DIŞ TİCARETTE KÜRESEL EĞİLİMLER VE TÜRKİYE EKONOMİSİ Faruk Aydın Mesut Saygılı Hülya Saygılı Gökhan Yılmaz TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI Araştırma ve Para Politikası Genel Müdürlüğü 17 Kasım 2009 1
Giriş ve Motivasyon 2
Genel Sunuş Planı Giriş ve motivasyon Küresel ekonomideki uzun dönemli eğilimler Dış ticaret artışını belirleyen faktörler Dikey uzmanlaşma, ithalat gereği ve açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük Doğrudan yatırımlar, büyüme ve ithalat gereği Genel değerlendirme ve sonuçlar 3
Küresel Eğilimler 4
GİRİŞ VE MOTİVASYON Türkiye nin kuvvetli ihracat performansına karşın dış ticaret açığı bulunmaktadır. Türkiye nin ihracat ve ithalat artışlarını hangi faktörler etkilemektedir? Küresel perspektifte dünya ticaretini belirleyen faktörler ve üretimin/ihracatın ithalat gereği. Küresel ekonomiye eklemlenen milli ekonomiler Parçalanan üretim süreci ve küresel iş bölümü Stratejik kararlar için; mevcut küresel yapının doğru tespit edilmesi gerek koşuldur. Bu çalışmanın iki temel motivasyonu vardır: Küresel dış ticaret gelişmelerine ait dinamikleri geniş bir bakış açısıyla incelemek, Türkiye nin bu süreç içerisindeki yerini tespit etmek. 5
KÜRESEL EĞİLİMLER Mal-Hizmet Ticareti ve Sermaye Hareketleri 30 25 Dünya Mal ve Hizmet Ticaretinin Gelire Oranı (1960-2006) Mal İhracatı Hizmet İhracatı (sağ eksen) 10 8 20 15 10 5 6 4 2 0 0 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 Dış ticaret oranları dünya savaşları ile azalmış, fakat sonrasında artmaya başlamıştır. Portföy yatırımları 1980 lerin başlarından, doğrudan yatırımlar 1980 lerin sonundan itibaren artma eğilimindedir. 6
KÜRESEL EĞİLİMLER Yeni Gelişmeler-1 Uzun dönemli veriler, dünya savaşları öncesi ve sonrası dönemde mal ve hizmet ticaretinin artış eğiliminde olduğunu göstermektedir. Bu iki dönemi farklılaştıran ve sürmekte olan yeni gelişmeler dikkat çekicidir. Endüstri içi ticaret artmaktadır. Sanayi ürünleri ihracatı ivmelenmiştir. Küresel düzeyde üretimin ve ihracatın ithalat bağımlılığı artmaktadır. 7
KÜRESEL EĞİLİMLER Yeni Gelişmeler-2 2002 den itibaren gelişmekte olan ülkelerin de FDI yapmaya başladıkları gözlenmektedir. İş gücünün serbest dolaşımı artmaktadır. Uluslararası ticarette belli bölge ve ülke grupları arasında yoğunlaşma eğilimi gözlenmektedir. Dünya ticaretinde Asya nın payı artmaktadır. 8
KÜRESEL EĞİLİMLER Dış Ticaret Artışını Belirleyen Faktörler Azalan tarifeler. Ulaştırma maliyetlerinin azalması ve bilgi-iletişim teknolojilerindeki gelişmeler. Çin, Hindistan ve Eski Doğu Bloku ülkelerinin küresel ticarete katılmaları. Ülkeler arası gelir farklarının azalması. 9
Dikey Uzmanlaşma İthalat Gereği ve Karşılaştırmalı Üstünlükler 10
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT GEREĞİ VE RCA Yatay ve Dikey Uzmanlaşma Yatay Uzmanlaşma Dikey Uzmanlaşma Emek Yoğun ve Standart Teknoloji Gerektiren Ürünler Sermaye Yoğun ve Yüksek Teknoloji Gerektiren Ürünler Sermaye Yoğun ve Yüksek Teknoloji Gerektiren Süreçler Ara ve Yatırım Malları Gelişmiş Ülkeler Gelişmekte Olan Ülkeler Gelişmiş Ülkeler Küresel üretim süreçleri ve dikey uzmanlaşma (Krugman, 1995; Feenstra, 1998; Hummels, Ishii ve Yi, 1999; Nordas, 2007) Hummels dünya ticaret artışının üçte birinin, gelişmekte olan ülkelerin ticaret artışının yarısının dikey uzmanlaşma kaynaklı olduğunu savunmaktadır. Emek Yoğun ve Standart Teknoloji Gerektiren Süreçler Nihai Mallar Gelişmekte Olan Ülkeler 11
