HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER CİLT 4

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER CİLT 4 1978 1

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 4 ERCİYES ÜNİVERSİTESİ YAYINI-163 KİTAP ADI HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER Cilt-4 YAYINA HAZIRLAYANLAR Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ Doç. Dr. Şakir BATMAZ Yrd. Doç. Dr. Gülbadi ALAN ISBN Takım no : 978-9944-0664-1-9 Kitap no : 978-9944-0664-5-1 İLK BASIM Ocak 2009 KAPAK TASARIMI Deniz Doğan MİZANPAJ VE BASKI ÖNCESİ HAZIRLIK Bilge Grafik (352) 232 29 05 BASKI Kardeşler Ofset (352) 331 61 00 2

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER CİLT 4 ERCİYES ÜNİVERSİTESİ NEVŞEHİR ÜNİVERSİTESİ II. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR SEMPOZYUMU [EUSAS II] 22 24 Mayıs 2008 YAYINA HAZIRLAYANLAR Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ Doç. Dr. Şakir BATMAZ Yrd. Doç. Dr. Gülbadi ALAN 1978 3

İÇİNDEKİLER İçindekiler ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNİN DOĞUŞU/GELİŞİMİ: SOSYOLOJİK BİR YAKLAŞIM... 9 Yrd. Doç. Dr. Recep CENGİZ OSMANLI DEVLETİ NDE AMERİKAN MİSYONERLERİN ERMENİ OKULLARINDA ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNE ETKİLERİ...61 Prof. Dr. Remzi KILIÇ XVII. YÜZYILIN SONLARINDA HIRİSTİYAN BİRLİĞİ PROJESİ VE ERMENİLER...81 Yrd. Doç. Dr. Selim Hilmi ÖZKAN ERMENİ İSYANLARININ MEYDANA GELMESİNDE İNGİLTERE NİN ROLÜ VE SEBEPLERİ (1890 1895)...97 Doç. Dr. Selma YEL / Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÜNDÜZ İNGİLTERE NİN OSMANLI ERMENİLERİNE YÖNELİK POLİTİKASI ÇERÇEVESİNDE DOĞU VİLÂYETLERİNDE YAPILAN ISLAHAT ÇALIŞMALARI...123 Dr. Serdar SAKİN I878 BERLİN ANTLAŞMASI NDAN SONRA İNGİLTERE NİN ERMENİ POLİTİKASI...143 Süleyman KOCABAŞ MİLLİYETÇİLİK, BAĞIMSIZLIK, ERMENİLER, OSMANLI DEVLETİ VE AMERİKAN MİSYONERLERİ...169 Doç. Dr. Şakir BATMAZ 5

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 4 İNGİLİZ BAŞBAKANI WILLIAM EWART GLADSTONE UN ERMENİ PROPAGANDASI VE EVANJELİZM...195 Doç. Dr. Taha Niyazi KARACA TARİHÇİ NİKOLAY HOVHANNISYAN IN ERMENİ MESELESİ HAKKINDAKİ İDDİALARINA CEVAPLAR...215 Talat KOÇAK RUS DIŞ POLİTİKASINDA ERMENİ KARTI...227 Prof. Dr. Tofig MUSTAFAZADE ULUSLARARASI PETROL REKABETİ BAĞLAMINDA FRANSA NIN ORTADOĞU POLİTİKASI VE ERMENİ YAKLAŞIMI...249 Doç. Dr. Ulvi KESER ERMENİ CEMİYETLERİ İLE JÖN TÜRK MÜNASEBETLERİNİN ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNİN YÜKSELİŞİNDEKİ YERİ...293 Yakup KAYA YAYIMLANMIŞ OLAN OSMANLI ARŞİV BELGELERİNDE ERMENİ-FRANSIZ İLİŞKİLERİ 1879-1918...315 Yıldız DEVECİ BOZKUŞ ERMENİ TEDHİŞ CEMİYETLERİNİN OLUŞUMUNDA DİNÎ-MİLLÎ UNSURLAR VE DIŞ BAĞLANTILAR (İfade Tutanaklarına Göre)...355 Yrd. Doç. Dr. Yunus ÖZGER RUSYA NIN ERMENİ SORUNUNUN ORTAYA ÇIKMASINDAKİ ROLÜ (1878-1918)...375 Doç. Dr. Yusuf SARINAY TARİHTE TÜRKLERE KARŞI SOYKIRIM İDDİALARININ MİMARI PORTRELER BİR ALMAN DİN ADAMI DR. JOHANNES LEPSIUS 4...417 Yrd. Doç. Dr. Zübeyir BÜTÜNER 6

İÇİNDEKİLER KAPANIŞ OTURUMU...435 İLETİŞİM BİLGİLERİ...447 7

Yrd. Doç. Dr. Recep CENGİZ ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNİN DOĞUŞU/ GELİŞİMİ: SOSYOLOJİK BİR YAKLAŞIM Yrd. Doç. Dr. Recep CENGİZ Dicle Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü, Elazığ-TÜRKİYE Tlf.: 0 536 389 46 13, e-posta: rcengiz@dicle.edu.tr 9

