İSTANBUL TİClffiET ODASI Yayın No: 1986-13 KÜÇÜK İŞLETMELERİN YÖNETİM ve FİNANSMAN SORUNLARI İstanbul - 1986
İÇİNDEKİLER Sayfa No. SUNU Ş ÖN SÖZ I. GİRİŞ ve TARİHÇE................................. 1 II. KÜÇÜK İŞLETMELERİN TANIMI, ARAŞTIRMANIN AMACI ve HAREKET NOKTALARI............................. 6 III.PİLOT ANKET SONUÇLARI ve DEGERLENDİRİLMESİ... ll A. Pilot Anketin Amacı... ll B. Pilot Anket Soruları ve Alınan Cevaplar... 12 C. Pilot Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 26 IV. ANA ANKET SONUÇLARI ve DEGERLENDİRİLMESİ.... 28 A. Ana Anketin Amacı............................. 28 B. P1n2 Anket Soruları ve Alınan Cevaplar......... 29 V. SONUÇ............................................ 116 A. Yönetime İlişkin Sonuçlar... 116 B. Finansmana İlişkin Sonuçlar... 118
S U N U Ş Az gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomilerde önemli bir paya ve role sahip bulunan küçük işletmelerin dinamizminin, gerek Amerika ve gerekse Avrupa'da ticari ve ekonomik gündemde yeni bir olgu olarak ele alındığı ve sorunlarının tartışıldığı bilinmektedir. Ülkemizde sanayiin, ticaretin ve ekonominin tarihsel gelişiminde küçük işletmelerin önemli bir rolü vardır. Sözkonusu ekonomik faaliyetlerin büyük bir bölümü halen kendine has özellikleriyle veya gelişen ve değişen ekonomik hayata intibak eden küçük işletmeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Bir ekonomide hür teşebbüs gücünün artması ve buna bağlı olarak özel yatırımların gelişmesinde küçük işletmelerin varlığı ve rolü inkar edilemez. Günümüzde modern ve çağdaş işletmecilik teknikleri gelişmede öncü faktörlerden biri olurken, özellikle ülkemizde ve benzeri gelişen ülkelerde küçük işletmelerin önemi giderek artmaktadır. Bunu, teşvik mekanizmalarıyla gelişmiş ülkelerde dahi görmek mümkün bulunmaktadır. Ancak böylesine yoğunluğu ve önemi haiz küçük işletmelerin yönetiminin ve finansman sorunlarının da, gelişen işletmecilik zihniyeti arasında gözden uzak tutulmaması gerekir.
- VI - BÜtün bu hususlar dikkate alınarak,odamız'ca, ll0.000'i aşan üyelerimiz içinde önemli bir yere sahip küçük işletmeler üzerinde, özellikle yönetim ve finansman sorunlarıyla ilgili hususların tesbiti, çalışma programımızda öngör'ilmüştür. Bu amaçla gerçekleştirilen bu araştırmanın sonuçlarının küçük işletmelerle ilgili çalişma ve analiz yapan ilgililere katkıda bulunacağı, ayrıca küçük işletmelerin tespit edilen sorunlarına yönelik tedbirlerin alınarak ülkemizde bu alandaki boşluğu bir ölçüde gidereceği, alınacak ekonomik kararlara ve uygulamalara ışık tutacağı kanısındayız. Bu vesile ile araştırmanın gerçekleştirilmesinde katkıları bulunan Doç.Dr. Ahmet Serpil ve Doç.Dr.Oğuz Uras'a, PİAR Araştırma Limited Şirketi ilgilileri ile Etüd ve Araştırma Şubesi elemanıarına teşekkür ederiz. Genel Sekreter Dr. İsmail Özaslan
O N S O Z İstanbul Ticaret Odası'nın PİAR Araştırma Limited Şirketi'nin iştiraki ile önerdiği "Küçük İşletmelerin Yönetimi ve Finansman Sorunları" ile ilgili araştırmasının yürütülmesi ile görevlendirildiğimizde,konunun kapsamının genişliği ile gerekli bilgilerin doğru ve düzenli biçimde toparlanmsı, denetlenmesi ve yararlı bir rapor şekline dönüştürülmesinin, ancak piyasa düzenimizin iyi bir etüdü yapılarak gerçekleştirilebilineceğinin farkındaydık. Bu nedenle, kavramların yerlerine düzgün bir biçimde oturtulduğu tanımların yapılmasının akabinde, piyasanın sorulacak sorulara vereceği cevapların en yararlı biçimde olmasının gerçekleştirilmesine yönelik, iki dereceli bir anket düzeninin uygulanmasını önerdik. Gerek araştırmanın sahibi olan İstanbul Ticaret Odası, gerekse anket çalışmaları- nı yürütmeyi üstlenen PİAR Limited Şirketi yöneticileri önerimizi benimsediler ve yürekten yardımcı ve destek oldular. Elinizde tuttuğunuz bu çalışma,bu ilkelerin ışığında, tüm katkısı olanların gayretlerinin en üst düzeydeki iştiraklarıyla altı ay sü_;ı:-dü. Tariflerin yapılmasının zor olduğu ortamlarda, aıaştırmaların gerçekçi sonuçlar vermesi aslında son derece güçtür; ancak, yukarıda da ifade etmeye çalıştığımız gibi, araştırmanın başarısından sorumlu olan üç mihrak, İstanbul Ticaret Odası yetkilileri, PİAR Limited Şirketi çalışanları.ve bizler,bir takım çalışması içinde, bu güçlüğü yenerek, yararlı sonuçlar yansıtan bir ortam sağlamaya sanırız muvaffak olduk. Değerlendirmesi siz okuyucuların sorumluluğunda olan bu konudaki değer yargılarınız olumlu olursa, başarı hepimizin, olumsuz olursa ise yönetimin tesbitinde tüm yetkiyi kullanmış olan bizlerindir.