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT GEREĞİ VE RCA Veriler ve İstatistikler Dikey Uzmanlaşma ve İthalat Bağımlılığı Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük (Balassa, 1965) RCA1=Net İhracat= RCA2= X / X M / M X / X M / M ij j ij j Ticarette ara ve nihai malların ayrıştırılması. X X iw w iw w ij ij M + M ij ij UN BEC Rev 3 ile SITC Rev 3 eşleştirme tabloları kullanıldı. OECD 5 basamaklı SITC Rev 3 verileri ara-nihai şeklinde ayrıştırıldı. Dört sektörde yoğunlaşıldı: Tekstil, ana metal, makine-teçhizat ve ulaştırma araçları. 12
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT GEREĞİ VE RCA RCA I II ARA MALI ARA MALI Nihai Mal III NİHAİ MALLAR IV HİÇBİRİ NİHAİ MALLAR Ara Malı 13
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT GEREĞİ VE RCA RCA: Endüstri Geneli 45 35 25 JAP 15 ALM Nihai Mal ÇEK. 5 İTA 45 35 25 KAN 15 5 5 FRA İNG 5 15 25 35 45 ABD MAC SLO POL 15 TÜR 25 35 MEK ÇİN 45 Ara Mal Endüstri genelinde net bir küresel iş bölümü görünmemektedir. 14
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT GEREĞİ VE RCA RCA: Tekstil ve Ana Metal Tekstil Ana Metal 30 JAP 30 20 İTA KAN JAP 20 ALM 10 Çİ Nihai Mal ÇEK 0 SLO 110 60 FRA 10 40 90 KAN TÜR 10 ABD MAC 20 MEK İNG 30 10 SLO Nihai Mal 0 POL 70 50 30 10 10 30 50 70 90 İNG 10 20 30 ABD ÇEK FRA İTA TÜR ÇİN MAC MEK 40 Ara Mal POL 40 Ara Mal Gelişmiş ülkelerin ara mallarda, gelişmekte olan ülkelerin nihai mallarda karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu, hem tekstil hem de ana metal sektörlerinde net bir şekilde görülmektedir. 15
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT GEREĞİ VE RCA RCA: Makine-Teçhizat ve Ulaştırma Makine-Teçhizat 0.3 ABD JAP 0.2 POL İNG 0.1 MAC ÇEK MEK Nihai Mal 0 0.7 0.5 0.3 0.1 0.1 0.3 İTA 0.5 FRA 0.1 ALM 0.2 Ulaştırma Araçları 0.6 ABD 0.4 JAP FRA 0.2 Nihai Mal 0 İTA 0.8 0.3 ÇEK0.2 0.7 1.2 1.7 İNG 0.2 POL ALM TÜR 0.4 SLO 0.6 KAN MAC 0.8 MEK TÜR KAN SLO 0.3 0.4 Ara Mal ÇİN 1 ÇİN 1.2 1.4 Ara Mal Makine ve teçhizat sektöründe dikey uzmanlaşma görünmezken ulaştırma araçlarında uzmanlaşmaya doğru gidildiği gözlemlenmektedir. 16
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT GEREĞİ VE RCA RCA: 1990 lardan 2000 lere Gelişmiş Ülkeler Gelişmekte Olan Ülkeler 12 10 MAKİNA 0 40 20 0 20 40 60 8 6 ULAŞTIRMA Nihai Mal 5 10 ANA METAL 4 TEKSTİL İMALAT 2 Nihai Mal 0 25 20 15 10 5 0 5 10 15 MAKİN 15 İMALAT 20 25 TEKSTİL 2 ANA METAL 4 Ara Mal 30 ULAŞTIRMA 35 Ara Mal Gelişmiş ülkeler 1990 lardan 2000 lere nihai mallarda net ithalatçı, ara mallarda net ihracatçı konumuna gelmektedir. Gelişmekte olan ülkeler 1990 lardan 2000 lere nihai mallarda net ihracatçı, ara mallarda net ithalatçı konumuna gelmektedir. 17
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT GEREĞİ VE RCA Türkiye nin Göreli Rekabet Durumu-1 6 5 4 3 Tekstil ve Ana Metal Tekstil (Nihai) Tekstil (Ara Malı) Ana Metal (Nihai) Ana Metal (Ara Malı) TEKSTİL 1994-1999 2000-2004 Nihai Ara Nihai Ara Polonya 4,55-1,17 Polonya 3,89-0,86 Türkiye 4,15 0,98 Çin 3,50-0,17 Çin 3,97-0,88 Türkiye 3,20 0,96 Slovenya 1,87 0,32 Slovenya 1,67 0,31 Macarist. 1,19-0,93 Meksika 0,83-0,27 Meksika 0,74-0,34 Macarist. 