Üye Kazanmasındaki Rolleri ve İllere Göre Dağılımı... 88 Şekil 6.12. STK lara Ayni veya Nakdi Yardımda Bulunma Yüzdeleri ve İllere Göre Dağılımı... 88 Şekil 6.13. Yapılan Yardımların Geri Dönüşümüne İlişkin Görüşler ve İllere Göre Dağılımı... 89 Şekil 6.14. Katılımcıların Son 1 Ay İçerisinde STK lardan Ne Kadar Yardım Talebi Geldiğine Yönelik Görüşlerinin İllere Göre Dağılımı... 91 Şekil 6.15. Katılımcıların Yardım Talebi Konusunda Düşünceleri ve İllere Göre Dağılımı... 91 Şekil 6.16. Anket Yapılan Kişilerin Yardım Talebini Değerlendirmesi Konusunda Düşünceleri Oranlarının İllere Göre Dağılımı... 92 Şekil 6.17. Katılımcıların STK ların Projelerinden Nasıl Haberdar Olduklarına İlişkin Yüzdeler ve İllere Göre Dağılım... 92 Şekil 6.18. Katılımcıların Ücretlerin Asgari Geçim Düzeyde Olması İle İlgili Görüşlerine İlişkin Yüzdeler ve İllere Göre Dağılım... 94 Şekil 6.19. Yerel Yönetimlerin Atıklar Konusunda Yardımcı Olması İle İlgili Görüşlere İlişkin Yüzdeler ve İllere Göre Dağılım... 96 Şekil 6.20. Firmaların SS Projeleri Gerçekleştirilmesi Gerektiğini Düşündükleri Çalışma Alanları... 97 Şekil 6.21. Firmaların SS Projeleri İçerisinde Yer Alma Konusundaki Düşünceleri... 97 Şekil 6.22. AB Sürecini Takip Yüzdeleri ve İllere Göre Dağılım... 98 Şekil 6.23. Katılımcıların STK ve AB Arasındaki İlişkilere Bakış Açıları... 98 Şekil 6.24. Çalışma Koşullarının Yeterliliği ve İllere Göre Dağılımı... 99 Şekil 6.25. STK İle Ülke ve Bölgeler Açısından İlişkiler, Gelecek Tahminleri ve İllere Göre Dağılım... 100 VIII

GİRİŞ A. Samed ULU 1. GİRİŞ Küreselleşmenin bir getirisi olarak günümüzde bilgiye ulaşım kolaylaşmakla beraber, artık insanlar olumlu olumsuz bütün haberleri her an görebilmekte ve buna anında tepkiler verebilmektedirler. Yaşanan doğal afetler, gittikçe arası açılan kişi başına düşen gelirler, yeni yeni gün yüzüne çıkan hastalıklar ve terör olaylarının hızla artması sonucunda, insanların bu olaylara tepki göstermeyen firmaların mal ve hizmetlerini almayarak cezalandırdıklarını görmekteyiz. Bu sebeple firmalar istekli olmasalar bile firma geleceği açısından bu maliyetlere katlanmaktadırlar. Bazı profesyonel yöneticiler bu maliyetin aslında uzun dönemli bir yatırım olduğunun farkına varmaya başladılar. Çünkü sürdürülebilirlik kavramı ile firmalarını gelecek nesillerine daha sağlam bir biçimde devretme, daha sağlıklı ve yaşanılabilir bir çevrede hayatlarını idame ettirme düşüncesi hızla gelişmektedir. Sermayelerini her geçen gün büyüten firmalar, sadece nokta atışı projelerle, Sivil Toplum Kuruluşları (STK) ve halkın gözünü boyayacağı etkinlikler yapmamalıdır. Kurumsal Sosyal Sorumluluk (KSS) denildiğinde fabrika yeri seçimi, işe alımlar, işçi özlük haklarının tam kullandırılması, hammadde alımı, atıkların denetimi, ürünün KSS standartlarına uygun olması, mamulün paketinin üzerinde yararlı bilgiler olması, firma çalışanlarının, sosyal sorumluluk projelerinin içerisinde bulunması, muhasebe uygulamalarının mevzuata