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 4 Özet Tarihsel olarak Türk-Ermeni sosyal münasebetleri, Osmanlı Devleti nden önce Anadolu da kurulan Selçuklu Devleti ile başlamaktadır. Bu nedenle Ermenilerin, Selçuklu ve Osmanlı Devletleri ile Doğu Anadolu ve Kafkasya da 1915 olaylarına kadar yaklaşık sekiz yüzyıl devam eden sosyal birlikteliklerinden söz etmek mümkündür. Söz konusu bu uzun süre içerisinde Ermeniler, soruna esas teşkil eden 1915 olaylarına kadar Osmanlı toplum yapısı içinde bir alt kültür olarak belirgin bir sosyal sorun oluşturmayan aktörler olarak gözükmektedir. Ermeni meselesinin temeli olarak sunulan tehcir (yeniden iskan) olayı, Türkler tarafından Osmanlı Devleti nin, Ermenilerin siyasî isyanları karşısında kendini savunmak zorunda oluşu olarak kabul edilmesine rağmen, ABD, AB ve dünyanın değişik ülkeleri resmî ve gayri resmî olarak soykırım yapıldığına dair tartışmalarda taraf olarak gözükmektedir. Bu nedenle söz konusu tartışmalar konuyu hem dış politikada hem de iç toplumsal dinamiklerimiz açısından önemli/tartışmalı hale getirmektedir. Bu bağlamda Ermeni meselesinin Türk toplumunda nasıl algılandığı sosyolojik olarak önemli bir konu haline gelmiş olmaktadır. Ermenistan ve bulundukları toplumların kültürü ve tarihinin etkisi altında bulunan diaspora Ermenileri tarafından yürütülen soykırım iddialarının, Avrupa toplumlarının hemen hepsinde, ABD ve bir kısım dünya toplumu tarafından benimsenmesi ve buna bağlı olarak sosyalleşme süreci içinde Türkiye de toplumsal bilinçte Ermeni soykırım iddialarının gerçek olduğu ve kabul gördüğü şeklinde anlaşılmaktadır. Bu yüzden konunun sosyolojik olarak araştırılması ve verilerle değerlendirilmesi gerekmektedir. Çalışmada Silvan (Diyarbakır) araştırma alanı olarak seçilmiştir ve yüz (150) anket uygulanmıştır. Çalışma l. yöntem, 2. kuramsal çerçeve ve 3. bulguların yorumlanması olmak üzere üç bölümden oluşturulacaktır. Araştırma; anket ve gayri resmî görüşme tekniklerinden yararlanılarak elde edilen bulguların teorik sosyoloji ve tarih bilgileriyle birleştirilmesine, karşılaştırılmasına dayanan yorumlamalardan oluşturulacaktır. 10

Yrd. Doç. Dr. Recep CENGİZ 1. GİRİŞ Dün, Türkü, Kürdü, nerede ve hangi şartlarda görürsen öldür. Gericileri, sözünden dönenleri, Ermeni hafiyelerini, hainleri öldür, intikam al (Taşnak Ermenilerin Osmanlı Dönemindeki Sloganlarından) 1. Ve bugün, Türkiye bölünecek ve bir Kürt devleti kurulacaktır. Ermeniler, Kürtler ile olan ilişkilerini iyi yürütmeli ve Kürtlerin mücadelelerini desteklemelidir. Bugün Türklerin elinde olan topraklar, yarın Ermenilerin olacaktır. (Lübnan Diaspora Ermenisi Ortodoks Başpiskoposu) 2. Milliyetçilik, genel anlamda tam bir tanımı yapılamasa da herhangi bir milletin varlığını sürdürmesi için bilinçli girişimler bütününü olarak tanımlanabilir. Zaten dünya üzerinde homojen bir toplumdan söz etmek mümkün olmadığı için süre gelen ve süre giden milliyetçilik hareketleri 1 Ermeni Terörü, Komiteler, http://www.ermeniteroru.8m.com/komiteler.htm 2 Gün Seher, 04 ve 05 Aralık 2007; Ekspres, 26 Aralık 2007. 11