- VIII - Bizim bu çalışmaya katkıda bulunmamız imkanını sağlayili İstanbul Ticaret Odası Sayın Başkanı Nuh Kuşçulu, Sayın Gene] Sekreteri Prof.Dr.İsmail Özaslan, Mesai _arkadaşımız Grup Müdürü Cengiz Ersun ile İstanbul Ticaret Odası'nın katkıda bulunan diğer mensupları ile PİAR Şirketi çalışanlarına en derin teşekkürlerimizi sunmayı bir borç biliriz. Doç.Dr.Ahmet Serpil Doç.Dr.Oğuz Uras
I- GİRİŞ ve TARİHÇE Küçük işletme dendiğinde ne kastedildiği, kültürden kültüre, Ülkeden ülkeye, yöreden yöreye, hatta işletmenin türune (sınai, ticari, hizmet) göre değişmektedir.değişmeyen tek konu ise, küçük işletmelerin belirli ekonomik oluşum ve gelişimlerin temelinde yatan müesseseler olmalarıdır. Kapital (sermaye) birikimini doruğa ulaştıramamış ülkeler, ekonomik yapılarını çoğunlukla küçük işletmelere dayandırmak mecburiyetindedirler. Bu oluşumun nedenlerinden birincisi- bu gibi ülkelerde, bireysel teşebbüs gücünün sistematize edilebilmesinin imkansızlığıdır.hür teşebbüsün var olduğu memleketlerdeki müteşebbisler, teşebbüslerini gerçekleştirir ve yürütürken gerekli bilgi, iletişim ve ulaşıma yönelik altyapı destek ve takviyelerinden yararlanamazlar. İkinci neden, bu gibi ülkelerde, müteşebbislerin genellikle bireyci davranış biçimini tercih etmeleridir. Bu gerçek klasik ekonomi görüşü ile de bağdaşır. Müteşebbis, çoğunlukla kendi ad ve soyadını taşıyan işletmesinde, toplumun sınırsız ihtiyaçlarının ufacık bir kısmını karşılayarak yaşam seviyesini sürdürmeye ve yükseltmeye çalışmaktadır. Kendi ticaret veya üretiminin sınırlı kalması veyahut gelişmesi, pazardaki talebe göre gerçekleşir. Ortaklıklar oluşmasını da arz ve talep piyasası saptar. Yöresel ekonomik kültür, genellikle, ortaklığı teşvik eder mahiyette değildir. Yabancı sermayeden istifade imkanı ise finans kurumlarının imkan ve davranışlarıyla sınırlıdır.
- 2 - Altyapı yetersizliğinin ve kültürden yansıyan bireysel yaklaşımların yanısıra, sermaye birikimini gerçekleştirememiş Ülkelerin ekonomilerinin küçük işletmelere dayanmasının, başka bir deyişle, orta ve büyük boyutlu işletmelerin oluşturulamamasının bir diğer nedeni de, kısıtlı devlet kaynaklarının küçük işletmelere tahsisinin zorluğu hatta imkansızlığıdır. Devlet, elindeki kısıtlı mali imkanları, öncelikle, eğitim, sağlık ve ulaşım gibi temel hizmetlere tahsis etmek mecburiyetindedir. Bunların yanısıra, ekonominin fonksiyonunu sürdürebilmesi için gerekli hammadde, teçhizat ve makina gibi kalemlerin tedariki de çoğunlukla, gerekli cesametle kapital başkalarının elinde olmadığı için devletin sorumluğundadir. Devletlerin finansal olanakları ise, bu temel görevleri sürdürmelerinin dışında, sair destek sağlamaya yeterli olamamaktadır. Özetlersek, kapital birikimini tamamlayamamış Ülke ekonomilerinin küçük işletmelere dayanmalarının üç ana nedeni vardır. - altyapı eksikliği ve sistematize olamama, - teşebbüs gücüne geleneksel olarak ferdiyetçi davranışın hakim olması, - Devletlerin kısıtlı mali imkanlarının (küçük) işletmelere'ulaşamaması, Küçük işletmelerin varolmasını gerektiren bu koşulların geri.kalmış, gelişmekte olan ve gelişmiş Ülkeler yönünden incelenmesinde de yarar vardır.