göre yapılması, şirket karından yıllık belirli bir miktar paranın hayır işlerine ayrılması gibi unsurlar eksiksiz olarak yapılması anlaşılmalı ve üretimin her aşamasında toplum ve çevre haklarının gözetilmesi istenmektedir. Kurumsal Sosyal Sorumluluk kavramının yayılmasının bir sebebi olarak ta Sivil Toplum Kuruluşlarının hızla büyümesi gösterilebilir. Çünkü artık binlerce gönüllü üyesi olan STK lar hem devlet hem de şirket politikalarını etkileyebilmektedirler. Şirketler, her attıkları adımda STK lar tarafından sözleşmesiz bir denetleme yapıldığının farkındadırlar. STK ların yaratabileceği kamuoyu baskısı şirketlerin (yaşandığı üzere) batmasına yol açabilmektedir. Bu çalışmada öncelikle daha önce KSS ile ilgili yapılmış çalışmalar hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Daha sonra sorumluluk kavramı üzerinde durularak, sorumluluk kavramının ne olduğu, ilk ne zaman kullanıldığı, insanlar üzerindeki etkileri incelenmiştir. Bu inceleme sosyoloji, psikoloji, sosyal psikoloji ve toplum bilimi yardımı ile açıklanmıştır. Sorumluluk kavramından sonra, sosyal sorumluluk nedir sorusunun cevabı aranmıştır. Sosyal sorumluluk kavramını daha iyi anlayabilmek için sivil toplum kavramı açıklanmaya çalışılmış ve buradan şirketlerin KSS kampanyalarını genelde birlikte yürüttüğü ve demokrasinin vazgeçilmez bir parçası olan sivil toplum örgütlerine geçilmiştir. Sivil toplum örgütlerinin tanımı, tarihçesi, temel özellikleri ve son olarak dünya ve Türkiye örnekleri incelenmiştir. Sorumluluk ve sosyal sorumluluk kavramlarını açıkladıktan sonra asıl konumuz olan Kurumsal Sosyal Sorumluluk kavramı ana hatları ile açıklanmıştır. İlk önce konunun daha rahat anlaşılabilmesi için; etik, sürdürülebilir kalkınma, halkla ilişkiler ve sosyal pazarlama konularına değinilmiş, tanımı ve tarihçesi anlatıldıktan sonra ilk olarak KSS ile ilgili görüşlere değinilmiş bunu takiben KSS modelleri anlatılmıştır. KSS u şirketler için önemli kılan nedenler, KSS süreci, şirketlerin sorumlu olduğu 1

GİRİŞ A. Samed ULU alanlar, şirkete verebileceği zararlar, KSS ölçümü, dünya ve Türkiye örnekleri ile konu bitirilmiş, yani genel olarak teorik anlatılardan yola çıkarak sektörde bu konuda yapılan çalışmalar, yine bu konu hakkında politika ve düşünceler araştırılmıştır. Son olarak konuyu daha iyi açıklayabilmesi için anket çalışması yapılmıştır. Anket çalışması Adana, Adapazarı ve Kahramanmaraş illerinde 30 firma ve 30 çalışanla ile birebir yapılmış ve sonuçlandırılmıştır. 2

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR A. Samed ULU 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Bu bölümde Dünya ve Türkiye de sınırlı sayıda yapılan önceki çalışmalardan ulaşılabilen örneklere yer verilmiştir. Bu bağlamda incelenebilecek ilk örnekte, Schwartz ve Carroll (2003), Carroll tarafından 1979 yılında yapılan KSS bölümlendirmesini yenileyerek isteğe bağlı bileşeni etik ve ekonomik KSS bileşenleri içerisine katmış ve bu bileşen