Türetim ve Sözlükçe
Giriş Sözcük türetimi (1) 1. Türetim yolları neler? 2. Bu yolların üretkenliği ne düzeyde? 3. Türetilmiş sözcükler sözlükçede depolanmalı mı? 4. Karmaşık sözcüklerin yapısı nasıl?
Saussure ve gösterge Biçimbirim: Dilbilgisel işlevi olan en küçük parça; en küçük ses anlam eşleşmesi Ferdinand de Saussure (1857 1913) Gösterge Gösteren (ör. ağaç ) Gösterilen (ör. AĞAÇ) Nedenli Nedensiz Gösterge incelendiğinde anlamı hakkında ne kadar ipucu veriyorsa o derece nedenlidir. ör. ör. 8
Nedenlilik ve bileşimsellik Nedenlilik Bileşimsellik: Bileşimsel bir ifade tamamen parçaları üzerinden tanımlanabilir. ör. kalem kutusu Bileşimsel ör. imambayıldı Bileşimsel değil! Bileşimsel ifadeler nispeten nedenlidir.! Parçaların kendisi nedensiz/keyfi. ör. temizle-, kurula-, yavaşla-, karala-, akla-, kötüle-, hayırla-, boşla- Bileşimsel mi değil mi? temizle-, kurula-, yavaşla- Bileşimsel karala-, akla-, kötüle-, hayırla-, boşla- Bileşimsel değil!! Bileşimsel olmayan formların sözlükçede depolanması gerekir. Bileşimsel olan formların sözlükçede depolanmasına gerek yok.
Türetim, bileşimsellik ve üretkenlik Eklenme! Eklenmeyle türetilmiş sözcüklerin çoğu bileşimsel değildir. ör. kayık/konuk, kayak/kaydırak/konak/adak, vs. Bileşimsel olanlar da var. ör. İstanbullu, Londralı, vs.; kalınlaş-, güzelleş-, vs. o Hükümsüz biçim bileşimsel olmayan uç bir örnek ör. kasık, ilik, vs.; dalak, kulak, vs.? ( cranberry morph)
Türetim, bileşimsellik ve üretkenlik o Eklerin üretkenliği ör. (I)msl: gibi sl: gibi li: kökün ifade ettiği nesne ya da özelliğe sahip olan X özelliği olan merhamet, yağmur, paha, biber, ışık, çadır, masa, çocuk, erkek üretken olmayan üretken ör. /-A/ (kana-, yaşa-, boşa-, türe-) ör. /-li/ (İstanbullu, vs.)! Üretkenlik: Türetim eklerinin çoğu üretken değil. Üretkenlik neye bağlı? 1. Şeffaflık: i. Bileşimsellik (ör. kana-, yaşa-, boşa-, türe-, vs. de öngörülebilir, istikrarlı bir anlam yok.) ii. Şekli muhafaza etme (ör. küçük > küçül-, ufak > ufal-, alçak > alçal-, yüksek > yüksel- fazla yok.) ör. -li en üretken eklerden; türetimde gayet düzenli.
Türetim, bileşimsellik ve üretkenlik 2. Kullanışlılık Konuşucuların sıkça ihtiyaç duyduğu bir tür sözcüğü mü üretiyor? ör. li: kökün belirttiği şehirden gelen, İstanbullu, vs. 3. Ekin gelebileceği kök türlerinin sayısı Kısıtlamalar şöyle olabilir: i. Kategori, ör. ettirgen sadece fiillere eklenir; -lik hem adlara hem sıfatlara. ii. Ses bilgisel, ör. ettirgen t: ünlü, /r/ ya da /l/ ile biten çok heceli fiillere sonra eklenir. iii. Anlamsal, ör. (I)mtrak sadece renklere ve tatlara eklenir.
Türetim, bileşimsellik ve üretkenlik o Ek sırası i. Üretken olmayan ekler genelde bir arada kullanılmaz, yani ör. türev yok denecek kadar az, ör. boşanma/*boşay. ii. Üretken olmayan ekler genelde üretkenlerden önce gelir, yani ör. başlangıç yok denecek kadar az. iii. Aynı üretkenlikteki eklerin sırası (başka şartlar çiğnenmedikçe) serbesttir, ör. gözlükçü/gözcülük, ikicilik/ikilikçi, vs.
Türetim, bileşimsellik ve üretkenlik Bileşik sözcük oluşturma? Bileşik sözcük tam olarak ne? Bir arada kullanılan birden fazla sözcük? Kalıplaşmış şekilde kullanılan birden fazla sözcük? ör. kız kardeş, at arabası, ders kitabı, hanımeli, gecekondu, biçerdöver, vs.? öğretmenler odası, kız yurdu, vs.?? yüksek voltajlı elektrik ağ(ı) sistemleri mühendisi, savaşın uzun bir süre devam edeceği korkusu, vs. Sözlüksel bileşik Sözdizimsel bileşik Testlerde davranışları aynı Ama bazıları ya sıkça kullanıldıkları için ve/veya bileşimsel olmadıkları için depolanıyor olabilir. Sözlüksel Diğerleri tek kullanımlık sözcüklerdir (hapax legomena) ve/veya yan cümle, vs. içerir. Sözdizimsel o Türleri ad takımı, fiil takımı, ekli, eksiz, vs.