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 4 her zaman dünya toplumları için bir tehdit olarak görülmüştür ve öyle olmaya devam edecektir. Dünya tarihinde en büyük devletlerden biri olan Osmanlı İmparatorluğu nun toplumsal yapısı, bir siyasî söylem olarak milliyetçiliği önenememiş/yadsımış olduğundan birbirinden farklı ulusları kapsayan, milliyetçiliğin gelişme alanı bulamadığı, heterojen bir toplum yaratmıştır. Ancak XVIII yüzyıldan itibaren Batı da güçlenen milliyetçilik, seküler anlayışın da etkisi ile her milletin diğerinden farklı olduğu algısını artırarak uluslaşmayı tetiklemiştir. Fransız İhtilâl ve onu izleyen büyük değişme milli devlet ve dolayısıyla milliyetçiliği hızlandırmıştır. Bu nedenle dönem içinde batıda yaşanan gelişmeler çok uluslu bir devlet olan Osmanlı İmparatorluğu için önem taşımış, imparatorluk sınırları içinde yaşayan Bulgarlardan Arnavut lara, Araplardan Ermenilere kadar bütün unsurlar anomi, toplumsal çözülme ve çatışmanın içine çekilmişlerdir. Bu bağlamda Türk-Ermeni sosyal münasebetleri, Osmanlı Devleti nde 1915 olaylarına neden olan Osmanlı-Rus savaşına kadar belirgin/açık bir milliyetçilik düşüncesine ve toplumsal çatışmaya taraf olmaksızın devam etmiş olsa da Ermenilerin uzun bir süredir düşünce ve eylem biçimi olarak açık bir milliyetçilik düşüncesine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Ermeni meselesinin kırılma noktası olarak sunulan tehcir (yeniden iskân) olayı, Osmanlı Devleti nce, Ermenilerin toplumsal isyanları karşısında tedbir almak zorunda oluşu olarak kabul edilmesine rağmen, bu süreç, Ermenistan ve Ermeni diasporasının girişimleri ile ABD, AB ve dünyanın değişik toplumları tarafından hem resmî hem de gayri resmî olarak soykırım olarak değerlendirmektedir. Bu nedenle 1915 olaylarına ilişkin yapılan tartışmalar, Türkiye de hem dış hem de iç toplumsal dinamikler açısından önemli/tartışmalı hale gelmektedir. Bu bağlamda Türkiye nin değişik yerleşim birimlerinde Ermeni meselesinin nasıl algılandığı açıklanması gereken sosyolojik bir konu olmaktadır. Ermenistan ve Ermeni Diasporası tarafından yürütülen soykırım iddialarının, Avrupa birliği ülkelerinin büyük çoğunluğunda, ABD ve değişik bazı dünya ülkeleri tarafından benimsenmesi ve buna bağlı olarak sosyalleşme süreci içinde Türkiye de de toplumsal bilinçte Ermeni soykırım iddialarının gerçek olduğu ve kabul gördüğü şeklinde anla- 12

Yrd. Doç. Dr. Recep CENGİZ şılmaktadır. Bu bakımdan konunun sosyolojik olarak araştırılması ve verilerlerle değerlendirilmesi yapılmıştır. Ermeni soykırım iddiaları ile ilgili girişimlerde göze çarpan önemli aşamalar, Rusya, İngiltere ve Fransa nın öngördüğü şekliyle önce Islahat Meselesi, 1878 Osmanlı-Rus savaşından sonra, Şark Meselesi ve daha sonra da, Ermeni Meselesi dir. Bu çerçevede Ermenilere ilişkin ileri sürülen tüm kuramsal yaklaşımlar, geçmişe yaslanan ve günümüze yansıyan yönleri ile Ermeni soykırım iddialarının Türkiye de kabullenilmesi yönünde bir ikna, yönlendirme ya da manipilasyon görevi ifa etmektedir 3. Ermenilerin dış dünya ile ilişkisinde göz ardı edilemeyecek en önemli unsurlardan biri Ermeni sosyo-kültürel yapısının oluşturulması için her türlü enstrümanın kullanılmasıdır. Bu nedenle Ermeni kimliğinin 1915 sürecinden önceki ve sonraki duruşunu/oluşumunu tespit etmeden soykırım iddialarının Türkiye de dâhil olmak üzere dünyada algılanma niteliği rasyonel olarak değerlendirilemez. Örneğin, Ermenilerin dünya üzerinde dağınık bir şekilde olma nedenleri; Osmanlı toplumsal yapısı içinde bir alt kültür olarak varlık karakterlerinden yansıdığı şekliyle Onların refaha düşkün oldukları, macerayı sevdikleri ve içinde yaşadıkları topluma karşı kırılgan, kolayca değişebilen ve güçten yana tavır alan bir duruş sergilemelerinden kaynaklanmaktadır. Şüphesiz onların kültür oluşumlarının temel bileşenlerini de bunlar oluşturmaktadır. 4 Ermenilerin tarih sahnesinde sürekli savrulan gönüllü diaspora yaşamını tercih eden gruplar olarak varlık kazanmaları günümüzdeki Ermenistan ın özellikle iç ve dış göçlerini kapsayan sosyal hareketliliğinden kolayca anlaşılmaktadır. Sadece ABD ve Kanada da 1965 yılından 2000 yılına kadar Ermeniler tarafından 1046 adet sivil örgütün kurulması, Ermenilerin kültür kaybı endişesi algısı ve Ermeni sosyal mobilitesinin dinamizmini göstermektedir. Bu bağlamda günümüzde Ermeni kimliği, üst kimlik olmaktan öte diaspora/diasporalara yaslanan alt kültürlerden oluşmaktadır. Bu yüzden Ermenilerin oluşturmaya çalıştıkları üst kimlik algısı sosyo- 3 Ergünöz Akçora, Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1896 1916), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1996. 4 Şenol Kantarcı, ABD ve Kanada da Ermeni Diasporası: Kuruluşlar ve Faaliyetler, Ermeni Araştırmaları, Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Sayı 3, Ankara, s.68-80. 13