kapsamında gerçekleştirilen faaliyetlerin uzun dönemli kar amaçlı olduklarını belirtmiştir. Bu tartışma sonucunda, Avrupa ve ABD de çeşitli araştırmalar gerçekleştirilmiş, benzeri sonuçlar ile karşılaşılmıştır. Diğer bir örnekte ise, gelişmekte olan ülkelerde gerçekleştirilen KSS faaliyetlerinin neden ve sonuçlarının gelişmiş ülkelerden farklılık gösterdiğini açıklayan Zarkada-Fraser vd. (1999) ve Küskü, Zarkada-Fraser ın (2004) çalışmaları, Ararat ın (2003) KSS üzerine kültür ve toplum yapısının etkisini araştırdığı çalışma, Ite nin (2004) gelişmekte olan ülkelerde KSS nin toplumu geliştirdiğine dair ipuçları verdiği araştırma ve son olarak da İngiltere Uluslararası Gelişim Birimi nin (Department for Internation Development, UK) KSS nin gelişmekte olan ülkelerde yoksulluk giderici olduğuna dair çalışmaları farklı ülkelerdeki firmaların kurumsal sosyal sorumluluk vb. konularda farklı hareket edebileceklerini düşündürtmektedir. Bir diğer araştırmada ise, kavramsal olarak kurumsal sosyal sorumluluk ilk kez 1953 te yayımlanan H.Bowen in İşadamlarının Sosyal Sorumlulukları (Social Responsibilities of the Businessman) adlı kitabında yer almıştır. Bowen işadamlarının, toplumun değer ve amaçlarıyla örtüşen sosyal sorumluluk faaliyetlerle ilgilenmelerini savunmuştur. Kotler ve Lee (2006), Kurumsal Sosyal Sorumluluk adlı kitapta detaylı bir şekilde Kurumsal Sosyal Sorumluluğun yapılış şekillerini incelemiş, KSS un tanımlamasını yapmış, literatüre 6 yeni KSS modeli kazandırmış ve dünyadan seçtiği yapılmış en iyi Sosyal Sorumluluk projelerini bu 6 modele uyarlamıştır ve kitabında yer vermiştir. Ay (2003), İşletmelerde Etik ve Sosyal Sorumluluk kitabında kurumsal sosyal sorumluluk ve Etik konularını derinlemesine incelemiş ve çalışmanın sonunda işletme Sosyal Sorumluluğu: Ç.Ü. işletme bölümü lisans ve yüksek lisans öğrencileri ile Adana mali müşavirlerinin algılamaları üzerine bir araştırma isimli bir çalışma yapmıştır. 3

SORUMLULUK KAVRAMI A. Samed ULU 3. SORUMLULUK KAVRAMI Kurumsal sosyal sorumluluk konusuna başlamadan önce, sorumluluk kavramının tanımını yapmak daha sağlıklı olacaktır. Sorumluluk kişiden kişiye(örneğin kimi çalışana göre kendi çalışma alanı

SORUMLULUK KAVRAMI A. Samed ULU süperegolarının farklılığından ve öfkeyi işleyiş biçimlerinden kaynaklanır (http://www.psikiyatri-psikoloji.comsucluluk_pismanlik.htm). İnsan şahsiyetini meydana getiren unsurların başında soyaçekim geldiği iddia edilmekte bundan başka biyolojik faktörlerin rolünden bahsedilmekte üçüncü faktör olarak çevre olduğu anlatılmaktadır (http://www.forum.psikolojikdanisma.net). Bu yüzden sorumluluk kavramının farklı tanımları yapılmaktadır. Bu tanımlarda Türk Dil Kurumu Kişinin kendi davranışlarını veya kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi, sorum, mesuliyet olarak tanımlamıştır (httpwww.tdk.gov.tr). Webster sözlüğünde sorumluluk kavramı birden çok, farklı, anlamlar içermektedir. Sorumluluk bir yandan bireyin