- 3 - Geri kalmış ülkelerde, altyapı eksiklik ve yetersizliği kronik bir problemdir. Petrol veya zengin bir kıymetli maden gibi rezerv ve birikimi olmayan geri kalmış ülkelerin, geri kalmışlıktan kurtulmalarının tek çaresi ise işgücünü harekete geçirerek ve dış ülkelere borçlanarak sanayileşmeye çabalamaktır. Önemli olan bir diğer faktör de sözkonusu ülkelerin coğ- rafi konumudur. Komşu ülkelerin geri kalmışlıktan kurtulma çabalarının olmaması veya sermaye birikimini sağlamış ülkelerin yeraldığı coğrafi bölgeye olan mesafe gibi gerçekler de, o ülkenin geri kalmışlıktan kurtulma çabalarını etkilemektedir. Ekonomik gerçeklerin altyapı hizmetlerinin getirilmesini engellemesi nedeniyle, hiç olmazsa mevcut sistemin işlemesini temin amacıyla, varolan ticari anlayışın sürdürülmesine çaba sarfedilir ve örf ve adetlerden gelen ferdiyetçi teşebbüs hakimdir. Hatta, kanunlarda, mevcut ticari ilişkilerin devamını sağlar mahiyettedir. Devlet, işletmelere finansal olarak yardımcı olamamakta, gücü, ancak, mevcut ticari sistemin sürdürülmesine yetmektedir. Gelişmekte olan ülkeler, ya geçerli bir tabii kaynağa sahip olan, veyahut coğrafi veya gelişmiş ülkelere ilişkin bir stratejik önemi olan memleketlerdir. Bu ülkelerin hükümetleri, sahip oldukları tabii kaynağı satarak veya gelişmiş Ülkelere borçlanarak, kendi sanayilerini harekete geçirecek kapi talı temin edebilmeye uğraşırlar. Bu nedenle, çıkarılan kanıınlar, genellikle, büyümeyi ve gelişmeyi teşvik edecek mahiyettedir. Devlet, elde ettiği mali imkanları, ticari ve sınai altyapının tesisine,hammadde, makina ve teçhizat alımına ve gerekli ekonomomik boyutta özel sektör işletmelerini teşvike sarf eder.
- 4 - Teşebbüs gücü, basın ve yayın organlarının kullanımıyla, ferdiyetçi davranışlardan arındırılmaya çalışılır. Ekonomik ortam hareketli ve gayretli, insanlar çalışkandır. Gelişmiş ülkeler diye tarif ettiğimiz ülkeler, 18.yüzyılda İngiltere'de başlayan sanayi devrimine ayak uydurabilen memleketlerdir. Bu ülkelerde sistematize olma meselesi ve gerekli ekonomik, sosyal ve kültürel altyapı sorunu halledilmiştir. En önemli olay, maliyet kavramı yerleşmiştir. Bu ülkeler daha ucuza üretebildikleri malları dış ülkelere satarlar. Karşılığında daha pahalıya üretebilecekleri malları onlardan satın alırlar. Ekonomik hayatın yürümesi ve gelişebilmesi için gerekli kapital birikimi sağlanmıştır ve bu imkan oluşmuş veya oluşturulmuş özel veya devlete ait müesseselerce kullanılır. Müteşebbis yerini profesyonel idareciye terketmiştir. Maliyet kavramının icabına göre, üretim, büyük, orta ve küçük işletmelerce yürütülür. Küçük işletme tarif ve fonksiyonlarının en belirgin örnekleri gelişmiş ülkelerde yapılmış veya oluşmuştur. Başka bir deyişle, küçük işletme kavramı bu ülkelerde yerini ve rolünü sabitleştirmeyi başarmıştır. Bütün işletmelerin büyük ve orta boyda olmalarının maloluş yönünden imkansızlığı, böylece ispat olunmuştur. Bu ülkelerde, devletin küçük işletmelere sistemli ve devamlı. mali destekte bulunması, bu gerçeğin yansımasından ibarettir. Türkiye, küçük işletmelerin varlığı yönünden,diğer hiçbir ülkede görülemeyecek bir geçmişe sahiptir. Doğu ile batı ticaretinin ortasında yeralması ve belirli kültürel gelişmelerin türevi olarak zenginleşmesi sonucunda, ülkemizde 0 çağlara
- 5 - göre yeterli bir kapital birikimi 16.yüzyıl başlarında sağlanmıştır. DÜnyada orta ve büyük boy işletmelerin 18.yüzyıldan itibaren sözkonusu olmaları gözönüne alınırsa, ülkemiz ticari hayatının ve özellikle küçük sınai işletmelerinin fonksiyonları daha iyi anlaşılır. Başka bir deyişle, küçük boy müessese işletmeciliğinin ilk örneklerinin ülkemizde gerçekleştirildiği rahatlıkla iddia edilebilir. Ancak, memleketimizin ekonomik, sosyal ve kültürel altyapısı zaman içinde gerekli gelişmeyi gösterememiş, gelenekıere bağlı kalınmış, özellikle de sanayi devriminin ülkemize yansıması çeşitli nedenlerden dolayı gerçekleşmemiştir. CUmhuriyetin ilanında Türkiye, yaptığımız tarife uygun olarak bir geri kalmış ülke hüviyetindedir ve ekonomik temeli küçük işletmeler üzerine kuruludur. İstanbulumuz ise, küçük işletmeciliğin gelişiminde, Türkiye genelinden kolaylıkla soyutlanabilir. Sırasıyla Roma, Bizans, Türk ve İslam ticari ve sınai inanç ve davranışlarının Venedik ve Ceneviz ticari prensipleriyle meczolunması sonucunda enteresan bir sentez ortaya çıkmış ve CUmhuriyet Türkiye'si İstanbul'una yansımıştır. CUmhuriyetin ilk yıllarında kısıtlı sermaye imkanları ile oluşturulan temel endüstri Anadolu'ya kaydırılmış, gelişmekte olan bir ülke hüviyetine büri..indüğümüz 1950'lere kadar İstanbul'a yatırım yapılmamıştır. 1950'lerden sonraki gelişme ise tamamen aksi istikamettedir. Özel Sektör yatırımlarım_n genelinde % 50 'den fazlası İstanbul'a yapılmış,şehrin nüfusu yükselen bir oranda artmaya başlamış, küçük işletmelerin birkı.smı orta ve büyük işletmelere dönüşmüş ve ekonomik talebe uygun yeni küçük.işletmeler açılmaya.başlamıştır. Bu gelişme 35 yildan beri aynı biçimde seyretmektedir.