0,61-0,37 Çek Cum. 0,52 0,34 Çek Cum. 0,50 0,35 2 1 0-1 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 ANA 1994-1999 2000-2004 METAL Nihai Ara Nihai Ara Çin 2,51-0,29 Çin 2,55-0,41 Çek Cum. 2,24 0,51 Türkiye 2,24 0,39 Türkiye 1,56 0,68 Çek Cum. 1,67 0,01 Polonya 1,28 1,08 Slovenya 1,17 0,74 Slovenya 1,05 1,03 Polonya 1,14 0,40 Meksika 0,80 0,01 Meksika 0,60-0,22 Macarist. 0,58-0,08 Macarist. 0,32-0,32 Tekstil nihai mallarında Türkiye nin avantajı azalmaktadır. Ana metalde Türkiye nin nihai mallarda avantajı artarken ara mallarda avantajı azalmaktadır. 18
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT GEREĞİ VE RCA Türkiye nin Göreli Rekabet Durumu-2 1 0.5 0 Makine ve Ulaşım Araçları Ulaştırma Araçları (Nihai) Ulaştırma Araçları (Ara Malı) Makine Teçhizat (Nihai) Makine Teçhizat (Ara Malı) MAKİNE 1994-1999 2000-2004 Nihai Ara Nihai Ara Meksika -0,16 0,05 Meksika 0,13 0,02 Çin -0,20-0,49 Slovenya -0,16-0,22 Macaristan -0,31 0,01 Çin 0,20-0,28 Slovenya -0,36-0,20 Macarist. 0,29 0,13 Çek Cum. -0,62-0,06 Çek Cum. -0,29 0,08 Türkiye -0,82-0,36 Türkiye -0,49-0,33 Polonya -0,83-0,09 Polonya -0,58 0,10-0.5-1 -1.5 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 ULAŞIM 1994-1999 2000-2004 ARAÇ. Nihai Ara Nihai Ara Meksika 1,38-0,43 Meksika 1,43-0,6 Çek Cum. 0,11-0,06 Türkiye 0,37-0,31 Polonya -0,07-0,41 Çin 0,09-1,28 Çin -0,17-0,4 Çek Cum. -0,03-0,06 Macaristan -0,22 0,01 Polonya -0,06-0,15 Türkiye -0,41-0,34 Slovenya -0,47-0,5 Slovenya -0,52-0,46 Macaristan -0,58-0,66 Ulaştırma araçları nihai mallarında avantaj, ara mallarında dezavantaj artmaktadır. Ana metalde Türkiye nin nihai mallarda avantajı artarken ara mallarda avantajı azalmaktadır. 19
DİKEY UZMANLAŞMA, İTHALAT GEREĞİ VE RCA Birim İhracat Başına Ara Malı İthalatı Türkiye nin ara malı ithalatı diğer gelişmekte olan ülkelere göre yüksektir. En yüksek bağımlılık oranı ulaştırma araçları, en düşük bağımlılık oranı tekstil sektöründe gözlemlenmektedir. 20
Doğrudan Yatırımlar, İthalat Gereği ve Büyüme 21
DOĞRUDAN YATIRIMLAR, İTHALAT GEREĞİ VE BÜYÜME Veriler ve İstatistikler İktisat yazınında FDI-Büyüme ilişkisi Genel bulgular FDI girişlerinin girdi ve teknoloji transferi yolu ile büyümeyi teşvik ettiğini göstermektedir. Eğitim düzeyi ve işgücüne katılımın yüksek olduğu gelişmiş ülkelerde FDI ların üretime katkısı da büyüktür (Blomström et al., 1996). Ülkelerin yeni sermaye kabullenme, dolayısıyla beşeri sermaye seviyesi FDI yatırımlarının büyümeye katkısını belirlemektedir (Borensztein et al., 1998; Li ve Liu, 2004). İhracata dayalı büyüme stratejisi uygulayan ülkelerde FDI ların katkısı artmaktadır (Balasubramanyam et al., 1996; Nair-Reichert ve Weinhold, 2001; Basu et al., 2003). Doğrudan Yatırımlar-Büyüme-İthalat Bağımlılığı-Endüstri içi ticaret Panel Granger Nedensellik Testleri 21 yükselen piyasa ekonomisine ilişkin veriler kullanıldı. İthalat bağımlılığı için birim ihracat başına teknoloji ve sermaye yoğun mal ithalatı kullanıldı. Ticaret verileri UNCTAD, büyüme ve FDI verileri ise Dünya Bankası kaynaklıdır. 22
DOĞRUDAN YATIRIMLAR, İTHALAT GEREĞİ VE BÜYÜME Teorik Çerçeve Doğrudan Yatırımlar-Büyüme (Doğrudan Etki) Hızlı büyüyen ülkeler iç talep yoluyla doğrudan yatırımları çeker (yatay doğrudan yatırımlar). Doğrudan yatırımlar yeni yatırımlar getirerek büyümeyi artırır. Doğrudan Yatırımlar-Büyüme (Dolaylı Etki) Doğrudan yatırımlar uluslararası işbölümü çerçevesinde ara malı ithalatını artırır (dikey doğrudan yatırımlar). Dikey uzmanlaşma endüstri içi ticareti artırır. Uluslararası iş bölümüne entegre olabilen ülkeler ihracatları yoluyla daha hızlı büyürler. 23