üstlendiği iş veya göreve ilişkin hesap verme yeteneği olarak tanımlanırken, bir yandan da güvenilirlik ve itimat edilebilirlik özelliği olarak tanımlanmaktadır (Ay,2003:23). Başka bir tanımda da sorumluluk; "Bireyin uyum sağlaması, üzerine düşen görevleri yerine getirmesi ve kendine ait bir olayın başkaları üzerindeki etkilerinin sonuçlarını üstlenmesi, başkalarının haklarına saygı göstermesi ve kendi davranışının sonuçlarına sahip çıkabilmesi" olarak tanımlanmaktadır (http: //www.egitim.milliyet.com.tr). Diğer bir tanımda sorumluluk; Bir kimsenin kendi gereksinimlerini başkalarını da kendi gereksinimlerini karşılama yeteneğinden mahrum bırakmayacak şekilde karşılama yeteneğidir. Sorumluluk bir araya geldiklerinde başarılı kimliği oluşturan sevgi ve değere sahip olmaktır. Glasser, semptomların(belirtilerin) kişinin geçmişinden dolayı değil şu andaki yalnızlık ve başarısızlığından dolayı ortaya çıktığına inanmaktadır. Sorumlu bir davranışla gereksinimler başarılı bir şekilde karşılandığında semptomların ortadan kalkacağı düşünülür (http://www.psikolojisayfam.com). Herkesin yorum yazabildiği bir internet sitesinde de sorumluluk; Taşıyıp taşıyamayacağınız size sorulmadan, danışılmadan omuzlarınıza yüklenen görünmez yük olarak tanımlanmıştır (httpnedir.antoloji.comsorumluluk). Burada bir kısım insan tarafından sorumluluğun sevilmeyen bir olgu olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü sorumluluk taşıyan insanların mutlak yapması veya yapmaması gereken faaliyetler vardır. Psikoloji, sosyoloji ve sosyal psikoloji gibi bilim dalları sorumluluk kavramını yakından incelemektedir. Neden bu bilim dallarının sorumluluk duygusunu incelediğini anlayabilmek için, bu kavramların tanımlarına bir göz atmak gerekmektedir. Sosyolojide sorumluluk Toplum Bilimi veya sosyal olayların bilimi ya da sosyal örgütlenme ve sosyal değişimler bilimi olarak da bilinmektedir. Aslında sosyoloji, sosyal hayatımızda var olan sosyal gerçekleri (sosyal hadiseler ve olgular), insanların meydana getirdiği grupları, grupların davranışlarını ve sosyal kurumları olduğu gibi inceleyen pozitif bir sosyal bilim dalıdır. Bir başka ifadeyle, sosyoloji, bir takım varsayımlardan çok; var olan gerçekleri ortaya koymaya çalışan, sosyal gerçeğe eğilen bir ilimdir. Geniş anlamıyla sosyoloji, insanların birbirleriyle kurdukları sosyal münasebetleri, sosyal gruplar, kurumlar ve örgütler arasındaki münasebetleri, toplu eylem, toplu direniş gibi topluluk ve fert davranışlarını, değişik düzeylerde bütün sosyal etkileşim biçimlerini, sosyal yapı özelliklerini ve bu yapıda ortaya çıkabilecek değişme temayüllerini belirli bir yöntem dahilinde inceleyen, sosyal gerçekleri ve süreçleri sistematik ve bilimsel olarak mercek altına alan bir bilim dalıdır. 5