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 4 lojik nitelik taşımayan, tepkisel, romantik ve irrasyonel bir karakter sergilemektedir. Ermeniler, kendilerinin ciddi bir kültürel krizin içinde hissetmektedirler ve bu krizin telafisi için Türk düşmanlığına ve mağduriyet psikolojisine yaslanmaktadırlar 5. Ermeniler, mağduriyet psikolojisinin etkisinde kalarak, dünya üzerinde mağdur ve ezilen ya da korunmaya ve savunulmaya ihtiyacı olan topluluk-grup-ulus algısı içinde biçimlenerek varlık kazanmaya ve birçok dünya toplumu da bu durumu kendi toplumsal beklentileri açısından değerlendirerek manipüle etmeye çalışmaktadırlar 6. Gerek tüm toplumda gerekse alt gruplarda, Ermenilere ilişkin bilgi ve görüşler, hem resmî hem de resmî olmayan bilgilerle örülü bir karakter sergilemesine rağmen tarihi olaylara yönelik bilgiler konjonktüre bağlı olarak değişebilmekte ve yeni bir tarih anlayışı oluşabilmektedir. Günümüzde Türkiye de, Türk-Ermeni ilişkilerini yansıtan tarihi bilgiler kronolojik yapı 7 dışında yorumlamanın ortaya çıkardığı gerilime bağlı olarak değişmekte ve yeniden tanımlanabilmektedir. Örneğin Türk tarihi açısından Osmanlı hükümetinin savaş alanlarından Ermenilerin yeniden yerleştirilmesi için yasa çıkarması girişimi farklı bağlamda değerlendirilmektedir. Zorunlu göç, günümüzde Osmanlı Devleti için Ermenilerin birinci dünya savaşı sürecinde Ruslarla işbirliğini engellemek ve iç toplumsal çatışmayı önlemek için alınmış bir karar niteliğinde algılanırken aynı süreç günümüzde Türkiye de bazı alt grupların 5 Erol Göka, Ermeni Sorunun (Gözden Kaçan) Psikolojik Boyutu, Ermeni Araştırmaları, Sayı 1, Mart-Nisan-Mayıs 2001. 6 Sevinç Göral, Türk-Ermeni Meselesi: Mağduriyet Psikolojisi Ve Büyük-Grup Kimliği, Stratejik Analiz, Ekim 2005, Cilt 6, Sayı 66. 7 1071 Ermenilerin Türklerin yönetimine girişi. 1887 de Hunchak Devrimci Partisi nin Cenova da kurulması. 1887 Osmanlı-Rus Savaşı nın başlaması ve Ermenilerin toplumsal anomiğin tarafı olması. 1890 Erzurum da ilk Türk-Ermeni çatışmasının başlaması. 1914 Sason ve 1915 Van isyanı. 24 Nisan 1915 İstanbul da Ermeni devrimcilerin tutuklanması. 27 Mayıs 1916 Osmanlı hükümetinin savaş alanlarından Ermenilerin yeniden yerleştirilmesi için yasa çıkarılması. 1973 1982 yıllarında ASALA nın Los Angeles da ilk Türk diplomatının öldürülmesi ile başlayan 70 ten fazla cinayetin işlenmesi. 1991 Ermeni soykırım iddialarını gerçek olarak tanımlayan yeni bir anayasa ile Bağımsız Ermenistan Cumhuriyeti nin ilan edilmesi. 1992 Ermenistan ın Azerbaycan ın Yukarı Karabağ bölgesini işgal etmesi. 2001 Fransız parlamentosunun soykırım günü olarak 24 Nisan ı onaylaması. 2007 ABD Kongresi ne soykırımın tanınması için yasal teklifin sunulması. 14

Yrd. Doç. Dr. Recep CENGİZ benimsediği gibi Ermeniler için siyasal yok olmanın başlangıcı olarak değerlendirmektedirler. ASALA terör örgütünün Los Angeles da ilk Türk diplomatı öldürülmesi ile başlayan ve yetmişten fazla ölümlü olayın gerçekleşmesi, 1991 yıllarında Ermeni soykırım iddialarını gerçek olarak tanımlayan bir anayasa ile Bağımsız Ermenistan Cumhuriyetinin ilan edilmesi ve Fransız parlamentosunun soykırımı onaylaması ve ABD Kongresine soykırımın tanınması için yasa teklifinin sunulması gibi girişimler, diaspora Ermenileri için birer kazanım olurken söz konusu gelişmeler Türkiye de Ermeni soykırım tartışmaları ile ilgili olarak yeni algılama ve yorumlamanın varlık kazanmasına kaynaklık etmektedir. Sözü edilen örnek olayların esas dayanaklarını oluşturan ve Ermenistan ve bulundukları toplumların kültürünün etkisi altında bulunan diasporanın temel hedef olarak belirlediği ve her söylemde dile getirdikleri soykırım iddiası dört aşamalı (Dört T planı) olarak yürütülmektedir. Bunlardan birincisi tanıtma; Ermeni soykırımının yapıldığına dair güçlü propaganda çalışmalarının yürütülmesidir. Başta ABD, AB ve dünyanın değişik toplumlarında bu aşama önemli ölçüde gerçekleştirilmiş gözükmektedir. İkinci aşama ise, dünyada ve daha önemlisi Türkiye de Ermenilere soykırım yapıldığı iddialarının gerçek bir olay olarak tanınmasının sağlanmasıdır. Ermenistan ve Ermeni Diasporasının gayretleri ile başta AB ülkeleri ve diğer birçok ülkede sürekli gündemde tutulan soykırım iddialarına yönelik politikaların arkasında Türkiye de bazı alt grupların düşünsel yapısına baskı kurularak biçimlendirilmesi Türkiye de iddiaların gerçekmiş gibi algılanmasını sağlanmaya yöneliktir 8. Üçüncü aşama, tazminat ve dördüncüsü ise, Türkiye den Sevr Antlaşmasında belirtilen esaslara dayanan toprak talebidir 9. Ermenistan ve Ermeni diasporasının temel hedef olarak belirlediği dört aşamalı olarak yürütülen söz konusu planın ikinci basamağını oluşturan durumun Türkiye de uygulama alanının genişliği ve niteliğinin belirlenmesi ve sonraki aşamaların gerçekleşme derecelerinin varlık karakterleri çalışmanın özgün değerini oluşturmaktadır. Çalışmada; ABD, AB ve bir kısım dünya ülkelerinde son yıllarda gündeme getirilen Ermenilerin 8 Birsen Karaca, Sözde Ermeni Soykırım Projesi, Say Yayınları, İstanbul 2006, s.41 9 Birsen karaca, Sözde Ermeni Soykırım Projesi, s.18-19 15