Türetim, bileşimsellik ve üretkenlik o Başlı ve başsız bileşik sözcükler Başlı bileşik sözcüklerin başı vardır. Bu baş hem ana anlamı verir hem de kategoriyi. ör. ekmek bıçağı, çocuk oyunu içmerkezli ve bileşimsel Başsız bileşik sözcüklerin belirgin bir başı yoktur. ör. karakaçan, çocuk oyuncağı, özel kalem dışmerkezli ve bileşimsel değil Diğer türetim türleri o Önekleme i. İkilemede, ör. kapkara, bomboş, masmavi, yusyuvarlak, vs. ii. Yabancı kaynaklı, ör. gayrimüslim, bihaber, namütenahi, vs. o Sıfır türetim ör. ekşi > ekşimek, kuru > kurumak, acı > acımak, boya > boyamak
Türetim, bileşimsellik ve üretkenlik o Kaynaştırma ör. işkolik (< iş+alkolik), patso (< patates+soğan/sosis), akbil (< akıllı+bilet), peymacun (< peynir+lahmacun), metrobüs (metro+otobüs), kanka (< kan+kardeşi)! Yaratıcı dil kullanımı örneği, eklenme gibi katı kurallara uymaz. o Akronimler ve kısaltmalar ör. MİT, ODTÜ, İTÜ, MASAK, NATO; TBMM, PKK, ABD, İMF! Bunlar sonraki türetimler için gövde olabilir, ör. MİT çi, ODTÜ'lü, PKK lı, ABD li, vs. o Kırpma ör. Nurettin > Nuri, Abdullah > Apo, vs. o Yerlileştirme ör. ortanca < hortesia (Lat.), Balıkesir (balı çok bol, balı kesir) < Palaio kástro eski hisar (Yun.), Anadolu (ana dolu) < Anatolē doğu, gündoğumu (Yun.)
Türetim ve yapı İkiden fazla öğeden oluşan diziler nasıl oluşturulur? Ardışık şekilde fonksiyon uygulama Sözlükb. A Fonksiyon 1 Sözlükb. B Fonksiyon 2 Sözlükb. C ör. Eklenme gözlükçü Fonksiyon 1: /-lxk/ ekle göz gözlük Fonksiyon 2: /-CX/ ekle gözlük gözlükçü! Fonksiyon uygulamanın belli bir sırası var; bunun ne olduğu her zaman bu kadar bariz değil.
Türetim ve yapı ör. Bileşik sözcükler yüksek voltajlı elektrik ağı sistemleri mühendisi [ yüksek voltaj ] [ elektrik ağı ] [ [ yüksek voltaj ] -lı ] [ [ [ yüksek voltaj ] -lı ] [ elektrik ağı ] ] [ [ [ [ yüksek voltaj ] -lı ] [ elektrik ağı ] ] sistemleri ] [ [ [ [ [ yüksek voltaj ] -lı ] [ elektrik ağı ] ] sistemleri ] mühendisi ] İkili fonksiyon uygulaması! Hem analiz hem sentez gerekiyor Parçalar ne? Nasıl birleşiyorlar? Parantezleme ör. [ [ [ göz ] A [ -lük ] A ] A [ -çü ] A ] A ör. [ [ [ [ [ [ yüksek ] S [ voltaj ] A ] A [ -lı ] S ] S [ [ elektrik ] A [ ağı ] A ] A ] A [ sistemleri ] A ] A [ mühendisi ] A ] A
Türetim ve yapı Ağaçlar! Yapım ekinin kategorisi var. Anlam belirsizliği ve yapıya yansıması? Yüksek voltajlı olan ne? Elektrik mi? Elektrik ağı mı? Elektrik ağı sistemleri mi?? Farklı cevaplara göre türetim ağaçları nasıl çizilmeli?
Türetim ve yapı Öğelerin doğrusal sıralamasının türetim sırasını yansıtmadığı durum Tagalog dilinden örnekler Önce ikileme sonra içekleme tawa gülücük tatawa gülecek olan kişi tumatawa gülmekte olan kişi Önce içekleme sonra ikileme pilit çaba pumilit mecbur edilmiş olan kişi pupumilit fazla çaba harcayan kişi tawa tumawa *tutumawa pilit pipilit *pumipilit Önekleme, ses bütünleşmesi, ikileme putul kesik putul /paŋputul/ pamutul kesmekte kullanılan şey puputul pamumutul bolca kesme paŋpuputul *pamuputul