SORUMLULUK KAVRAMI A. Samed ULU Sosyoloji, hem insan davranışının yüz yüze etkileşim bağlamlarını (Mikro- Sosyoloji), hem de çok sayıdaki ve büyük ölçekli grupların, örgütlerin veya sosyal sistemlerin (Makro-Sosyoloji) özelliklerini inceler. Sosyoloji, fertten ziyade toplumun aynasıdır. İnsanın, sosyal diye vasıflandırabileceğimiz bütün davranışları, sosyolojinin ilgi alanına girmektedir. Her ne kadar insan ruhuna pek yakın olan ilgi alanlarını, değerleri ve duyguları ihtiva eden sorunları ele alıyorsa da, sosyoloji, bir şeyin iyiliği veya kötülüğü, uygunluğu veya uygunsuzluğu gibi hususlarda yargıda bulunmaktan uzak durmaya, yani tarafsız kalmaya gayret etmektedir (http://www.bilgiyurdu.net, 12.06.2007). Psikolojide sorumluluk: İnsan ve hayvan davranışlarıyla ve bilişsel süreçleriyle ilgilenir, 125 yıllık bir tarihi vardır. Dili iyi kullanma, araştırma, istatistiksel analiz ve empati (karşısındaki ile özdeşleşme)gibi bazı özel beceri ve yetenekleri gerektirir. Psikologlar iki önemli ilişki üzerinde çalışırlar: ilki, beyin ve davranış, ikincisi ise çevre ve davranış ilişkisidir. Psikologlar hem araştırmacı olarak gözlem, deney ve analiz gibi bilimsel yöntemleri izlemek hem de bilimsel bulguları uygulamak için yaratıcı olmak durumundadırlar. Psikologlar araştırma yaparak geliştirdikleri kuramları sınarlar ve araştırmalar sonucu ortaya çıkan yeni bilgileri uygulama alanında çalışanların kullanımına sunarlar. Ayrıca, bireylerin ve toplumların değişen gereksinimlerini karşılamak amacıyla yeni yaklaşımlar geliştirirler (http://www.genetikbilimi.com, 12.09.2006). Sosyal psikolojide sorumluluk: Psikoloji biliminin bir şubesi olarak daha fazla sosyal (toplumsal) davranış biçimleri üzerinde inceleme yapan, fert-toplum ve insanlar arası etkileşimini inceleyen, daha somut bir ifade ile, başka insanları nasıl algıladığımızı, bizim onlara, onların bize karşı nasıl tepki gösterdiklerini, sosyal durum ve ortamlarda bulunmaktan bizim ve başkalarının nasıl etkilendiğini inceleyen bir bilim dalıdır. Kısacası Sosyal Psikoloji; ferdin sosyal çevresi ile kültürel ortamı arasındaki korelasyonu (karşılıklı münasebeti) inceleyen bir bilim dalıdır. Kişinin, davranışlarının, hislerinin, dü

SORUMLULUK KAVRAMI A. Samed ULU ve(ya) sosyal dışı unsurları (dayanakları) inceleyen Sosyal Psikoloji, sosyal hadiselerin yapısında ve işleyiş süreçlerinde temel olan kanunlara ve kaidelere ulaşmayı hedeflemektedir (http://www.sosyalsiyaset.com, 10.05.2007). Sosyal psikologlar insanların birbirleri ile nasıl etkileşime girdikleri ve sosyal çevrelerinden nasıl etkilendikleriyle ilgilenirler. Bireyleri, grupları ve grup davranışını, tutumları, önyargıları ve bunların oluşumu ile değişimini incelerler (http://www.psychology.hacettepe.edu.tr, 15.08.2007). Psikoloji, sosyoloji ve sosyal psikolojinin tanımlarını incelediğimizde, bu bilimlerin hepsinin ortak noktası insan davranışları olduğunu görmekteyiz. Fakat bu bilimler sadece insan davranışlarını inceler, tahlil eder ve yorumlar. Açacak olursak bu bilimler, insanlara etik davranış kurallarını anlatmaz yalnızca insanların yaşadığı durumlar karşısında ne tür tepkiler verdiğini araştırır.