- 6 - II o KÜÇÜK İŞL.BTMELEF'j:N TANnt1, APl\ŞTIP.MANIN AMACI ve HAREKET NOKT.Ill.ARI Küçük işletme kavramı, tahmin edilebileceği gibi milletlerarası, hatta milli bir tanımı yapılamayan bir müessesedir. Tanımlamada karşılaşılan güçlükler aşağıdaki şekilde özetlenebilir. Örneğin, Küçük kelimesi bizatihi izafi'i< (göreceli) bir kavramdır. yeni doğmuş. bir çocuk küçük olarak beninsenebilir; ancak, unutmamak gerekir ki. aynı çocuk, orta tahsili sırasında dahi, o ailenin küçük çocuğu olarak kabul edilecektir. Ülkelerin ekonomik gelişimlerine uyumlu olarak bir benzetme yapmaya çalışırsak, bebek yaşındaki çocuk İstaribul 'daki ki1çük işletmeyse, lise sıralarındaki çocuk Amerika Birleşik Devletleri'ndeki küçük işletmeye muadildir. Ekonomik boyutlar büyüdükçe, o ülkenin küçük işletme tanımı da değişmektedir. Küçük işletme tarıımında kullanılan ölçüler, devletten devlete değiştiği gibi, aynı devlette zaman içinde de değişebilmektedir. Türkiye türünde hızla gelişen ülkelerde, bu zaman aralıkları, genellikle, çok kısa olmaktadır. İlgili kuruluşlar zaman zaman her beş yılda bir yeni tanımlar, yeni sayısal ölçüler getirebilmektedir. Till1ımlar yapılırken kullanılan ölçüler de küçük işletme tanımının yapıldığı kurumun amacına göre değişiklik gösterebilmektedir. Kimi zaman, bir kurum, küçük işletmelerin kendisi ile ilgili türüne ilişkin tanımları yapmakta, diğer küçük iş-
- 7 - letme türlerine ise bir ölçü getirememektedir. Görüldüğü gibi, küçük işletme tanımının sıhhatli olarak yapılabilmesi ve bu tanımın çeşitli kurumlarca benimsenebilmesi fevkalade zordur. Ülkelerarası ve ülkeiçi boyut tanımlarının bu zorluğuna mukabil, küçük işletme türlerinin tanımlanmasında milletlerarası şaşırtıcı bir müştereklik vardır. Bu ortak yaklaşıma göre küçük işletme türleri aşağıdaki şekilde sınıflandırılmıştır. - Ticari işletmeler - Küçük sınai işletmeler Hizmet işletmeleri. Küçük ticari işletmelerin tanımı genellikle, yıllık ciroları ele alınarak yapılmaktadır. Örneğin, ABD'nde (1978 yılı tanımlarına göre) perakendecilerde işkoluna göre 2-7.5 milyon dolar, taptancılarda işkoluna göre 9,5-22 milyon dolar tavanına kadar ciro yapan işletmeler, küçük ticari işletme sayılmaktadır. Bu rakamları Türk lirasına çevirirsek çok yüksek meblağlara ulaşırız. Önceden.de değindiğimiz gibi, sınırları tespit ederken her ülkenin içinde olduğu ekonomik şartlar istikametinde tavan ciro tesbit etmesi gereklidir; ancak, küçük ticari, işletmeler için en adil blçü biriminin, o işletmenin yıllık cirosu olduğu da bir gerçektir. Küçük sanayi işletmelerinin saptanmasında ise, genellikle çalışan işçi sayısı gözönüne alınmaktadır. 1978 rakamlarına göre ABD'nde bu sayılan ençok 1500 kişidir.
