GELENEKSEL VE MODERN DOĞAL BOYALARIN ( KÖK BOYALARIN) VE BOYAMA YÖNTEMLERİNİN EKOLOJİK VE SAĞLIK BAKIMINDAN ÖNEMİ, SAĞLADIĞI AVANTAJLAR VE SENTETİK BOYALARLA VE BOYAMA YÖNTEMLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI
Bu çalışmada ; Doğal bitki köklerinden ya da bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen pigmentlerle (antosiyaninler, flavonozitler, karoten, klorofil) yapılan boyamanın geleneksel halinden moderne doğru gelişimi, Günlük yaşamda tekstilin ekolojik boyutunun ele alınışı ve doğal ürünlerin bu konu üzerindeki önemi geniş ölçüde açıklanmaya çalışılmıştır.
Dünyada Sanayi Devrimi nin gelişmesiyle birlikte hem tekstil hem de gıda işlemlerinde sentetik boyaların kullanılması beraberinde pek çok sağlık problemlerini de getirmiştir. Bu sebeple son yıllarda doğal boyalara dönülerek sentetik boyaların zararlarından kurtulma çalışmalarına başlanmıştır.
AMAÇ: Tarihsel olarak doğal boyaların (kök boyaların) ortaya çıkışı, Gelişimi, Uygulanışı, Günümüze kadar değişim göstererek gelişi, Elde ediliş yöntemleri, Avantajları ve diğer sentetik boyalarla karşılaştırılması, İnsan hayatına olan olumlu bir çok etkileri gibi konuları bazı deneyler ve gözlemlerle destekleyerek açıklamaktır.
ÖNEMİ: Gerek ekonomik açıdan, gerek uygulanabilirliği açısından özellikle tekstil sektöründe çok büyük yere sahip olan doğal boyama ; sağlık, ekolojik döngü ve biyolojik yarar sağlayabilme özellikleriyle birçok avantaja sahiptir. Bir boya bitkisinin kendisini kullanmak yerine ekstrasyon yöntemiyle bitkiden pigment elde ederek tekstil sanayisinde boyar madde olarak kullanılabiliriz. Amaç; sentetik madde olmadan bitkinin rengi ne ise %100 doğal halde boyama yapmak ve sentetik boyamanın insana olan zararlarını yok etmektir.
Doğal boyama yöntemi Liken, Rubia, Zeytin, Mersin, Çam, Kırmızı pancar, Enginar, Hayıt, Üzüm, Biberiye, Zerdeçal, Okaliptüs kabuğu, İncir, Portakal, Yeşil çay, Kabak, vs gibi birçok bitkiden elde edilen özütlerden yola çıkarak, bunları uygun yöntemlerle boya maddesi haline getirerek uygulanmaktadır.
BOYANIN NİTELİĞİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER: Bitkilerin ve bitki kısımlarının toplama zamanları Bitkilerin bulunduğu yöre.(uygun iklim şartlarında yetiştiği yerden toplanmalıdır) Toprağın beslenme yeteneği, Kullanılan gübreler, Yağış miktarı Küflenme (açık havada ve gölgede kurutmak bez yada kağıt torbalarda saklamak) gibi etkenlerde gerek boyar madde miktarını gerekse elde edilen rengin niteliğini etkiler.
DOĞAL BOYA ELDESİNDE KULLANILAN BAZI BİTKİLER: ZERDEÇAL (Curcuma longa):rizomlarından sarı renk ZEYTİN (Olea europaea): Yapraklarından limon sarısı renk ASPİR (Carthamus tinctorius):çiçeklerinden turuncu renk CEVİZ (Juglans regia):yapraklarından kahverengi tonları DOĞU ÇINARI (Platanus orientalis):kabuklarından kırmızı tonları ADİ ARDIÇ (Juniperus communis):yapraklarından yeşil renk ADAÇAYI (Salvia officinalis):yaprak ve gövdesinden sarı renk IHLAMUR (T.platyphyllos):Kabuklarından çam kabuklarıyla birlikte kahverengi renk GELİNCİK (Papaver rhoeas):çiçeklerinden kurşuni renk elde edilir. KIZIL ÇAM (Pinus brutia):kızıl çam, asıl ağaç türlerimizdendir.gövde kabuklarından kahve rengi, kırmızımsı sarı, fındık kabuğu gibi renkler elde edilir.
imageshack.us i amerika 400eu0 Bu çalışmada; çevreci bir düşünce yapısı içerisinde tekstil sanayideki hızlı boyama yöntemlerine bitkisel boyama yöntemlerini nasıl uyarlanabilirliğinin değerlendirilmesi yapılmıştır. MATERYAL METOD: Çalışmada çam bitkisi kullanılmıştır.çam bitkisinden elde ettiğimiz pigmentlerle boyama yapılmıştır.