SORUMLULUK KAVRAMI A. Samed ULU uyarak benliklerini bir dereceye kadar korurken, bir bölümü de tıpkı canlı organizmalar gibi etkinliği ve diriliğini zamanla yitirerek gün gelir ortadan kalkarlar. Gelenek: Gelenekler geniş anlamıyla bir kuşaktan ötekine geçirilebilen bilgi, tasarım, boş inanç, yaşantı biçimi; daha geniş anlamıyla maddi olmayan kültürdür. Dar anlamda ise, kuşaklar boyunca bir toplumun örneğin kutsal yada politik işleri gibi önemli konulardaki görüşlerdir. Gelenekler sözlü ve yazılı olmak üzere iki bölüme ayrılırlar. Tıpkı adetler gibi, ama onlardan daha güçlü olarak toplumsal yaşamın düzenlenmesinde ve denetlenmesinde önemli rol oynarlar. Nitelikleri bakımından genellikle tutucu olan gelenekler aile, hukuk, din ve politika gibi toplumsal kurumlar üzerinde etkilidirler; bilim ve sanat, geleneklerin daha az etkisi altındadırlar. Bireyin bağlı bulunduğu grubun yada toplumun geleneklerine karşı çıkması, bu karşı çıkışın derecesine göre bireyin toplulukça aforozundan saldırıya uğramasına, hor görülmesinden alaya alınmasına kadar genişleyen tepki türlerinde biçimlenir. Geleneklerin tıpkı örfler gibi yasalarla belirlenmiş türleri vardır. Yasa, geleneklere ve onlara aykırı davranışlar için verilecek olan cezaları bir ölçüye sokmaya çalışır. Gelenekler, genellikle yasalardan çok daha geniş bir alanı yönetirler. Görenek: Göreneğin örfe, adete, geleneğe bakarak yaptırım gücü daha zayıftır. Örfteki yapılma zorunluluğu, adet ve gelenekteki yapılmalı özelliği görenekteki yapılabilme özelliğini alır. En yalın tanımıyla bir şeyi görüle geldiği gibi yapma alışkanlığı olan görenek, öteki sosyal alışkanlık gibi gerekli ve uygun görülenleri kapsar. Ama bunların mutlaka yerine getirilmesini istemez. Öteden beri yapıla gelmekte olan, fakat henüz adet durumunu kazanmamış olan bu davranış biçimlerine grubun, toplumun gelişmesin uygun yenilikler eklenir. Bunlar süreklilik kazandığı gibi, bir süre sonra ortadan kalkabilirler. Görenekler, günlük yaşantımızın gerekli gördüğü ilişkilerin düzenlenmesinde, bireyler arasındaki sürtüşmeleri azaltmakta, toplumsal ilişkilerin kolaylaşmasında, belirleyici rol oynarlar. Komşu ziyaretlerinde, hasta yoklamalarında alış-verişte, ortak taşıtlara inip binmede, tanışma ve tanıştırılmalarda nasıl davranılacağını belirleyerek ilişkilerin düzenli gitmesine yardımcı olurlar (http://www.discoverturkey.com). Bu kurallar sözlü olarak nesilden nesile aktarılmıştır. Yalnız bunun yanında yazılı olan sorumluluk kuralları da vardır. Yazılı sosyal sorumluk kurallarına örnek verecek olursak; Ana babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki arkadaşa, yolcuya, elinizin altındakilere iyilik edin. Şüphesiz, Allah kibirlenen ve övünen kimseleri sevmez. (Kuran, Nisa Suresi 36. ayet) Kuran da zekat verme konusu derinlemesine anlatılmış ve zengin olanın fakir olana yardım etmesi farz kılınmıştır. Bunun yanında çevreye zarar vermeme, insanları rahatsız etmeme, toplulukları yöneten kişilere yani gücü elinde bulunduran kuruma karşı gelmeme gibi daha birçok emir vardır. "'Bir kardeşin yoksullaşır, muhtaç duruma düşerse, ona yardım etmelisin(incil, Levliler, 25:35). 8