- 8 - Hangi hizmet işletmelerinin küçük işletme sayılabileceği ise, küçük ticari işletmeler gibi ciro ile ölçülmektedir. 1978 rakamlarına göre ABD'nde bu tavan, hizmet işletmesinin cinsine göre 2-8 milyon dolardır. ABD'nde küçük işletmelerle ilgili her türlü işlem "KÜçük İşletme İdaresi" (Small Business Administration-SMA) adlı Federal bir kurum tarafından yürütülmektedir. Tanıma ilişkin kararlar bu mercii tarafından saptandığı gibi, bu kurum küçük işletmelere türlü amaca özel programlar dahilinde hizmet vermektedir. TÜrkiye'de böyle bir kurum mevcut değildir. Bu nedenle, tanımlar, ilgili kurumun amacına göre yapılmakta ve sık sık değişebilmektedir. Devlet İstatistik Enstitüsü, küçük ticari işletmeleri ciro ve vergi matrahına, küçük sınai işletmeyi çalışan sayısına, hizmet işletmesini ise değişik biçimlerde (örneğin otellerde yatak, lokantalarda masa sayısına göre ) tanımlayabilmektedir. Öte yandan Halk Bankası için makbul ölçü küçük sanayi işletmesinin makina adet ve değeridir. (Verilecek krediyi tesbit amacına dayandığından, bu ölçüyü de yadırgamamak gerekir ). Araştırmamıza konu olacak küçük işletmelerin tesbitinde,tanım için yararlanacak bir kaynak maalesef bulunamamıştır. Ülkemiz koşullarında mevcut küçük işletmelerin ciro ve çalışan sayılarını kapsayan sıhhatli istatistiksel rakamlar temin edilemediğinden araştırmamıza konu olan işletmeler Ticaret Odası' nda mevcut olan en sıhhatli bilgi birikimine, Ticaret Odası'na
- 9 :..._ üye ölan işletmelerin vergi matrahıarına göre saptanmıştır. Ziyaret edilecek firmalar için ise bir tavan konmamıştır. Tavan tesbiti araştırmanın sonuna bırakılmıştır. tır. Araştırmanın hareket noktaları ise şöylece sıralanmış- Yönetim Sorunlarında; 1- İşletmenin Hukuksal yapısının tespiti 2- Yönetimin belirli bir ailenin elinde olup olmaması, 3- Yönetirnde örf ve adete dayalı faktörlerin önemi(dinsel-yöresel-vs. ) 4- Yöneticilerin eğitim ve tecrübe durumları, 5- Yönetirnde emeklilik (şahsın isteğine bağlı yetki devri) 6- İşkolu alışkanlıkları (belirli piyasalardaki alışılagelmiş davranışlar 7- Modern işletmecilik ilkelerine adaptasyon(örneğin, pazarlama-finans-muhasebe vs. gibi fonksiyonları birbirlerinden müstakil olarak tanımlayabilme) 8- Yönetim tarzı (çalışanların sosyolojik ve piskolojik özelliklerine nasıl eğilindiği) 9- İşbölümü anlayışı (bazı yetkilerin devredilip devredilmediği) 10- Karizmazik özelliklerin etkinliği.
- 10 - Finans Sorunlarında; 1- Mevcut sermayenin kaynakları (oluşum yerleri) 2~ Yabancı sermaye kullanım durumu ve özsermaye/yabancı sermaye oranı 3- Artık kazancın kullanım alanları 4- Sermaye oluşumu etkileyen nedenler 5- Kredi kullanma alışkanlığı 6- Sermaye artışı ile ciro (ve karlılık) ilişkisi 7- Sermaye' ciro (ve karlılık) ilişkisi (sermayenin dönüşüm hızı ve karlılığı) 8- Geleneksel stoklama itiyadının finansal sonuçları
- ll - III. Pİlm' ANKET SONUÇLARI ve DEGERl..ENDİRİLMESİ A. Pilot Anketin Amacı : Esas anketi tertip etmeden önce, kısıtlı sayıda da olsa bazı küçi_;_> işletmeleri ziyaret ederek esas ankette sorulması düşünülen tarzda birtakım sorularla bir nabız yoklaması yapılması uygun görülmüştür.bu yöntemin seçilmesi şu nedenlere dayanmaktadır: - İstanbul'daki küçük işletmeler, bu tür anketıere alışık ve gelebilecek anketörlere cevap vermeye hazırlıklı değillerdi. Bunun nedeni ise, küçük yönelik böyle bir anketin ilk defa tertiplenmesiydi. Sorulan işletmelerin temel sorunlarına sorular ise firmaların en önemli ve özellikli yönlerinin değerlendirilmesine yönelikti. Sorularda kullanılacak bazı kelime ve deyimleri seçmek dahi sorun oldu. Örneğin, yönetici kavramının piyasada oturmamış bir kavram olduğu önceden biliniyordu. Kullanıp kullanmamak üzerinde tereddütte kalınmış; ancak, pilot anketin?onuçları, bu tür kavramların kullanılması konusunda fazlaca titiz davranılmasının gerekli olmadığı sonucunu verdi. Küçük işletmeler kamuoyu bu tür yeniliklere karşı değildi. Anketörlere uyum göstermeye çalışıyorlardı. - Gelen anketörün, bizzat firma sahibi veya birinci yönetici tarafından cevaplanmayıp, yetki ve sorumluluğu daha alt düzeyde olan birine havale edilebileceği düşünülmüştü. Bu durumda, yapılan anket hiçbir anlamlı sonuç veremeyecekti. Endişelerimizin a~sine firma sahip ve yöneticileri olaya bizden çok sahip çıkarak bizi yanılttılar. Bu da bizi ikinci ana ankette daha cesurca sorular sormaya yöneltti.