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 4 soykırıma uğradığına ilişkin tartışmalar dikkatinizi çeken bir konu mudur? sorusuna verilen %57.3 evet cevabı hem günümüz Ermeni milliyetçiliğinin etki alanı hem de konuların değerlendirilmesinde önemsenen bir oran olarak kabul edilmiştir. Ayrıca çalışmada kronolojik bilgilerin ayrıntıyla kullanılması yadsınmıştır. Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşu/Gelişimi: Sosyolojik Bir Yaklaşım başlıklı çalışmanın amacı, Türkiye de Ermeni meselesi ile ilgili tartışmaların algılanma biçimi ve içeriğinin değerlendirilmesi ve bir tutum oluşturmada/geliştirmede belirleyiciliğinin tespit edilmesidir. Çalışmada Silvan (Diyarbakır) araştırma alanı olarak seçilmiş ve yüz elli (150) anket uygulanmıştır. Çalışma anket tekniğinden yararlanılarak elde edilen bulguların teorik sosyoloji ve tarih bilgileriyle konuya ilişkin basın ve yayında yer alan verilerin değerlendirilmesine dayanan yorumlamalardan oluşmaktadır. 2. TARİHİ ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNİN DOĞUŞU/GELİŞİMİNİ ALGILAMA Gerek dış gerekse iç grup ilişkilerinde anarşi/anomi durumunda, güvenlik ikilemi yani sürekli olarak başkalarının tehdidi altında olduğu algısı, bireylerin güvenliğini azaltan karşıt hareketleri tetiklemektedir. Birçok etnisiteyi barındı ran Osmanlı imparatorluğunun merkezi otoritesinin zayıflaması ile doğan fırsatlara ve yaralanabilirliğe yaslanan Ermenileri de bu bağlamda Osmanlı toplumsal yapısının güvenliğini kendi güvenlikleri ile birlikte tehdit eden bir unsur olmuşlardır 10. Özellikle Osmanlı-Rus savaşı ile başlayan gruplar arası gerilim her yeni anlatıda büyütülmüş ve çarpıtılmış olan düşmanlığın tarihsel kayıtlarının mevcudiyeti, grupların birbirlerini tehdit olarak görme eğilimlerini artırmıştır. Bu teh dit algısı Osmanlı Devleti nin olumsuz/ zayıf koşullarında, Ermenilerin, radikal çetelerce şiddeti doğuracak bir hareketlilik içine girmesine neden olmuştur. Benzer şekilde her yeni anlatıda büyütülmüş ve çarpıtılmış olan Ermeni düşmanlığının tarihsel kayıtlarının mevcudiyeti de Türklerinde şiddette yönelmelerinde etkili olmuştur. 10 Doğu Batı, Etnisite, Rogers Brubaker, David D. Latin, Etnik ve Milliyetçi Şiddet, S. 44, s.211-238. 16