SOSYAL SORUMLULUK KAVRAMI A. Samed ULU 4. SOSYAL SORUMLULUK KAVRAMI Bu sorumluluk etiği her tür politik yargının haklılığının ve her eylemin meşruiyetinin de temelidir. Yani her eylem, insanların ortaklaşa sahip oldukları, dolayısıyla intersubjektif olan ortak duyuya (sensus communis) başvurarak yargılanacaktır ve bu ortak duyu aslında ortaklaşmalık üzerinde kurulu bir anlamlar topluluğudur ve ortak duyunun bildirdiği, kelimenin geniş anlamında etik olan, nihai amaç, daha anlamlı bir dünya kurmaktır. Yargılama yetisi ise, yurttaşı bir topluluk içine sokmakla kalmaz, onu insanlığa bağlar. Çünkü yargılama yetisine eşlik eden dünyaya karşı sorumluluk ilkesidir. Burada hemen, Arendt in sorumluluk ilkesinin sadece diğerine değil, bir çoğulluk olarak tüm diğerlerine karşı sorumluluk olduğunu ve bu anlamda yalnızca bizimle birlikte yaşayanlara karşı değil, bizden sonra yaşayacaklara karşı sorumlu olmayı içerdiğini söyleyelim. Bu nedenle sorumluluk yalnızca şimdi kategorisine bağlanmayan gelecek kategorisini de içeren bir modaliteye sahiptir. Çünkü yurttaş, yalnızca bir praksis topluluğu kurmak sorumluluğunda olan bir özne değil, aynı zamanda bu dünyayı mümkün en iyi dünya yapmakla sorumlu olan öznedir. Bu, ancak ve ancak, birlikte eylem içindeki yurttaşların her birinin kendi bakış açılarını tüm diğer bakış açılarını hesaba alarak tesis ettikleri bir ortak alanın yaratılmasıyla mümkündür (http://www.birikimdergisi.com, 11.09.2006). Hannah Arendt'in bu yaklaşımı sosyal sorumluluk düşüncesinin temellerini atmıştır. 4.1. Sosyal Sorumluluk Tanımları Kavram olarak sosyal sorumluluğun her dönemde geçerli olabilecek bir tanımını vermek oldukça güçtür. Çünkü sorumluluk kavramıyla beraber görev, yetki ve sorumluluk kavramları birlikte işleyen kavramlar olarak düşünülmekte ve bunların ilişki derecelerine bağlı olarak sorumluluk artıp azalmaktadır. Ayrıca içinde bulunulan zaman, toplum ve coğrafi yapıya bağlı olarak da sorumluluk anlayışı değişik şekillerde tanımlanabilmektedir. Bu şekilde çok sayıda etkene bağlı olarak kavram değiştiği için tam olarak bir tanım yapmak da güçleşmektedir. Ancak bu faktörlere rağmen literatürde çok sayıda tanım bulunmaktadır. Kavram olarak sorumluluk, belirlenen bir görevi yerine getirmek için o işi yapmakla mükellef olan bir kişinin uymak zorunda olduğu kurallar bütünüdür. Sorumluluk, başkalarını tanımak, onların değerlerine saygı göstermek; kısaca onların değerlerine saygı göstermek, onların varlığını kabullenmektir (Özüpek, 2005: 8 ). Kamu sektörü, özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarını bir araya getiren bir amaç için birlikte yaşamaya yönlendiren, olumlu sonuçlarını birlikte paylaştığımız çok önemli bir kavramdır (www.kssd.org 02.02.2007). Sosyal Sorumluluk STK ların sosyal çevresindeki sorunlara ve toplumsal baskılara tepki gösterme veya cevap verme kapasitesi olarak da tanımlanabileceği gibi, gerçekte birey ya da örgütle toplum arasındaki karşılıklı sosyal hareket ve karşılıklı etkileşim olarak tanımlanırken bir başka deyişle bir sosyal anlaşma ya da uzlaşma olarak kabul edilebilir. Sosyal sorumluluk, örgütün genel ve çalışma ahlakını, çevresindeki kişi ve kurumların beklentilerini ve yasaları dikkate alarak faaliyetlerinin toplumdaki etkisini ciddi bir şekilde değerlendirmesi sonucunda, sağlıklı bir toplumu oluşturmadaki toplumsal sorunların çözümünde katkı ve yardımları da içermektedir (Balkır, 2006: 583). 9