- 12 - B. Pilot Anket Soruları ve Alınan O~vaplar PİLDT ANKET İ 'ID BAZ 192 S.l - İşletmenizin hukuksal yapısı nedir? Baz: Şu andaki İlk K.S % K.6 Anonim Şirket ı 37 19.3 ı 192 Limited Şirket 2 28 14.6 2 Kollektif Şirket 3 19 9.9 3 Adi Komandit Şirket 4 7 3.6 4 Şahıs Şirketi 5 101 52.6 5 Kuruluştaki % 21 10,9 19 9.9 21 10.9 12 6.3 so 26.1 S.2 - İşletmenizin şahıs firması olduğunu söylediniz. İleride değiştirmeyi düşünüyor musunuz? Evet.25 24.7 Baz:lOl Hayır 76 75.3 K.7 K.8 1 Hangisi?Anonim Şirket ı 14 56.0 2 Limited Şirket 2 Kollektif Şirket3 Adi Komillıdit Şir4 5 20.0 4 16.0 2 8. o. 5.3- Firmanız bir aile şirketi midir? Hisse sahiplerinin hemen hepsi aile bireyleri midir? Evet 82 42.7 ı s.4 Baz:l92 Hayır 75 39;1 2 Cevap Yok: 35 18.2
- 13 - S.4 - İleride sermaye ve yönetim ortaklığı kurmayı düşünüyor musunuz? Yani dışarıdan ortak alacak mısınız? Baz: 82 Evet 18 Hayır 64 21.9 78. ı K.lO ı 2 S.5 - Yönetim kadronuzun firma sahibi (sizin) ile olan akrabalık derecesi nedir? Baz:l92 l.yönetici K.l Firma Sahibi ı 140 72.9 Baba 2 6 3.1 Amca 3 2 ı. o Enişte 4 ı 0.5 Day ı 5 2 ı. o c:x)lıi 6 3 1.6 Kardeşi 7 9 4.8 Damadı 8 Kayınbirader 9 Diğer(Yazınız) Akrabalık yok 17 8.9 Arkadaş 6 3.1 Cevap yok 6 3.1 2.Yönetici ı 2 3 4 5 6 7 8 9 K.l2 27 3 2 ı 4 5 ı ı 37 Yok:lll 57,8 14.1 1.6 ı. o 0.5 2.1 2.6 0.5 0.5 0.5 19.8
- 14 - S.6 - Size göre, bir firmanın gelişiminde aşağıdakilerden hangisi daha önemlidir? lütfen bir sıralama yapar mısınız? Şıkları oku~ınuz? ı 2 3 K.l4 % K.l5 % K.l6 ~~ Tahsil ı 13 6.7 ı 65 33.8 ı 72 37.5 Tecrübe 2 5 7 29. 7 2 76 39.6 2 24 12.5 Baz:l92 Her ikisi 3 117 60.9 3 10 5.2 3 33 17.2 Cevap Yok 4 5 2.7 4 41 21.4 4 63 32.9 S.7 - Size göre bir firmanın gelişmesinde temel etkenler nelerdir? Önem sırasına göre söyler misiniz? Şıkları oku- ~uz. ı 2 3 4 s K.ıB % K.ı9 % K.ZO % K.2ı % K.22 % Edinilen tecrübe ı 89 46.3 ı 45 23.4 ı 24 ı2.5 ı 14 7.3 ı u B Bilgi birikimi 2 2ı 10.9 2 45 23.4 2 63 32.8 2 33 ı 7.. 2 221 ı o Yeniııklerin öğrenilip uygulanması 3 l3 6.8 3 48 25.0 3 37 ı9.3 3 53 27.6 3 29 ı Baz: Modern işıetmecilik anla- 192 yı ş ı 4 22 ıı.5 4 20 10.4 4 3ı ı6.ı 4 64 33.3 4 46 21. Piyasanın (pazarını) iyi takibi s 47 24.5 5 34 ı 7.8 5 34 ı 7. 7 5 2ı ıo.9 5 42 21. Diğer (Yazınız) Yöneticinin tahsil i ı 0.5 DÜrüstlük 2 ı. ı Cevap yok 3 1.6 4 2.ı 37 19
- ıs - S.8 - Sizin firmanızın gelişmesinde aşağıdakilerden hangisi daha etkilidir? Önem sırasına göre söyler misiniz? Şıkları okuyunuz. K.23 % K.24 % K.2S % Kendi tecrübe ve bilgim 163 84.9 21 10.9 13 6.8 Yöneticilerin firmaya kazandırılması ıs 7.8 76 39.6 46 23.9 Firmadaki yöneticilerin sorumlulukların arttırılması 13 6.8 44 22.3 67 34.9 Diğer(Yazınız) Cevap yok. so 26.0 66 34.4 Çok çalışmak Zamana göre farklılık ı o.s ı 0.6 S.9 - Kişisel özelliklerinizin yönetirnde etkili olduğuna inanıyor musunuz? K.26 % Evet ı 177 92.2 Hayır 2 ıs 7.8
- 16 - S.lO - Kendinizin ve yöneticilerinizin kişiliklerini cazip buluyor musunuz? etkin ve K.27 % Evet ı ı 76 91,7 Hayır 2 8 4,2 Cevap Yok 8 4,1 S.ll - Bu işi siz mi kurdunuz, yoksa ailenizden mi kaldı? Ben kurdum Aileden kaldı Satın aldım K.28 % ı 2 3 162 84,4 20 S.l4 10.4 ı o 5.2 S.l2 - Nerelisiniz? Yani ilçe ya da köyündensiniz? TÜrkiye'nin hangi bölge, yöre, il, Yazınız S.l3 - Bu işi nasıl kurdunuz? Sizi bu işi kurmaya yönelten etkenler nelerdi? K.29 % _Böyle bir işletmede çalışıyordum ı 55 28.6 Bu piyasada çalışıyordum, boşluğu farkettim 2 53 27.6 Çevre ve arkadaşların etkisi 3 39 20.3 Bizler bu işi yaparız 4 34 17.8 Diğer (Yazınız)