DOĞRUDAN YATIRIMLAR, İTHALAT GEREĞİ VE BÜYÜME Veriler 8 1 6 4 0.8 0.6 Yükselen Piyasalarda FDI, IIT ve İhracatın İthalat Bağımlılığı (1980-2006) 0.4 2 0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 0.2 0 IIT ve doğrudan yatırımların payı yükselen piyasalar için artmaktadır. IIT (sağ eksen) İhracatın yüksek teknoloji ve sermaye yoğun mallar ithalatına bağımlılığı (sağ eksen) FDI/GDP 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00-2,00-4,00-6,00 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 CAB FDI Kişi Başı GSYİH büyümesi Yükselen Piyasalarda FDI, Kişi Başına GSYIH Büyüme Oranı ve Cari Denge (1980-2006) 2000 li yıllarda cari işlemler dengesinde fazla, FDI girişlerinde artış ve hızlı büyüme gözlenmektedir. 24
DOĞRUDAN YATIRIMLAR, İTHALAT GEREĞİ VE BÜYÜME Panel Granger Nedensellik Testleri YÜKSELEN PİYASALAR TÜRKİYE Doğrudan Yatırımlar Büyüme Doğrudan Yatırımlar Büyüme İthalat Bağımlılığı Endüstri İçi Ticaret İthalat Bağımlılığı Endüstri İçi Ticaret Yükselen piyasa ekonomilerinde doğrudan yatırımlardan büyümeye doğrudan ve dolaylı etkiler (dikey ve yatay doğrudan yatırımlar). Türkiye de doğrudan yatırımlardan büyümeye istatistiki olarak anlamlı nedensellik ilişkisi yoktur (doğrudan etki). 25
Genel Sonuç ve Değerlendirmeler 26
GENEL SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Dünya savaşları ile azalan dış ticaret açıklık oranı 1950 den sonra artmaya başlamıştır. 1980 lerin başlarından itibaren portföy, 1990 ların başlarından itibaren doğrudan yatırımlar ivmelenmektedir. 1980 ler öncesine göre ticaretin yapısında köklü yapısal değişiklikler gözlenmektedir. Dünya ticaretinin artmasında: 1) Tarife ve tarife dışı engeller, 2) Ulaştırma maliyetleri, 3) Çin, Hindistan, Doğu Avrupa ve eski SSCB ülkeleri entegrasyonu 27
GENEL SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Teknolojik gelişme, artan uluslararası rekabet, ticaret üzerine konan engellerin azaltılması ve ulaştırma maliyetlerinin düşmesi üretim süreçlerinin dikey olarak bölünerek farklı ülkelere taşınmasına sebep olmuştur. Dikey uzmanlaşma üretimin ithalat gereğini artırmakta ve gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasında üretim süreçlerinin bölüşülmesine sebep olmaktadır. Doğrudan yatırımlar gerek doğrudan gerekse dolaylı olarak bu sürece destek olmakta ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomik büyümelerine katkıda bulunmaktadır. 28
GENEL SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Uluslararası üretim ve iş bölümünde değişimler Küresel üretim zincirleri Dikey uzmanlaşma Artan ithalat bağımlılığı Uzun dönemli stratejik politikalar Yeni küresel rekabet ortamında Türkiye nin rekabet gücünü artırmak Üretim süreçlerinin katma değeri ve büyüme potansiyeli daha yüksek süreçlerinde uzmanlaşmak Makro-Mikro politikalar Araştırma-geliştirme yatırımları Beşeri sermayenin artırılması (teknoloji transferi) Tasarrufların artırılması ve üretime yönelik yatırımların teşviki Ekonomik istikrar ve yatırımlar Piyasa ekonomisinin gerektirdiği rekabet koşullarının kuvvetlendirilmesi 29
Teşekkürler 30