Yrd. Doç. Dr. Recep CENGİZ Osmanlı-Ermeni çatışması, kaotik, rasgele, anlamsız, irrasyonel veya tamamen duygusal nitelikte olmadığı gibi şiddetin sadece araçsal açıdan değil kültürel olarak belirlenmiş şartlar ve çevre içinde diğer unsurlarla ilişkili olduğu görülmektedir. Osmanlı-Ermeni çatışmasının te mel ilgi odağı, Ermenilerin şeytanileştirilmiş, değersizleştirilmiş veya tehdit eden olarak algıladıkları Osmanlı yı öteki üzerinden konumlandırarak korkunun kaynağını kültürel olarak bizatihi kendilerinin inşa etmeleridir. Bu nedenle Ermeni merkezli bir korkunun oluşması şiddetin rasgele ve anlamsız değil aksine ürkütücü bir biçimde anlamlı hale geldiğini göstermektedir. Söz konusu şiddetin ortaya çıkardığı sonucu günümüzde soykırım olarak tartışmada/algılamada, kaotik, rasgele, anlamsız, irrasyonel veya duygusal olmayan çok boyutlu ve Türkleri öteki üzerinden konumlandırarak yürütülmesidir. Türk-Ermeni çatışmasının te mel ilgi odaklarından diğeri ise, çeşitli kavram karmaşası yaratarak/içinde Ermenilere ait söylem ve eylemleri, bazı hedef alt grupları bilgi bombardımanına tabi tutarak sosyalizasyon süreci bağlamında meşru kılma girişimidir. Bu süreç, iç ve dış grup ilişkilerine yaslanan çeşitli araçlar kullanılarak bireye ve guruplara işlemedikleri bir suçun kabul ettirilmesi olduğu kadar suç işleyen ötekinin de masumiyeti yönünde gerçekleştirilmektedir. Ermeni soykırım iddiası projesinin savunucularından Kevrok Bardakçıyan ın ifade ettiği gibi bu sürecin sonucunda Türkiye nin konuya ilişkin bütün haklılıkları, karşı politikaları temelsizleştirilmiş ve absurt hale dönüştürülmüş olacaktır 11. I. Dünya savaşı sürecinde Osmanlı topraklarında Ermenilerin bağımsız bir devlet kurma girişimi sonucunda siyasî temelli şiddetli sosyal çatışmada sadece Ermeni ölümlerinin olduğuna yönelik toplumsal bilinç oluşturma dünyada Ermeni milliyetçiliğinin gücünü göstermesi açısından önem taşımaktadır. Bunun en belirgin örneklerinden biri, Soykırım bizde Olmaz başlıklı ve Jan Keetman imzalı yorumda, Türklerin sözde soykırım suçlamasına karşı şiddetli tepki göstermelerinin nedenlerinden birinin okullarda öğretilenlerden geri adım atma sorunu 11 Birsen Karaca, Sözde Ermeni Soykırım Projesi, Say Yayınları, İstanbul 2006, s.41-42. 17

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 4 ve Ermenilerin tazminat hatta toprak istemelerinden kaynaklanan korku olduğunu belirtmesidir 12. Aynı şekilde Masud Akhtar Shaikh in ifade ettiği gibi neredeyse bütün 20. yüzyıl boyunca, Ermeni meselesini değişik boyutlarda ele alan dünyanın hemen her ülkesinde kitapçılarda yüzlerce kitap bulunması ve bu kitapların çoğunun Türklere karşı deklare edilmiş önyargıları ifade etmesidir. Söz konusu yazılı basında çoğu zaman Türkler zalim ve barbarlar olarak resmedilmektedir. Bu kalemlerin arasında İslam ın standart yorumunu taşıyan Türklere karşı dinsel veya ırkçı bir nefret bulunmaktadır. Buna karşılık Türk tarafını yansıtan çeşitli iddiaları çürütmeyi amaçlayan kitaplar yok denecek kadar azdır 13. Bu başlık altında: a.ermenilerin Osmanlı topraklarında bağımsız bir devlet kurma girişimi, b.osmanlı-ermeni çatışmanın sebepleri c.tehcir esnasında yaşanan Osmanlı-Ermeni çatışmasının sonuçları, d.osmanlı Toplum-devlet anlayışının soykırıma uygunluğu çeşitli nüfus bileşenleri çerçevesinde analiz edilmiştir. A. OSMANLI-ERMENİ ÇATIŞMASININ SEBEBİNİ ALGILAMA Osmanlı-Ermeni çatışması, düzenli, anlamlı, rasyonel vb. nitelikte sosyolojik bir gerçekliktir. Bunun tipik göstergelerinden biri, Osmanlı- Rus savaşının başlaması ile Ermenilerin Türkler tarafından işbirlikçi olarak kabul edilmesi, Ermenilerinde Ruslarla işbirliğinin Türkleri kışkırttığını bilmesi ve bu karşılıklı bakış açılarının her yeni anlatıda anlamlı ve rasyonalite edilmiş olan kötülüklerin mevcudiyeti hem Türk hem de Ermenilerin güvenlik ikilemine dayanan teh dit algısıdır. Bu nedenle Osmanlı-Ermeni çatışmasının arka planı olarak düşünülen faktörler; dönemin Avrupa ve diğer büyük devletlerinin kışkırtması, Milliyetçilik hareketleri, olmak üzere dış faktörlerdir. Ermenilerin farklı dine mensup olmaları, Osmanlının zayıflığından Ermenilerin faydalanma 12 NZZ Am Sonntag, 12 Mart 2007. 13 The Statesman, 13 Şubat 2007. 18