KULLANILAN MATERYALLER: 1000 lt. su için; 2 gr. Boyar madde 2 gr. Şap 1 kg dokuma kumaşı kullanılmıştır.
BOYAMA İŞLEMLERİ; Dokuma kumaşının tartımı yapılır.(1 kg.) Numune kazanında ilk boyama kontrollü bir şekilde yapılır.boyama onaylanırsa ürünler gerçek boyama işlemine tabi tutulur. Kullandığımız boyar madde kızıl çam ağacının (Pinus brutia) kabuğundan ekstrasyon yöntemi ile elde ettiğimiz çam boyasıdır.
Materyal boya makinesinde ıslatılır.(10 lt. su) Boya makinesin içine 2 gr. Çam boyası ile mordan olarak kullandığımız 2 gr. Şap kullanılır.mordan olarak şap kullanmamızın sebebi boyar madde olan çam boyasının materyale iyi tutunmasını sağlamaktır. 1 saat süre ile 90 derecede sıcak fazda çalıştırılır. www.cerotex.com
1 saat sürenin sonunda boyama işlemi sona ermektedir. Sıkma kurutma işlemi yapılır.
Boyanan materyaller haslık testine tabi tutulur. REÇETE HASLIK DEĞERLERİ YIKAMA 4 SÜRTÜNME 5 ÜTÜ 4 TER 4
Çam ağacı kesilir BULGULAR: Tahtası kereste olur Atık Atık olmalıyken Toprak Pigment eldesi yapılır Tekstil 1 2 boyama Atık Az su
Bu grafiğe göre; Eğer çam ağacından pigment oluşturularak boyama yapılarak tekstilde kullanılırsa atık 2 aşama daha gecikir. Böylece doğal atıklarının dönüşümlü olarak kullanımı sağlanır.
FAYDALAR: Meşe palamudu ağacının palamutları normalde yerlere döküldükten sonra hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. Fakat bunun yanısıra kökboya eldesinde de oldukça etkili bir maddedir.
Gül posalarından kökboya elde etmek de günümüzde oldukça rağbet görmektedir. Gülyağı fabrikalarında distilasyon yöntemi ile yağı alınır.kalan kısmı posasıdır.posa fermente olduğundan dolayı ortaya çok kötü koku veren atık bir maddedir. Fermente olmadan, posa halinin değerlendirilmesi sonucu haslık dereceleri oldukça yüksek olan ve nadir renklerde görülebilen kökboya elde edilebilir.
Diğer posalardan kökboya elde edilen bitkiler arasında Aspir, Biberiye, Nane, Kekik ve Ayçiçeğini belirtebiliriz..
TARTIŞMA-SONUÇ: Doğal boyamanın tercih edilme avantajları; sentetik boyama yöntemine göre çok daha az su kullanılmaktadır. Bu çalışmada boyar madde olarak kızıl çam ağacından pigment elde edilme sebepleri: 1)Kızıl çam dünyada en geniş yayılışını Türkiye de göstermektedir. 2)Boyar madde pigmentleri dış kabuklardan elde edilmektedir.kabukları zamanla atık olarak çevreye bırakılmaktadır.doğal boyama ile bu atıklar kullanılarak ekonomiye kazandırılır.
Çam (pinus) genusunun antioksidan ve antimikrobiyal özelliği bulunduğundan, elde edilen boyar madde ile boyanan kumaşların da antioksidan ve antimikrobiyal özelliği açısından etkili olduğu düşünülmektedir. Doğal boyamada kullanılan makineler sentetik boyamacılığa göre çok daha kısa sürede çalıştırıldığı için enerji tasarrufu sağlanmaktadır.doğal boyamacılıkta kullanılan artık bitkiler doğaya tekrar arıtmadan bırakılabilir.