- ı 7 - S.l4 - Eğer karar merkezi siz iseniz, sizin dışınızda kararların kimler tarafından verilmesi firmaya yarar sağlar? K.30 % Yakınım(oğlum,kardeşim,akrabam) ı 82 42.7 Profesyonel yönetici 2 50 26.0 Yakınım ve profesyonel yönetici birlikte 3 52 27.1 Cevap Yok 8 4.2 S.l5 - Günlük faaliyetinizi 100 birim olarak kabul edersek aşağıdaki unsurlara göre bunu dağıtırmısınız? Şıkları okuyunuz. Üretim ve mal tedariki Muhaseme - finansman Çalışanların yönetimi Pazarlama - işbulma K.31 K.32 K.33 K.34 S.l6 - Firmanızda yönetici olarak çalışmaların tahsil nedir? K.35 % K.36 Tahsil i yok ı 2 ı. ı ı İlkokul 2 32 16.7 2 3 Ortaokul 3 38 19.8 3 7 Lise 4 55 29.6 4 18 Meslek Okulu 5 5 2.6 5 7 Üniversite (Lisans) 6 53 27.6 6 32 Üniversite (master,doktora) 7 6 3.1 7 4 Cevap yok ı 0.5 durumu % 1.6 3.6 9.4 3.6 16.7 2.1
- 18 - S.l7- İşinizin özelliğine göre. firmanıza bir eleman alacak olsanız, okul eğitimi mi önde gelir, yoksa piyasa eğitimi mi? (Tek cevap) K.37 % Okul eğitimi Piyasa eğitimi Her ikisi ı 52 2 138 2 27.1 71.9 ı. o S.l8 - Firmanızda yönetici olarak çalışanların tecrübeleri hakkındaki görüşlerinizi alabilir miyim? K.38 % ı yıl ı 6 3.2 ı - 5 yıl 2 45 23.4 6-10 yıl 3 45 23.4 ll - 20 yıl 4 58 30.2 21 + yıl 5 32 16.7 Cevap yok S.l9 - İşyerinizde işe b~lama, öğle paydosu ve akşam paydosu saat kaçta oluyor? İŞE BAŞLAMA ÖGLE PAYDOSU AKŞAM.PAYDOSU
- 19-5.20- Firmanızda kaç kişi çalışıyor ve ortalama yaşları nedir? ~ ı2-ı5 ı6-24 25-34 35-44 45-54 55+ K.42 % K.43 % K.44 % K.45 % K.46 % K.47 % Çalışan Sayısı ı - 5 ı 2 40.0 ı 2ı 52.5 ı 54 50.4 ı 38 60.2 ı 29 82.8 ı ı9 90" 6 - ıo 2 2 40.0 2 9 22.5 2 28 26.2 211 ıı.5 2 3 8.5 2 2 ll - 20 3-1.5 3 8 7.5 3 4 6.1 3 ı 2.9 3-2ı - 30 4-4 2 5.0 4 5 4.7 4 4 6.3 4 ı 2.9 4-3ı + 5 ı 20.0 5 5 ı2.5 5 ı2 ıı.2 5 6 9.6 5 ı 2.9 5-5.21 - "Bir işveren işyerinde verimliliğin artması ve ahenk li çalışmak için firmasında çalışanların kişisel, aile vi ve diğer sorunlarıyla ilgilenmelidir." K.48 % Tamamen katılırım ı ıso 78.1 Kısmen katılırım 2 34 17.7 Fikri yok 3 5 2.6 Katıımam 4 ı 0.5 Kesinlikle katıımam s 2 ı. ı 5.22- Siz firmanızda çalışanların bu tür sorunlarıyla ilgilenmeye fırsat bulabiliyor musunuz? K.49 % Evet,devamlı ilgilenirim ı 71 37.0 Ara,sıra ilgileniyorum 2 86 44.8 İlgilenmeye fırsat olmuyor 3 21 J.0.9 Cevap yok 14 7.3
- 20 - S.23 - Verimliliği arttırmak, aynı anlama gelmek üzere daha sağlıklı iş çıkarabilmek amacı ile firmanızda bir işbölümü, yani uzmanıaşma var mıdır? K.50 Evet ı 121 63.0 Hayır Cevap yok 2 3 68 3 35.4 1.6 S.24 - Bir işbölümü çerçevesinde,işlerin daha hızlı yürütülebilmesi amacı ile, işyerinizde özellikle karar verme ve diğer kullanabilme konularında yetki devri oluyor mu? K.51 Evet ı 109 56.8 Hayır 2 83 43.6 S.25- İşinizde kullandığınız para, paraya çevrilebilen menkul ve gereğinde gayrimenkul olarak tanımlanan sermayenizin kaynakları nelerdir? K.52 % Önceden yapılan tasarruf ı 168 87.5 Banka kredisi 2 6 3.1 Miras kaldı (nakit) 3 8 4.2 Altın sattım 4 ı 0.5 Gayrimenkul sattım 5 4 2.0 Hisse senedi satışı 6 2 ı. ı
- 21 - S.26 - Ozsermayenizin dışında kullandığınız kaynaklar nelerdir? K.53 % Banka kredisi ı 17 8.9 Ticari borç 2 49 25.5 Borç senedi 3 13 6.8 Sigorta+vergi borcu 4 Cevap yok 113 58.8 S.27 - Özsermaye ve kullandığınız kredi oranları nedir? Bugün 1980 Oneesi üz sermaye Kredi 100 100 S.28 - Firmanızda elde ettiğiniz artık kazançları iştigal konunuz dışında kullanıyor musunuz? K.58 Evet ı 26 13.5.Hayır 2 161 83.9 Cevap yok 5 2.6
- 22 - S.29 - Hangi alanlarda kullanıyorsunuz? Yazınız S.30 - Kredi kullanıyorsanız, karşılaştığınız güçlükler nelerdir? (Kredi her türlü borç) Cevap yok K.60 Kredi kullanmıyor 1 Kredi faizleri çok yüksek 2 Geri ödeme süreleri uzun 3 Kredi kullanımı teşvik edilmiyor 4 İstediğimiz zaman bulamıyorum 5 Diğer (Yazınız) Hiçbir güçlükle karşılaşmıyorum. % 150 78.ı ll 5.7 ı 0.5 3 1.6 8 4.2 6 3.2 13 6.7 S.31 - Ne tür kredi kullanıyorsunuz? Yazınız S.32 - Sermayenizi arttırınayı planlıyor musunuz? Evet Hayır K.62 % ı 121 63.0 2 71 37.0