Yrd. Doç. Dr. Recep CENGİZ girişimi, Ermenilerin ekonomik olarak güçlü/zengin olmalarının kıskanılması ve Ermenilerin zayıflığından Osmanlının faydalanma girişimi ise Osmanlı- Ermeni çatışmasının arka planının iç faktörleri olarak yedi nedenli açıklama denemizde şu sonuçlara ulaşılmıştır. Tablo 1: Osmanlı-Ermeni çatışmasının arka planı Osmanlı-Ermeni çatışmasının arka planı S % Dönemin Avrupa ve diğer büyük devletlerinin kışkırtmasına 57 38,0 Milliyetçilik hareketlerine 33 22,0 Farklı dine mensup olmalarına 7 4,7 Osmanlının zayıflığından Ermenilerin faydalanma girişimine 34 22,7 Ermenilerin ekonomik olarak güçlü/zengin olmalarının kıskanılmasına 5 3,3 Ermenilerin zayıflığından Osmanlının faydalanma girişimine 14 9,3 Toplam 150 100,0 Her savaşta olduğu gibi gönüllü ve zorunlu göçün (sosyal mobilitenin) birbirine karıştığı l. Dünya Savaşı sırasında, dış grupların milliyetçi söylemlerinin etkisi altında kalan Ermeniler, Doğu Cephesi nde Türk ordusundaki askeri kimliklerinden ayrılarak işbirlikçi, casus ve rehberler olarak savrulmuşlardır. Bu nedenle Ermeniler, genellikle Doğu Anadolu Bölgesi nde sosyal çözülme ve çatışmanın sorumlusu olarak görülmüşlerdir. Bunun üzerine Osmanlı, Ermenileri değerli toprağı olan Mezopotamya ya göç ettirmiştir. Daha sonra, söz konusu bölgeler İngiliz ve Fransızların kontrolüne geçtiğinde Ermeniler buralardan alınarak başta Avrupa ve Amerika olmak üzere başka ülkelere götürülmüşlerdir. Söz konusu bu sosyal hareketliliği anlamlı kılan çarpıcı örneklerden biri, Ermeniler hakkında Birinci Dünya Savaşı sırasında, (1917-1918) Erzurum da görev yapan Rus Yarbay Tverdohlebov (2. Ermeni-Rus Kale Topçu Alay Komutanı) el yazısıyla tuttuğu günlüğünde, hem Ermeni anomiğinin boyutlarını hem de Ermenileri yeteneksiz, asalak, açgözlü bir millet olarak nitelendirmesi, Ermenilerin Osmanlıdan sonra bir kez daha yeniden iskana tabi tutulmalarının hem nedenini hem de sonuçlarını göstermektedir. 14 Bu bağlamda, Ermeni tarihçi Hambarsumyan ın biz Ermeniler, Türkleri suçluyor ve Osmanlıda Ermenilere karşı soykırım yapıldığını söylüyoruz. Hâlbuki Ermeni milletini yeryüzünden silmeye ve 14 AA, 24 Mart 2007 19

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 4 bütün Ermenileri yok etmeye çalışan devlet Türkiye değil Rusya idi açıklaması önemsenmelidir 15. Osmanlı topraklarında yaklaşık 800 yıldan bu yana barış içinde yaşayan Ermeniler, Birinci Dünya Savaşı öncesinde ve sürecinde dış grupların etkisiyle Osmanlı yönetimine karşı iç dinamikler açısından %60.0 oranında kabul gördüğü gibi, dönemin Avrupa ve diğer büyük devletlerin kışkırtmasına ve milliyetçilik hareketlerine dayanan sosyal çözülme ve çatışmanın tarafı olmuşlardır 16. %22.7 oranında onaylanan, Osmanlı-Ermeni çatışmasını etkileyen bir başka faktör ise Ermenilerin, Osmanlının zayıflığından faydalanması yani bu fırsat kaçmaz, fırsatı ganimet bilen bir yaklaşım olmuştur. Bunun gereği ve gerçeği ise Osmanlı imparatorluğunun birçok/beş ayrı cephede işgal güçlerine karşı savunma içinde olmaları düşünülebilir 17. Osmanlı-Ermeni çatışmasının sebebi, Zamanın Avrupa ve diğer büyük devletlerin kışkırtması, Milliyetçilik hareketleri, Osmanlının zayıflığından Ermenilerin faydalanma girişimi birlikte göz önüne alındığında toplumsal çatışmasının nedeni, yaklaşık %80 oranda Ermeni anomiği olarak algılanmaktadır 18. Osmanlı-Ermeni çatışmasının müsebbibi bu soruda/burada Ermeniler olarak kabul görmesine rağmen sonuçlar açısından yapılan değerlendirmede ise Osmanlı Devleti sorumlu ve sorunlu olarak algılanmaktadır. Bu durum ise, Ermenilerin kendilerini mağdur ve ezilen ya da korunmaya ve savunulmaya ihtiyacı olan topluluk-grup-ulus algısı içinde biçimlendirmede başarılı olduklarını göstermesi açısından dikkat çekicidir. Osmanlı-Ermeni çatışmasının sebebi, birçok faktöre dayanan savaş koşulları uyarısı veren farklı sayıdaki dinamiklerin eş zamanlı birleşimidir. Bu bileşenlerden biride sadece %3.3 oranında onanan Ermenilerin ekonomik olarak güçlü/zengin olmalarının kıskanılmasıdır. Osmanlı sosyal yapısı içinde Ermeniler, Müslüman komşularından çok daha 15 Hasan Ağacan, Ekspress, 26 Nisan 2006 16 AA, 17 Aralık 2007 17 AA, 13 Aralık 2007 18 Kemal Çiçek, Türk-Ermeni Anlaşmazlığının Siyasi Kökenleri: Tehcir ve Dönüş Üzerine Yaklaşımlar, Teori, Nisan 2005, Sayı 183. 20