Sonuç olarak Doğal boyamacılık enerji ve su tasarrufu sağlayarak küresel ısınma sorunun çözümüne yardımcı olur, kullandığı bitkisel atıkların dönüşümü sağlayarak ekonomiye katkısı vardır, atığı olmayan bitkilerin ise boyacılık için tarımını sağlayarak tarım kaynağı oluşturur.
KAYNAKLAR: 1)Türkiye de bulunan önemli bitki boyalarından elde olunan renklerin çeşitli çeşitli müessirlere karşı yün üzerinde haslık dereceleri-mustafa Harmancıoğlu A.Ü Yayınları/A.Ü Basım 1955 2) Mert, H.H., Başlar, S., Doğan, Y., Çevre Sorunları Yönünden Bitkisel Boyalanın Önemi, II.Uluslararası Ekoloji ve Çevre Sorunları Sempozyumu Tebliğleri, Ankara (1992). 3) Seçmen, Ö., Gemici, Y., Leblebici, E., Görk, G., Bekat, L., Tohumlu Bitkiler Sistematiği, Ege Ünv. Fen Fak. Kitaplar Serisi No 116, II. Baskı, Ege Ünv. Basımevi, İzmir (1989). 4) Enes, N., Doğal Boyamacılık, Anadolu'da Yün Boyamacılığında Kullanılmış Olan Bitkiler ve Doğal Boyalarla Yün Boyamacılığı, Marmara Ünv. Yayın No: 449, Fatih Yayınevi, İstanbul (1987). 5) Eyüboğlu, Ü., Okaygün, İ., Yaraş, F., Doğal Boyalarla Yün Boyama, İstanbul (1983). 6) Gemici, Y., Seçmen, Ö., Acar, I., Görk, G., Özel, N., Kültür park ın (İZMİR) Ağaç ve Çalı türleri, İZFAŞ, izmir (1992). 7) Uslu, M., Bodrum'un Dokumacılık ve Boyacılığı, II. Ulusal El Sanatları Sempozyumu, İzmir (1982). 8) Baylav, N., Türkiye'nin Boya Bitkileri ile Türkiye'de Kullanılmış Olan Yabancı Memleket Boya Bitkileri ve Boyalan,Türk Sanatı ve Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, I, I.D.G.S.A., Türk Sanatı Tarihi Ens. Yay. I., İstanbul (1963).
9) Dean, J., The Craft of Natural Dyeing.2003. 10) TS, 716, TS, 982, TS 423-3 EN 20105-A03, TS 717 EN ISO 105-X 12:2000 11) Öztürk, İ., Doğal Bitkisel Boyalarla Yün Boyama 12)Harmancıoğlu, M., 1955. Türkiye de Bulunan Önemli Bitki Boyalarından Elde Olunan Renklerin Çeşitli Müessirlere Karşı Yün Üzerinde Haslık Dereceleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 77/41. Ankara Üniversitesi Basımevi. Ankara. 13)Kayabaşı, N., M. Arlı, Z. Erdoğan, 1998. Kökboya (Rubia tinctorum L.) dan elde edilen renkler ve bu renklerin yün halı iplikleri üzerindeki ışık ve sürtünme haslıkları. Tarım Bilimleri Dergisi, 4(3): 84-90 14)Kesici, T., Z. Kocabaş, 1998. Biyoistatistik. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi No: 79. Ankara Üniversitesi Basımevi. 359. 15)Köşker, Ö., 1945. Kökboya (Rubia Tinctorum L.) Matematik ve Tabiat Bilimleri Dergisi, 5 (1). 16)Tez, Z., 1987. Eski doğu halılarındaki boyarmaddeler. Tekstil ve Makine Dergisi, 1(6):328-337. T.M.M.O.B. Bursa. 17)TSE, 1984. Boyalı ve Baskılı Tekstil Mamülleri İçin Renk Haslığı Deney Metodları-Gün Işığına Karşı Renk Haslığı Tayini Metodu. Türk Standartları Enstitüsü Yayınları. TS 867, Ankara
Yardımlarından dolayı Prof. Dr. Gülendam Tümen Faruk Durukan Asiye Çamur ve İpek Esin e TEŞEKKÜRLER
Beni dinlediğiniz için teşekkürler Deniz KANAR 200620102031 Biyoloji Bölümü 4. Sınıf 2. Öğretim