- 23-5.33 - Sermayenizi arttırmayı düşünüyorsanız, bu arttırımın kaynağı ne olacak? K.63 % Ortak alacağım ı 27 22.3 Özsermaye 2 68 56.3 Banka kredisi 3 8 6.6 Ticari borç 4 7 5.8 Diğer(Yazınız) Birikiııı 5 4.1 Çalışmak ı 0.8 Cevap yok 4 3.3 5.34 - Stoklamadan dolayı finansman sorunlarınız oluyor mu? Evet Hayır K.64 ı 2 % 45 23,4 147 76,6 5.35 - Bu sorunlarınızı anlatır mısınız? Yazınız 5.36-1980'de alınan ekonomik istikrar tedbirlerinden sonra, herhaıgi bir malınızı satıp sermayenizi arttırdınız mı? Evet Hayır Cevap yok K.66 ı 2 % 120 10,4 104 85,4 8 4,2
- 24 - S.37 - Bu işyerine sahip olmadan önceki iştigal konunuz ne idi? Ne işini, hangi stati.ide yapıyordunuz? İş STATÜ S.38 - Firmanızın (ya da sizin) şu andaki duruma gelmeden önce geçirdiği en öneli beş safhay~, yaptığı hamleler ve verilen kararlar açısından söylermisiniz? Yazınız
. - 2S - İSTATİSTİK i.l - Görüşülen kişinin yaşı K.67 ls-24 2S-34 2 3S-44 3 4S-S4 4 SS+ ı s % ll S.7 47 24.S S9 30.7 4S 23.4 30 ıs. 7 i.3 - Eğitimi K.68 İlkokul ı Ortaokul 2 Meslek Okulu 3 Lise 4 Üniversite(Lisans) Üniversite (Y.Lisans,Or) 6 Cevap yok s % 33 17.2 31 16.1 6 3.1 sı 26.6 S6 29.2 ll S.7 4 2.1 i.4 -Ticarete başladığınız yer (il ya da ilçe?) Yazınız i.s - İTO'na bağlı olduğu meslek grubu? Yazınız i.s - 1984 yılındaki vergi matrahınızı söyler misiniz? Yazınız : -------------------------------------
- 26 - C. Pilot Anket Sonuçlarının Değer lerıdirilmesi Pilot anket sonucunda esas anket sorularının tesbitine yönelik, başka bir deyişle, daha sıhhatli düşünmeye götüren önemli neticeler alınmıştır. Bunları şöylece sıralayabiliriz: - Beklendiği gibi, şahıs işletmelerinin sayıları bir hayli fazlaydı; ancak, aile ortaklarının miktarı sanıldığı kadar çok çıkmadı, yani, gerçek anlamda ortaklıklarla karşı karşıyaydık. - Azda olsa şirketleşmeye karşı bir meyil vardı; ancak, yeni ortaklıklar peşinde olanların sayısı da pek çok değildi. -Firma sahipleri ve yöneticileri.genelde fazla tahsilli değillerdi, ama tecrübenin yanısıra tahsilin gerekliliğine de inanıyorlardı. - Bu alçak gönüllülüklerinin yanısıra, görüşülen firma sahip ve yöneticilerinin yönetirnde fevkalade etkisi olduğu kanaatındaydılar. - Akrabalık bağları 2.yönetici seçiminde beklenen ölçüde etkin değildi. Profesyonel yönetici kavramı küçük işletmelere, yine beklenenin aksine, pek yerleşmiş bir kavramdı. Özellikle, birinci yöneticiler, profesyonel yönetici desteğini arzulamaktaydılar. - Firma sahip ve yöneticilerinin tahsil durumu, genel inancın aksine, oldukça yüksekti; ancak bu gerçek, piyasa eğitiminin okul eğitiminden daha önemli olduğunu engel teşkil etmiyordu. vurgularnalarına
- 27 - - Firma sahibinin, performansını arttırmak için çalışanların sorunlarıyla -ilgilenmesi olayına iştirak oranının hayli yüksek olması dikkati çekiciydi. - İşbölümünün hayli fazla olmasına mukabil, bu oluşum için gerekli y<?.tki devrinin olmaması konusundaki tahminler desteklendi. - Küçük işletme müessesesinin banka kredisinden pek hoşlanmaması gerçeği oldukça şaşırtıcıydı. Kullanılan özsermaye oranının fazlalığı özellikle dikkat çekiciydi. - Stoklama maliyeti yüksekliğinin neticede fazla etkili olmadığının anlaşılması ise diğer ilginç bir nokta idi. ~Genelde, küçük işletmelerin piyasa şartlarının zorlaşmasından diğer büyük işletmelere oranla daha az etkilendikleri, geleneksel ticari yaklaşımın dış koşullardan pek fazla etkilenmediği bu arada saptandı.