Yrd. Doç. Dr. Recep CENGİZ fazla sosyal hareketliliğe sahiptiler ve İmparatorlukta ticaretin %80 ini kontrol etmektedirler 19. B. ERMENİLERİN OSMANLI TOPRAKLARINDA BAĞIMSIZ DEVLET KURMA GİRİŞİMİNİN ALGILANMASI Osmanlı topraklarında Ermenilerin devlet kurma girişiminin ortaya çıkardığı dış ve iç grup ilişkilerine yansıyan anarşi/anomik durum, grupların karşılıklı güvenliğini göreceli sürekli tehdit eden karşıt hareketleri tetiklemiştir. Bu nedenle Ermeniler karşı tepki içinde Osmanlı imparatorluğunun merkezi otoritesinin zayıfladığına olan inançları ve bu fırsatlardan yaralanabilirliğe yaslanan algısı, Osmanlı toplumsal yapısının güvenliğini kendi güvenlikleri ile birlikte tehdit eden bir unsur olarak varlık kazanmışlardır 20. Ermenilerin bağımsız devlet kurma girişimleri, iç ve dış toplumsal koşulların ortaya çıkardığı bir gelişme olarak birlikte değerlendirildiğinde, batılı devletlerin desteği ile iyi planlanmış, bütün Türk dünyasını toplumsal düşman olarak gösteren, Paris barış görüşmeleri ve Sevr Anlaşmasındaki birçok maddede okunduğu gibi son derece atılgan/ saldırgan ve kendi güvenlikleri ile birlikte diğerinin de güvenliğini tehdit eden bir karakter sergilemektedir. Ermenilerin Osmanlı topraklarında bağımsız bir devlet kurma girişiminin algılanma niteliğinde şu değerlendirmeleri yapmak mümkündür. Tablo 2: Ermenilerin Osmanlı topraklarında bağımsız bir devlet kurma girişimini değerlendirmenin yaş değişkenine göre dağılımı Ermenilerin Osmanlı topraklarında bağımsız bir devlet kurma girişimini değerlendirme Yaşlar Olumlu Olumsuz Toplam 18 25 26 30 S % S % 31 40 S% 24 32,0 10 25,6 7 29,2 51 68,0 29 74,4 17 70,8 75 50,0 39 26.0 24 16.0 19 Donald E. Miller ve Lorna Touryan Miller, Tanıkların Dilinden Ermeni Soykırımı, Çeviri Ajdar Pelda, Peri Yayınları, İstanbul 2006, s.80-82 20 Doğu Batı, Etnisite, Rogers Brubaker, David D. Latin, Etnik ve Milliyetçi Şiddet, S. 44, s. 211-238 21

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 4 41 50 S % S % S % 1 14,3 2 40,0 44 29,3 6 85,7 3 60,0 106 70,7 7 4.7 5 3.3 150 100,0 50 üzeri Toplam Osmanlı sosyal yapısı içinde, bir alt grup olarak Ermenilerin bağımsız devlet kurma girişimleri, bağımsız Ermenistan için teorik propaganda çalışmalarından, ayaklanmalara, silah temini ve transferinden, Ermeniler lehine Osmanlı Devleti ne zarar verebilecek girişimlere kadar geniş bir yelpazede anomik bir durumun ortaya çıkmasına neden olmuştur 21. Ermenilerin Türkiye nin Doğu Anadolu sunda onların çıkarılmasına neden olan bağımsız devlet kurma girişimlerinin yaklaşık %30 oranında olumlu görülmesi, tarihin sorularıyla tersyüz edilmiş bir yüzleşme ve Osmanlı topraklarının bölünebilirliliği ve paylaşılabilirliliğinin yapılabileceği bir arena olarak algılanması anlamına gelmektedir. Başka bir açıdan değerlendirildiğinde Ermenilerin Osmanlı topraklarında bağımsız bir devlet kurma girişiminin teorik anlatımının bir örneği olan 19. yüzyıl Ermeni edebiyat eserlerinde küçük yaşta ellerine kılıç verilerek Türklerin öldürmesi talebi kabul edilebilir bulunmaktadır 22. Ermenilerin bağımsız bir devlet kurma girişimleri, birlikte yaşadıkları Türk, Kürt ve Çerkez gibi unsurlara karşı hukukî ve sosyal norm ihlalleri sadece Türk ve Ermeni bilim adamları tarafından değil Batılı ve Rus gözlemciler tarafından da ortaya çıkarılmıştır 23. Ayrıca Ermenilerin politik çevrelerince de Ermenilerin Osmanlı topraklarında bağımsızlık talebi hem gizlenmemekte hem de yadsınmamaktadır. Bunu en tipik göstergelerinden biri, Taşnaksütyun Partisi Sözcüsü Giro Manoyan ın, Türkiye-Ermenistan sınırının Türkiye yi bölmeye ve yok etmeye yönelik olarak yapılan Sevr Anlaşmasına uygun olarak belirlenmesi gerektiğini 21 Soykırım kavramı, tarihsel süreç içinde ölümlü ya da kültürel olarak tümüyle tavsiye edici toplumsal çatışmanın tanımlanmasında kullanılan oldukça yenidir. Kavram Yahudi soykırımı ile ilgili ilk kez kullanılmakla birlikte değişik ulusların yaşadığı trajedi ile ilgili olarak da kullanılmaya başlanmıştır. Kavram genel olarak bir grubun dini ya da etnik farklılıktan dolayı tümüyle yok edilmesi anlamında kullanılmaktadır 22 AA, 18 Şubat 2007. 23 Statesman, 02 Mart 2007. 22